Xana Buku Leyi Yi Nga Tshembiwa?

“Ndzi kuma swikombiso swo tala leswi nga kanakanisiki swa ku tshembeka eBibeleni ku tlula eka matimu wahi ni wahi [ya misava] lama nyamisiweke.” —Sir Isaac Newton, mutivi la dumeke wa sayense wa Munghezi.¹

XANA buku leyi—Bibele—yi nga tshembiwa? Xana yi vulavula hi vanhu lava nga tshama va hanya hakunene, hi tindhawu leti a ti ri kona hakunene, ni swiendlakalo leswi humeleleke hi xiviri? Loko swi ri tano, ku fanele ku ri ni vumbhoni bya leswaku yi tsariwe hi vatsari va rixaladza, lava tshembekaka. Vumbhoni byona byi kona. Byo tala bya byona byi kumiwe byi funengetiwe hi misava, kasi lebyo tala swinene byi tameriwe hi buku leyi hi yoxe.

Ku Yimbula Vumbhoni

Ku yimburiwa ka swilo swa khale leswi endliweke hi mavoko leswi a swi funengetiwe hi misava ematikweni lama Bibele yi vulavulaka ha wona, swi seketele ku pakanisa ka Bibele hi tlhelo ra matimu ni ntivo-misava. Xiya byin’wana bya vumbhoni lebyi vayimburi va byi yimbuleke.

Davhida, murisi lontsongo wa vurhena loyi a veke hosi ya Israyele, u tiviwa swinene hi vahlayi va Bibele. Vito ra yena ri humelela ka 1 138 eBibeleni, naswona xiga lexi nge “Yindlu ya Davida”—lexi hakanyingi xi vulaka tihosi ta rixaka ra ka vona—xi humelela ka 25. (1 Samuwele 16:13; 20:16) Kambe ku fikela sweswinyana, a ku nga ri na vumbhoni lebyi nga erivaleni handle ka lebyi nga eBibeleni, bya leswaku Davhida u tshame a hanya. Xana Davhida a a ri munhu wa ntsheketo ntsena?

Hi 1993, ntlawa wa vayimburi, lowu rhangeriweke hi Profesa Avraham Biran, wu tshubule swilo swa nkoka leswi vikiweke eka Israel Exploration Journal. Emarhumbini ya xitsunga xa khale lexi vuriwaka Tel Dan, en’walungwini wa Israyele, va tshubule ribye ra nchila. Eribyeni leri ku tsariwe marito lama nge “Yindlu ya Davida” ni lama nge “Hosi ya Israel.”² Nhlamuselo leyi ya lembe-xidzana ra vukaye B.C.E., ku vuriwa leswaku i xiphemu xa xitsundzuxo xa vuhluri lexi akiweke hi Maaramu—ku nga valala va Israyele lava a va tshama evuxeni. Ha yini nhlamuselo leyi ya khale yi ri ya nkoka swonghasi?

Xihloko lexi humeleleke eka Biblical Archaeology Review lexi sekeriweke eka xiviko xa Profesa Biran ni mutirhi-kulobye, Profesa Joseph Naveh xi te: “Vito ra Davhida ri kumiwa ro sungula enhlamuselweni ya khale, handle ka ya le Bibeleni.”³a Ku ni xin’wana lexi hlawulekeke hi nhlamuselo leyi. Xiga lexi nge “Yindlu ya Davida” xi tsariwa xi va rito rin’we. Mutshila eka ririmi, Profesa Anson Rainey wa hlamusela: “Mukhandlo wo hambanisa marito . . . a wu tali ku tirhisiwa, ngopfu-ngopfu loko rito ra kona ri ri rivita-vito leri tolovelekeke ngopfu. ‘Yindlu ya Davida’ a ku ri vito leri faneleke swinene hi tlhelo ra politiki ni ra ntivo-misava eka lembe-xidzana ra vukaye B.C.E.”⁵ Kutani Hosi Davhida ni tihosi ta rixaka ra ka vona handle ko kanakana a va tiviwa swinene eminkarhini ya khale.

