Mindhavuko Yo Tsakisa Ya Vanhu Va Le Toledo
HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE SPANIYA
EXIKARHI ka Nhlohle wa le Iberia ku ni xintshabyana lexi nga tamba lexi rhendzeriweke hi Nambu wa Tagus ematlhelo manharhu. Emalembeni yo tala lama hundzeke, nambu lowu wu endle magiyagiya lama sirhelelaka tshaku ra xintshabyana lexi. Laha hi kona ku kumekaka Toledo, doroba leri fambisanaka ni tiko ra Spaniya ni ndhavuko wa kona.
Masiku lawa, gondzo ra khale ro khuma leri jika-jikaka ra le dorobeni leri ra Toledo ri tsundzuxa vavalangi swilo swa khale. Tigede ta doroba, makhokholo ni mabuloho ya kona, hinkwaswo swa ha ri swa xikhale naswona i xikombiso xa leswaku doroba leri ri tshame ri va doroba ra risima swinene le Yuropa.
Kambe doroba leri a ri fani ni madoroba lama tolovelekeke ya le Yuropa. Xitichi xa kona xa xitimela xi akiwe hi maakelo ya le Vuxeni. Loko u langutisisa doroba leri hi vukheta u ta kuma leswaku maribye ya rona ya xitsundzuxo ni swilo leswi endliweke hi mavoko swi komba leswaku swi endliwe hi vanhu va mindhavuko yo hambana-hambana hi malembe-xidzana yo tala. Eka malembe ya 700 lama hundzeke hi nkarhi lowu swilo a swi famba kahle edorobeni leri, vanhu va tinxaka to hambana-hambana a va khitikanela kona.
Mindhavuko Yo Hambana-hambana
Vaceltic ni Vaiberian hi vona va nga sungula ku aka doroba endhawini leyi, Varhoma va nga si ta eSpaniya. Doroba leri Varhoma va ri thye vito lerintshwa leri nge Toletum (leri humaka eka rito leri nge tollitum, leswi vulaka “ku tlakusiwa”) kutani ri va ntsindza wa xifundzha xa vona. N’wamatimu wa Murhoma Livy u hlamusela doroba ra Toledo tanihi hi “xidorobana lexi sirheleriweke hi ndhawu leyi xi nga eka yona.” Loko Vavisigoth va hlula Spaniya endzhaku ka ku wa ka Mfumo wa Rhoma, va hlawule Toledo ku va ntsindza wa vona. A ku ri kona edorobeni leri hi lembe-xidzana ra vutsevu laha Hosi Reccared a nga ala kona tidyondzo ta Vuarian leswi nga endla leswaku Spaniya ri va ntsindza wa Vukhatoliki bya orthodox kutani Toledo ku va ndhawu ya bixopo-nkulu.
Xiyimo xa vukhongeri xi sungule ku cinca loko Toledo ri sungula ku lawuriwa hi Mamoslem. Swindledyana swa doroba leri ra khale swi sungule hi wona nkarhi wolowo, naswona swi ve tano ku sukela hi lembe-xidzana ra vunhungu ku ya eka ra vu-11. Mamoslem a ma pfumelela leswaku ku va ni vupfumeri bya Vakreste, Vayuda ni Vamoor. Eku heteleleni, hi lembe ra 1085, Hosi Alfonso wa Vutsevu (loyi a a ri hosi ya Mukhatoliki), u lwile kutani a teka doroba leri. Hambileswi mfumo wa kona wu cinceke, tinxaka leti ti ye emahlweni ti hanyisana swin’we malembe-xidzana yo hlayanyana.
Maribye ya xitsundzuxo yo tala lama kumekaka le Toledo ma endliwe hi wona nkarhi wolowo. Vafumi va Makhatoliki va hundzule doroba leri ri va ntsindza wa vona, Vayuda lava a va tshama kwalaho va tirhise vuswikoti bya vona eka swa vumaki ni bindzu, kasi Mamoslem wona ma tirhise vuswikoti bya wona byo aka. Swidyondzi swa mindhavuko leyi yinharhu swi tirhe swin’we eXikolweni xa Vahundzuluxeri. Hi lembe-xidzana ra vu-12 ni ra vu-13, va hundzuluxele tibuku to tala swinene ta khale ti ya eka tindzimi ta Xilatini ni Xipaniya. Vanhu va le Vupela-dyambu va dyondze sayense yo tala ya Maarabu hikwalaho ka vahundzuluxeri lava.
