Swivangelo Swo Tshemba Bibele
1. Ku Pakanisa Ka Yona Hi Tlhelo Ra Matimu
Swa tika ku tshemba buku leyi nga pakanisiki. Ehleketa u ri karhi u hlaya buku ya matimu ya manguva lawa leyi vulaka leswaku nyimpi ya vumbirhi ya misava yi lwiwe hi va-1800 kumbe yi vula leswaku presidente wa le United States i hosi. Xana buku yo tano a yi nge ku endli u kanakana rungula ra yona hinkwaro?
A NGA kona la nga tshama a vula mhaka leyi twalaka leyi kombisaka leswaku Bibele a yi pakanisi. Yi vulavula hi vanhu ni hi swiendlakalo swa xiviri.
Vanhu. Vaxopaxopi va Bibele va ehleketa leswaku mhaka ya leswaku a ku ri ni munhu la vitaniwaka Pontiyo Pilato wa Murhoma, loyi a a ri ndhuna-nkulu ya Yudiya la nyiketeleke Yesu leswaku a beleriwa, a hi ntiyiso. (Matewu 27:1-26) Vumbhoni bya leswaku Pilato u tshama a fuma Yudiya byi tsariwe eribyeni [1] leri tshuburiweke hi 1961 ehlalukweni ra Mediteraniya emutini wa Khezariya.
Emahlweni ka 1993, a ku nga ri na vumbhoni byin’wana handle ka lebyi nga eBibeleni lebyi a byi seketela matimu ya Davhida, loyi a a ri murisi loko a ha ri jaha naswona endzhakunyana a veke hosi ya Israyele. Hambiswiritano, lembe rero vativi va ta vuyimburi le Israyele n’walungu va tshubule ribye ra ntima [2] ra lembe-xidzana ra vukaye B.C.E., leri lava nga ni vutshila va vulaka leswaku a ri tsariwe marito lama nge “Yindlu ya Davhida” ni lama nge “hosi ya Israyele.”
Swiendlakalo. Ko va tolo kunene swidyondzi swo tala swa Bibele swi sunguleke ku kholwa rungula leri vulavulaka hi nyimpi leyi veke kona exikarhi ka tiko ra Edomu ni ra Israyele enkarhini wa Davhida. (2 Samuwele 8:13, 14) A swi vula leswaku Vaedomu, a ku ri ntlawa wa varisi va nkarhi wolowo naswona ndhawu ya vona a yi kalanga yi va muti lowu hlelekeke lowu nga ni matimba lerova wu nga xungeta tiko ra Israyele. Hambiswiritano, vuyimburi lebyi endliweke sweswinyana byi kombisa leswaku “Edomu a wu ri muti wa khale swinene lowu a wu ri ni vaaki, leswi swi fambisana ni leswi Bibele yi swi vulaka [ku nga ri leswiya swi vuriweke hi swichudeni],” hi ku vula ka xihloko xin’wana eka magazini lowu nge, Biblical Archaeology Review.
Swithopo leswi faneleke. A ku ri ni vafumi vo tala emisaveni eka malembe-xidzana ya 16 loko Bibele yi ri karhi yi tsariwa. Loko Bibele yi vulavula hi mufumi, minkarhi hinkwayo yi tirhisa xithopo lexi faneleke. Hi xikombiso, Heroda Antipasi yi n’wi vula “mufumi wa muganga” kasi Galiyo yi n’wi vula “hosana.” (Luka 3:1; Mintirho 18:12) Ezra 5:6, yi vulavula hi Tatenayi yi ku, i ndhuna-nkulu ya xifundzha xa Peresiya lexi a xi ri “entsungeni wa Nambu” wa Yufrata. Mali ya nsimbi leyi endliweke eka lembe-xidzana ra vumune B.C.E. a yi ri ni nhlamuselo leyi fanaka, leyi vulaka leswaku ndhuna-nkulu ya le Peresiya, Mazaeus i mufumi wa xifundzha xa le “Ntsungeni wa Nambu.”
A hi nge ku tekeli ehansi ku pakanisa ka yona eka timhaka leti vonakaka onge a ti nyawuli. Loko hi tshemba vatsari va Bibele ni le ka timhaka to tano leti vonakaka onge a ti nyawuli, hakunene sweswo swi fanele swi hi endla hi tshemba ni tibuku letin’wana leti va ti tsaleke.
[Mimfungho ya Vini va Swifaniso eka matluka 5]
1: Xifaniso © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority; 2: HUC, Tel Dan Excavations; photo: Zeev Radovan