Xana Ninivha—muti lowukulu wa le Asiriya lowu Bibele yi vulavulaka ha wona—a wu ri kona hakunene? Sweswinyana eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-19, vaxopaxopi van’wana va Bibele a va nga pfumelelani na swona sweswo. Kambe hi 1849, Sir Austen Henry Layard u yimbule marhumbi ya yindlu ya vukosi ya Hosi Senakeribi le Kuyunjik, ndhawu leyi kumekeke yi ri xiphemu xa Ninivha wa khale. Mhaka yoleyo yi pfale milomu ya vaxopaxopi. Kambe marhumbi lawa a ma ri ni leswi engetelekeke. Eka rin’wana ra makhumbi ya kamara leri a ri hlayiseke kahle, a ku ri ni xifaniso lexi kombisaka ku tekiwa ka muti lowu a wu sirheleriwe swinene hi makhokholo, laha vabohiwa a va famba emahlweni ka hosi leyi hlaselaka. Ehenhla ka hosi ku ni nhlamuselo leyi nge: “Senakeribi, hosi ya misava, hosi ya Asiriya, a tshame ehenhla ka xiluvelo xa nîmedu a kambisisa swilo (leswi phangiweke) eLakixi (La-ki-su).”⁶

Xifaniso lexi ni nhlamuselo ya kona, leswi nga voniwaka eBritish Museum, swi pfumelelana ni rungula ra Bibele ra ku tekiwa ka muti wa Lakixi le Yudiya hi Senakeribi, leri vikiweke eka 2 Tihosi 18:13, 14. Loko a hlamusela hi ta nkoka wa vutshuburi lebyi, Layard u tsarile a ku: “Loko ku nga si endliwa vutshuburi lebyi, i mani loyi a a ta pfumela leswaku ehansi ka nhulu ya misava ni thyaka leswi a swi ri marhumbi ya Ninivha, ku nga kumiwa matimu ya tinyimpi exikarhi ka Hezekiya [hosi ya Yuda] na Senakeribi, lama tsariweke hi nkarhi lowu a ti lwiwa ha wona hi Senakeribi hi yexe, kutani ma tiyisekisa rungula ra Bibele hi vuxokoxoko lebyikulu swonghasi?”⁷

Vayimburi va yimbule swilo swin’wana swo tala leswi endliweke hi mavoko—swilo swa vumba, marhumbi ya miako, swiphepherhele swa vumba, timali ta nsimbi, matsalwa, switsundzuxo ni swilo leswi tsariweke tinhlamuselo to karhi—leswi tiyisekisaka ku pakanisa ka Bibele. Vayimburi va kume muti wa Uru wa Vakalediya, ndhawu ya mabindzu ni ya vukhongeri laha Abrahama a a tshama kona.⁸ (Genesa 11:27-31) Rungula ra Nabonidus, leri yimburiweke hi lembe-xidzana ra vu-19, ri hlamusela ku wisiwa ka Babilona hi Korexe Lonkulu hi 539 B.C.E., ku nga xiendlakalo lexi andlariweke eka Daniyele ndzima 5.⁹ Nhlamuselo (leyi swiphemu swa yona swi vekiweke eBritish Museum) leyi kumiweke ephacisini ra xivurha eTesalonika wa khale, yi ni mavito ya vafumi lava vuriwaka “ti-politarch,” ku nga rito leri nga kumekiki eka tibuku ta khale ta Xigriki, kambe ri tirhisiweke hi Luka, mutsari wa Bibele.¹⁰ (Mintirho 17:6, nhlamuselo ya le hansi ya NW) Xisweswo ku pakanisa ka Luka ku tiyisekisiwile hi mhaka leyi—hilaha ana se a ku tiyisekisiwe hakona hi timhaka tin’wana.—Ringanisa Luka 1:3.

Hambiswiritano, vayimburi minkarhi yin’wana a va pfumelelani hi xivona, hambi ku ri ku pfumelelana na Bibele. Kambe Bibele hi vuyona yi tamele vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku i buku leyi nga tshembiwaka.

