Hosi Leyi Lavisiseke Vutlhari
HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE SPANIYA
LEMBE-XIDZANA ra vu-13 a ri taleriwe hi mpfilumpfilu ni madzolonga yo chavisa swinene. Yuropa a ri nghene hi nhloko eka matirhelo ya nsele ya Vakonanisi ni Tinyimpi ta Nkutsulo leti a ti heta vanhu. Hambiswiritano, enkarhini wolowo wa tinyimpi, hosi yin’wana ya le Spaniya yi ringete ku tisa ku rhula emisaveni leyi a yi tele hi madzolonga. Vito ra yona a ku ri Alfonso wa Vukhume, nakambe a a vitaniwa Alfonso wo Tlhariha.
Hosi leyi yi tiveka hi matshalatshala ya yona ya ku pfuxetiwa ka vumunhu ka lembe-xidzana ra vu-13. Yi tise mavonelo lamantshwa eSpaniya, lawa yi ma kumeke ematikweni ya le kule. A yi tsakisiwa ngopfu hi dyondzo ya ntivo-vuxongi, ya matimu, ya nawu ni ya sayense. Leswi swi cince ndhavuko wa le Spaniya ni wa Yuropa hinkwaro. Kambe mhaka ya nkoka swinene, hi leswi ku lavisisa ka yona vutlhari ku endleke leswaku a khutaza ku tirhisiwa ka Rito ra Xikwembu, ku nga Bibele yo Kwetsima.
Alfonso u hoxe xandla eku sunguriweni ka xikolo lexi vanhu lava dyondzekeke swinene va Vayuda, Mamoslem ni “Vakreste” a va tirhisana kona. Leswaku ntirho lowu wu humelela, hosi leyi yi endle yi tlhela yi seketela hi timali layiburari yo sungula ya Mfumo emisaveni.
Alfonso hi byakwe u hoxe xandla eku tsaleni ni le ku hlengeleteni ka tibuku to hambana-hambana leti a ti vulavula hi milawu, sayense ni matimu. A a khutaza vanhu leswaku va tsala tibuku ni swiphato, na yena a a ri ni vuswikoti lebyikulu byo tsala, hilaha swi tikombaka hakona eka ti-cantigasa takwe. Swiphato leswi a swi tsariwe hi Xigallego, ririmi leri a ri tirhisiwa hi nkarhi wolowo.
Xikolo Xa Vahundzuluxeri
Alfonso u xi seketele hi timali Xikolo xa Vahundzuluxeri lexi a xi ri le Toledo. Buku leyi nge La Escuela de Traductores de Toledo (Xikolo xa Vahundzuluxeri eToledo) yi ri: “Ntirho wa hosi a wu katsa ku hlawula vahundzuluxeri ni ntirho lowu a wu fanele ku hundzuluxeriwa. A a pfuxeta tibuku leti hundzuluxeriweke, a khutaza vanhu ku bula hi timhaka leti lavaka tintlhari a tlhela a sekela ku tsariwa ka tibuku letintshwa.”
Swidyondzi leswi a swi ri le Toledo swi sungule hi ku hundzuluxela tibuku to tala ta Xiarabu. Swidyondzi swa Mamoslem ana se a swi hundzuluxele tibuku ta nkoka swinene ta Magriki, Maindiya, Vaperesiya ni Vasiriya ti ya eka Xiarabu. Xitlati lexi xa vutivi xi ve xa nkoka eka swidyondzi swa Mamoslem eku antswiseni ka tidyondzo to kota tinhlayo, ntivo-tinyeleti, matimu ni ntivo-mbango. Hi hala tlhelo, xikolo xa le Toledo a xi lava ku tirhisa vutivi lebyi. Njhani? Hi ku hundzuluxela tibuku ta nkoka ku suka eka Xiarabu ti ya eka Xilatini ni Xipaniya.