Ku pfumeleriwa ka vukhongeri hinkwabyo ku hele hi lembe-xidzana ra vu-14 loko ku dlayeteriwa magidi-gidi ya Vayuda. Loko Columbus, a tshubula tiko ra Amerika, Vakonanisi va le Spaniya se a va ri ni huvo ya vona le Toledo naswona Vayuda ni Mamoslem a va fanele va tshika vukhongeri bya vona hi nkani kumbe va ya evuchavela-hwahwa.
Maribye Ya Switsundzuxo Swa Ndhuma Ya Khale
Namuntlha exikarhi ka doroba leri ku ni maribye yo tala ya xitsundzuxo. Matimu lawa ma endle leswaku Vandla ra Nhlangano wa Matiko ra Dyondzo, Sayense ni Ndhavuko, ri hlawula ndhawu leyi tanihi rin’wana ra Madoroba ya Risima. Swilo swimbirhi swa khale leswi tsakisaka edorobeni leri i mabuloho ya rona lama tsemakanyaka Nambu wa Tagus, buloho rin’wana ri le vuxeni kasi lerin’wana ri le vupela-dyambu. Vavalangi vo tala va vona gede leyi nga lo dla, leyi vuriwaka Puerta Nueva de Bisagra, leyi munhu a nghenaka ha yona edorobeni ra khale leri biyeriweke hi khumbi.
Loko wa ha ta hi le kule, ku ni maribye mambirhi ya xitsundzuxo lama nga lo dlaa! Hi tlhelo ra le vuxeni ku ni khokholo lerikulu leri vuriwaka Alcázar. Ekhokholweni leri a ku tshama vafumi va Marhoma, tihosi ta Vavisigoth, Maarabu ni tihosi ta le Spaniya. Sweswi se i Muziyamu ya swa Nyimpi ni layiburari leyikulu. Kambe leswi ngopfu-ngopfu Toledo ku nga doroba ra vukhongeri, ku ni kereke leyikulu leyi nga exikarhi ka doroba.—Vona bokisi leri nga eka tluka 17.
Kereke leyi ni tin’wana leti nga kona eToledo ti ni swifaniso leswi endliweke hi mumpfampfarhuti la dumeke loyi a a tshama kwalaho. U tiviwa hi vito ra El Greco, leswi vulaka “Mugriki.” Vito ra yena a ku ri Doménikos Theotokópoulos. Eka ndhawu leyi a a tshama eka yona, leyi a ku tshama Vayuda, sweswi i muziyamu leyi nga ni swifaniso swakwe swo hlayanyana.
Kumbexana doroba leri ri languteka ri xongile loko u ri languta u ri le tintshaveni leti vandzamaneke na rona hi le vuxeni. Kambe vuxongi bya doroba leri u nga byi vona loko u ri karhi u jika-jika eswitarateni swa rona swo khuma. Muendzi a nga ha tikuma a lahlekile swa xinkarhana, kambe a nga tsakisiwa hi tiphacisi leti akiweke hi ndlela yo saseka ya maakelo ya xikhale, miako ya khale, makupakupa lama khavisiweke kahle ni switolo leswi xavisaka swilo swo xonga swinene.
Hambileswi doroba leri ri tsakisaka swinene, eku heteleleni vaendzi va boheka ku famba. Ndhawu ya kahle yo lela doroba leri u ri eka yona hi le dzongeni wa ribuwa ra Nambu wa Tagus. Loko dyambu ri ya eku peleni, ri funengeta doroba leri hi masana, leswi endlaka leswaku maribye ya rona ya switsundzuxo ma pfuxelela vuxongi bya rona bya khale.