Yi Hlamuseriwe Hi Ku Tshembeka

Van’wamatimu lava tshembekaka a va tsali timhaka ta ku hlula ntsena (tanihi nhlamuselo ya ku tekiwa ka Lakixi hi Senakeribi) kambe ni ta ku hluriwa, ku nga ri ta ku humelela ntsena kambe ni ta ku tsandzeka, ku nga ri ta matimba ntsena kambe ni ta ku tsana. A hi vangani van’wamatimu va misava lava kombisaka ku tshembeka ko tano.

Malunghana ni van’wamatimu va le Asiriya, Daniel D. Luckenbill wa hlamusela: “Hakanyingi swi va erivaleni leswaku vutianakanyi bya tihosi a byi va susumetela ku tsala matimu lama nga pakanisiki.”¹¹ Ku kombisa “vutianakanyi [byo tano] bya tihosi,” marungula ya Hosi Ashurnasirpal wa Asiriya ma kombisa ku tibuma kakwe loko a ku: “Ndzi nhenha, ndzi nghanakana, ndzi tlakukile, ndzi ni matimba, ndza xiximiwa, ndza dzunisiwa, ndzi dumile, ndzi ni ntamu, ndzi ni vurhena, ndzi ni xivindzi ku fana ni nghala naswona ndzi nghwazi!”¹² Xana u nga kholwa leswaku hinkwaswo leswi u swi hlayaka eka marungula yo tano i matimu lama pakanisaka?

Ku hambana ni sweswo, vatsari va Bibele a va tshembeka swinene. Muxe, murhangeri wa Israyele, u swi vike hi ku kongoma swihoxo swa vamakwavo, ku nga Aroni na Meriyamu, ni swa vatukulu vakwe, ku nga Nadabu na Abihu, ni swa vanhu va ka vona, kun’we ni swa yena n’wini. (Eksoda 14:11, 12; 32:1-6; Levhitika 10:1, 2; Tinhlayo 12:1-3; 20:9-12; 27:12-14) Swihoxo leswikulu swa Hosi Davhida a swi fihliwanga, kambe swi tsariwile—swi tsarisiwa sweswo loko Davhida a ha ri hosi. (2 Samuwele, tindzima 11 na 24) Matewu, mutsari wa buku leyi vitaniwaka hi vito rakwe, u hlamusela ndlela leyi ha yona vaapostola (lava a a ri un’wana wa vona) va kanetaneke hi leswaku i mani wa nkoka eka vona, ni ndlela leyi va tshikeke Yesu ha yona hi vusiku lebyi a khomiweke ha byona. (Matewu 20:20-24; 26:56) Vatsari va mapapila ya Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki va swi pfumele hi ku kongoma leswaku a ku ri ni swiphiqo emavandlheni man’wana yo sungula ya Vukreste, ku katsa ni vuoswi ni ku avana. Naswona a va nga gegi loko va vulavula hi swiphiqo sweswo.—1 Vakorinto 1:10-13; 5:1-13.

Xiviko xo tano lexi kongomeke ni lexi nga erivaleni xi komba ku khathala swinene hi ntiyiso. Leswi vatsari va Bibele a va tiyimisele ku vika rungula leri nga tsakisiki hi varhandziwa va vona, vanhu va ka vona, hambi ku ri hi vona vini, xana a ku na xivangelo lexi twalaka xo tshemba matsalwa ya vona?

Vuxokoxoko Lebyi Pakanisaka

Emitengweni ya le tihubyeni, ku tshembeka ka vumbhoni bya munhu loyi a byi nyikelaka hakanyingi ku nga lemukiwa hikwalaho ka timhaka letitsongo. Ku pfumelelana etimhakeni letitsongo swi nga kombisa vumbhoni byi ri lebyi pakanisaka ni lebyi tshembekaka, kasi ku hambana lokukulu ku nga byi kombisa byi ri mhaka leyi lukiweke. Hi hala tlhelo, rungula leri xaxametiwaka ku tlula mpimo—leri mhaka yin’wana ni yin’wana ya rona yi vekiwaka erivaleni swinene—na rona ri nga tekiwa ri ri vumbhoni bya mavunwa.