Mahungu ya leswi fikeleriweke hi swidyondzi swa le Toledo ma hangalake ku ya fika ematikweni man’wana. Vavanuna lava dyondzekeke lava humaka etiyunivhesiti ta le Yuropa n’walungu va khitikanele eToledo. Hinkwaswo leswi swi hoxe xandla eku hluvukisiweni ka sayense ni tibuku ematikweni ya le Vupela-dyambu. Kahle-kahle, vuhundzuluxeri lebyi, byi ve bya nkoka eka pfhumba ra ku Pfuxetiwa ka Vumunhu, le Yuropa.
Matshalatshala ya vahundzuluxeri va le Toledo ma endle leswaku madokodela ma kota ku hlaya tibuku ta vutshunguri leti tsariweke hi vanhu vo fana na Galen, Hippocrates na Avicenna, loyi buku yakwe leyi nge Canon of Medicine yi veke yona buku-nkulu leyi a ku dyondzisiwa ha yona timhaka ta vutshunguri etiyunivhesiti ta le matikweni ya le Vupela-dyambu ku fikela hi lembe-xidzana ra vu-17. Vativi va tinyeleti va kote ku hlaya tibuku ta Ptolemy kutani va vuyeriwa hi ku dyondza thrigonometri ya Xiarabu ni mahlayelo ya tinhlayo ta swilo swa le mpfhukeni ya al-Khwārizmī.b
Alfonso a a lava leswaku vuhundzuluxeri byebyo byi twisisiwa hi mani na mani. Hikwalaho ka leswi, ririmi ra Xipaniya ri ve ririmi leri tirhisiwaka eka sayense ni le ku hundziseni ka rungula. Ntirho lowu endliweke hi Alfonso wu pfune ku cinca mavonelo ya leswaku Xilatini hi xona ririmi ra sayense ni ndhavuko.
Bibele Ya Alfonso
Ntokoto lowu swidyondzi swa le Toledo swi wu kumeke loko swi hundzuluxela rungula ro tarisa xileswi wu pfune ngopfu loko Alfonso a lerisa leswaku ku hundzuluxeriwa swiphemu swo karhi swa Bibele hi Xipaniya. Hi ku ya hi mutivi wa matimu Juan de Mariana, hosi leyi yi seketele ku hundzuluxeriwa ka Bibele hi ku tshemba leswaku ha yona ririmi ra Xipaniya ri ta antswisiwa ni ku ndlandlamuxiwa. Handle ko kanakana, vuhundzuluxeri lebyi bya Bibele byi pfunile eku hluvukisiweni ka ririmi ra Xipaniya.
Hosi leyi a yi teka Bibele yi ri ya nkoka eku dyondziseni ka vanhu hinkwavo. Eka xingheniso xa buku ya yena leyi nge Crónica de España, u tsale a ku: “Loko hi xiyisisa mpfuno lowu hi wu kumaka eka Matsalwa yo Kwetsima, hi kuma leswaku ha pfuneka hi ku tiva ku tumbuluxiwa ka misava, ku ta ka vapatriyaka, . . . ku ta ka Hosi ya hina Yesu Kreste loku tshembisiweke ni ku hiseka ka yena, ku pfuxiwa ni ku tlhandlukela etilweni.”
U tlhele a kongomisa malunghiselelo ya ntirho wo tika swinene wa ku tsala matimu hinkwawo ya misava lowu a a wu vula General Estoria. Ntirho lowu a wu katsa vuhundzuluxeri bya Xipaniya bya Matsalwa ya Xiheveru. (Swiphemu swa Matsalwa ya Xigriki swi hoxiwe hi ku famba ka nkarhi.) Vuhundzuluxeri lebyi, lebyi a byi thyiwe vito leri nge, Bibele ya Alfonso (Biblia Alfonsina), a byi ri byikulu eMalembeni ya le Xikarhi. Byi kopiwe ko tala naswona xiphemu xa byona xi hundzuluxeriwe xi ya eka Xiputukezi ni Xicatalan.
Matimu Ya Alfonso
Matsalwa yo kopiwa hi voko ya le nkarhini wa Alfonso ma endle leswaku vanhu va sungula ku tiva hi ta Matsalwa hi nguva leyi vanhu a va ngwingwa emunyameni. Hikwalaho ka vuhundzuluxeri lebyi, vanhu va lave ku va na Bibele hi tindzimi ta vona. Emalembeni ya 200, lama landzeleke, ku humesiwe vuhundzuluxeri byin’wana hi Xipaniya.