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 17]
TINXAKA TINHARHU TA LE TOLEDO
Eminkarhini ya khale, doroba leri a ri avane hi swiphemu swinharhu, a ku ri ni ndhawu ya Makhatoliki, ya Vayuda ni ya Mamoslem, laha rixaka rin’wana ni rin’wana a ri hanya hi milawu ni ndhavuko ya rona. Tin’wana ta tindhawu leti ta khale, masiku lawa ti rhandziwa hi vaendzi vo tala.
➤ Ku ni kereke ya Mamoslem leyi vuriwaka Cristo de la Luz, leyi maakelo ya yona ma kombaka kahle leswaku yi endliwe hi Mamoslem. Yi kumeka endhawini leyi vitaniwaka Medina, exikarhi ka doroba, laha a ku tshama swifumi swa Mamoslem.
➤ Ku ni masinagoga mambirhi ya khale, lama kombaka leswaku Vayuda va tshame va va vaaka-tiko va doroba leri, hambileswi hi ku famba ka nkarhi ma tirhisiweke tanihi tikereke ta Khatoliki. Santa María la Blanca i kereke ya khale swinene naswona maakelo ya yona, endzeni ma fana ni ya kereke ya Mamoslem leyi kombisiweke laha henhla hikuva yi ni tikholomu to tala. Sinagoga leyi nga pfuleka leyi vuriwaka El Tránsito (exineneni), sweswi yi ni Muziyamu wa ndhavuko wa Vayuda.
➤ Ku akiwa ka kereke leyikulu ya le Spaniya ku sungule hi lembe-xidzana ra vu-13 naswona swi teke malembe yo tlula 200 leswaku yi hela.
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 18]
TISAVULA TO HLAWULEKA NI SWAKUDYA SWO TSOKOMBELA
Emalembeni lama tlulaka 2 000 vafuri va tisavula va le Toledo a va dume ngopfu hi ku endla tisavula naswona doroba leri a ri tiveka hi ku va ni nsimbi ya kahle. Mavuthu ya Hannibal ni ya Varhoma a ma tirhisa tona tisavula leti, leti endliweke etlhelo ka Nambu wa Tagus. Endzhaku ka malembe yo tala, vafuri va tisavula va Mamoslem va sungule ku sasekisa tisavula ta vona hi ku ti kovotla mfungho lowu fanaka ni wa le Damaska. Xifaniso xa savula ya le Toledo lexi kombisiweke eximatsini i xikombiso xa makovotlelo lawa. (Vona xihloko lexi nge, “Nsuku Wu Sasekisa Silivhere” eka Xalamuka! ya Xinghezi ya January 22, 2005.) Masiku lawa tisavula ni swo tisirhelela swo fana ni leswi a swi ambariwa enyimpini swa xavisiwa eswitolo swa kwalaho. Handle ka vanhu lava ti xavaka leswaku va ta khavisa ha tona, tisavula leti ti tala ku voniwa eka tifilimi ku nga ri exivandleni xa nyimpi.
Nchumu wun’wana lowu endliwaka le Toledo, i swakudya swo tsokombela leswi vuriwaka marzipan, naswona swi sungule ku endliwa loko Maarabu ma hlula doroba leri. Loko Mamoslem ma fika, tiko ra Spaniya ana se a ri ri ni timongo leti va nge i ti-almond kambe a va nga ri na rona chukela, ku nga nchumu lowu cheriwaka loko ku endliwa marzipan. Ku nga si hela malembe ya 50 Mamoslem ma hlule doroba leri, ma sungule ku rima masimu ya mova edzongeni wa Spaniya. Hi lembe-xidzana ra vu-11, marzipan a ku ri swakudya leswi rhandziwaka ngopfu le Toledo naswona vativi va swakudya va swi rhandza ngopfu. Ku ni switolo leswi xavisaka swakudya leswi ntsena, naswona minkarhi yin’wana swi endliwa swi va ni swivumbeko swo karhi leswitsongo. Loko wo endzela le Toledo, u fanele u ringeta swakudya leswi swo nandziha, leswi phomisaka ni marha.
[Xihlovo Xa Kona]
Agustín Sancho
[Mepe lowu nga eka tluka 16]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
SPANIYA
PORTUGAL
Madrid
Toledo
[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]
Buloho ra San Martin