Xana “vumbhoni” bya vatsari va Bibele byi faneleka njhani emhakeni leyi? Vatsari va Bibele a va vika rungula leri hlanganaka swinene. Va pfumelelana swinene ni le timhakeni letitsongo. Hambiswiritano, ku pfumelelana ka vona a ku andlariwanga hi vukheta lebyi hundzeletiweke, onge hi loko va chava ku vika mhaka leyi hambaneke. Vatsari a va nga lo kunguhata ku vika mhaka leyi hlanganaka, kambe hakanyingi va tikume va pfumelelanile. Xiya swikombiso swin’wana.

Matewu mutsari wa Bibele u tsarile a ku: “Loko Yesu a fika emutini wa Petro, a vona mana wa nkata Petro a etlele a vabya, miri wa yena wu hisa.” (Matewu 8:14, xiitaliki i xerhu.) Laha Matewu u nyikele rungula leri tsakisaka kambe ku nga ri wona mongo wa mhaka: Petro a a ri ni nsati. Mhaka leyi yitsongo yi seketeriwa hi Pawulo, loyi a tsaleke a ku: “Xana a ndzi na mfanelo yo famba ni nsati wa mina la nga Mukreste, ku fana ni vaapostola lavan’wana hinkwavo na . . . Kefasi?”b (1 Vakorinto 9:5, The New English Bible) Mongo wa kona wu komba leswaku Pawulo a a tihlamulela eka swisolo leswi nga twaliki. (1 Vakorinto 9:1-4) Entiyisweni, mhaka leyi yitsongo—ku va Petro a ri ni nsati—Pawulo a a nga yi vuleli ku seketela ku pakanisa ka rungula ra Matewu, kambe swi lo kotlana.

Vatsari hinkwavo va mune va Tievhangeli—Matewu, Marka, Luka na Yohane—va vika leswaku hi vusiku lebyi Yesu a khomiweke ha byona, un’wana wa vadyondzisiwa va yena u hlomule banga a hundla hlonga ra muprista lonkulu, a tsema ndleve ya rona. I Evhangeli ya Yohane ntsena leyi vikaka vuxokoxoko lebyi nga vonakaka byi nga laveki yi ku: “Vito ra hlonga leri a va ku i Malko.” (Yohane 18:10, 26) Ha yini ku ri Yohane ntsena loyi a vulaka vito ra munhu loyi? Endzhaku ka tindzimana ti nga ri tingani, rungula leri ri nyikela mhaka leyitsongo leyi nga vikiwangiki lomu kun’wana ri ku: Yohane “a a tiviwa hi Muprista lonkulu.” Ni va yindlu ya muprista lonkulu a va n’wi tiva; malandza a ma tolovelane na yena, na yena a a tolovelane na wona. (Yohane 18:15, 16) Kutani a swi fanerile leswaku Yohane a boxa vito ra munhu loyi a vavisiweke, kasi vatsari lavan’wana va Tievhangeli, lava a va nga n’wi tivi munhu loyi, a va ri boxanga vito rakwe.

Minkarhi yin’wana, tinhlamuselo ta vuxokoxoko a ti nghenisiwi hi rungula rin’wana, kambe ti nyikeriwa kun’wana hi tinhlamuselo leti ngo vuriwa hi xiwelo. Hi xikombiso, rungula ra Matewu ra ku tengisiwa ka Yesu emahlweni ka Sanedri ya Vayuda ri vula leswaku vanhu van’wana lava a va ri kona “va n’wi [be] hi timpama, va ku: ‘Vhumbha loyi a ku beke, wena Mesiya!’” (Matewu 26:67, 68, xiitaliki i xerhu.) Ha yini a va byela Yesu ku “vhumbha” leswaku i mani loyi a n’wi beke, kasi u biwe hi munhu loyi a a yime emahlweni ka yena? Matewu a nga hlamuseli. Kambe vambirhi eka vatsari lavan’wana va Tievhangeli va nyikela vuxokoxoko lebyi siyiweke: Vaxanisi va Yesu a va n’wi bohe mahlo va nga si n’wi ba hi timpama. (Marka 14:65; Luka 22:64) Matewu u nyikela rungula ra yena a nga tikarhati hi ku vula vuxokoxoko hinkwabyo.