Ku endliwa ka muchini wo gandlisa ni ntirho wa ku tinyiketela wa vahundzuluxeri va Bibele va lembe-xidzana ra vu-16 le Spaniya ni le matikweni man’wana ya le Yuropa, swi yise emahlweni ntirho lowu sunguriweke hi Alfonso ni vatirhi-kulobye. Vanhu va le Yuropa va kote ku kuma kopi ya Bibele hi ririmi ra ka vona. Hambileswi hi nkarhi wa ku fuma ka Alfonso wa Vukhume a ku ri ni tinyimpi ni ku pfukeriwa matimba, ku lavisisa ka yena vutlhari ku pfunile eku endleni ka leswaku vutlhari bya le tilweni byi kumeka hi ku olova.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Ti-cantigas i swiphato swa le malembeni ya le xikarhi leswi a swi tirhisiwa tanihi tinsimu hi vafundhisi.
b Al-Khwārizmī a a ri mutivi wa tinhlayo la tivekaka wa lembe-xidzana ra vukaye wa le Peresiya, loyi a sunguleke tinhlayo leti vitaniwaka algebra ni ku sungula mavonelo ya Xiindiya ya tinhlayo yo fana ni ku tirhisa tinomboro ta Xiarabu, ku katsa ni mhaka yo tirhisa zero ni ndlela yo hlayela. Rito leri nge “algorithm” ri huma eka vito rakwe.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 14]
BIBELE YA KHALE YA XIPANIYA
Vuhundzuluxeri bya Alfonso wa Vukhume a ku nga ri byona byo sungula ku hundzuluxela swiphemu swo karhi swa Matsalwa hi Xipaniya. Emalembeninyana lama hundzeke Alfonso a nga si sungula vuhundzuluxeri byakwe, Hermannus Alemannus, un’wana wa vahundzuluxeri loyi a a tirha exikolweni xa le Toledo, u hundzuluxele buku ya Tipisalema hi ku kongoma ku suka eka Xiheveru ku ya eka Xipaniya. Nakambe, eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-13, ku hundzuluxeriwe Bibele leyi vitaniwaka Biblia medieval romanceada Prealfonsina (Bibele ya le Malembeni ya le Xikarhi ya Xirhoma leyi Endliweke eMahlweni ka Alphonso.) (Vona xifaniso exineneni.) Bibele leyi yi tekiwa yi ri yona ya khale ku tlula hinkwato hi Xipaniya. Swi le rivaleni leswaku Bibele leyi yi ve ni nhlohlotelo wo karhi eka Bibele leyi hundzuluxeriweke hi Alfonso wa Vukhume emalembeni ma nga ri mangani lama landzeleke.
Malunghana ni Bibele leyi veke kona eMahlweni ka Alphonso, xidyondzi Thomas Montgomery u ri: “Muhundzuluxeri wa Bibele leyi u endle ntirho wa kahle swinene, hikuva u hundzuluxele hi ku pakanisa naswona a tirhisa ririmi leri hlantswekeke. Bibele leyi yi landzela matsalelo lama tirhisiweke eka Bibele ya Vulgate, kambe yona a yi tirhisi ngopfu swiga swa ririmi ra Xilatini kumbe marito. Ririmi ra kona ra twala naswona ra olova, leswi a swi ta pfuna vanhu lava nga xi tiviki kahle Xilatini.”
[Xihlovo Xa Kona]
Bibele: Patrimonio Nacional. Real Biblioteca de El Escorial
[Xifaniso lexi nga eka tluka 12, 13]
Xifaniso xa Alfonso wa Vukhume enyangweni wa Layiburari ya Tiko ya le Spaniya, le Madrid
[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]
Hosi ni vahundzuluxeri le Toledo (ehenhla); yi ri ni vativi va matsalelo (ehansi); Evhangeli ya Luka “eBibeleni ya Alfonso” (ehansi)
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 13]
Swifaniso hinkwaswo handle ka xifaniso xa Alfonso wa Vukhume: Oronoz