Evhangeli ya Yohane yi rungula hi ta xiendlakalo xin’wana loko ntshungu lowukulu wu hlengeletanile leswaku wu ta yingisela Yesu loko a dyondzisa. Hi ku ya hi rungula leri, loko Yesu a vona ntshungu, “a ku ka Filipi: ‘Xana hi nga xava kwihi swinkwa leswaku vanhu lava va kota ku dya ke?’” (Yohane 6:5, xiitaliki i xerhu.) Exikarhi ka vadyondzisiwa hinkwavo lava a va ri kona, ha yini Yesu a vutise Filipi hi ta lomu a va ta xava kona xinkwa? Mutsari a nga vuli nchumu ha swona. Kambe eka rungula leri fanaka, Luka u vika leswaku xiendlakalo lexi xi humelele ekusuhi ni le Betsayida, muti lowu a wu ri etimbuweni ta le n’walungwini ta Lwandle ra Galeliya, naswona eku sunguleni, Evhangeli ya Yohane yi vula leswaku “Filipi a a ri munhu wa le Betsayida.” (Yohane 1:44; Luka 9:10) Hilaha ku twisisekaka, Yesu u vutise munhu loyi a a huma edorobeni ra le kusuhi. Ku pfumelelana ka timhaka leti ku le rivaleni, kambe a ku nga lo kunguhatiwa.

Etimhakeni tin’wana, ku siyiwa ka vuxokoxoko byin’wana swi tiyisa ku tshembeka ka mutsari wa Bibele. Hi xikombiso, mutsari wa 1 Tihosi u hlamusela hi ta dyandza lerikulu eIsrayele. A ri ri rikulu swinene lerova hosi a yi nga ha kumi mati ni byanyi lebyi eneleke byo wundla tihanci ni timeyila ta yona. (1 Tihosi 17:7; 18:5) Kambe rungula leri fanaka ri vika leswaku muprofeta Eliya u lerise leswaku a tiseriwa mati lama eneleke eNtshaveni ya Karmele (leswaku ma tirhisiwa egandzelweni) ku tatiwa mugerho lowu a wu rhendzeleka hi xivandla lexi kumbexana a xi ri 1 000 wa swikwere mitara. (1 Tihosi 18:33-35) Tanihi leswi a ku ri ni dyandza, xana mati lawa hinkwawo a ma huma kwihi? Mutsari wa 1 Tihosi a nga tikarhatanga hi ku hlamusela. Kambe mani na mani loyi a a tshama eIsrayele a a swi tiva leswaku ntshava ya Karmele a yi ri eribuweni ra Lwandle ra Mediteraniya, hilaha nhlamuselo leyi vuriweke hi xiwelo yi kombisaka hakona endzhaku. (1 Tihosi 18:43) Xisweswo, mati ya le lwandle ma nga va ma kumeke hi ku olova. Loko buku leyi, leyi hlamuselaka timhaka tin’wana hi vuxokoxoko a yo va ntsheketo lowu hundzuriwaka ntiyiso, ha yini mutsari wa yona, loyi emhakeni leyi a a ta va muluki wa vutlhari wa mavunwa, a siye xiphiqo lexi nga ha vonakaka xi ri kona eka rungula leri?

Kutani xana Bibele yi nga tshembiwa ke? Vayimburi va yimbule vutshila lebyi eneleke ku tiyisekisa leswaku Bibele yi vulavula hi vanhu va xiviri, tindhawu ta xiviri ni swiendlakalo swa xiviri. Hambiswiritano, leswi khorwisaka ngopfu i vumbhoni lebyi tameriweke hi Bibele hi yoxe. Vatsari lava tshembekeke a va tsetselelanga munhu—hambi va ri vona vini—eku tsaleni ka leswi endlekeke hakunene. Ku hlangana ka matsalwa hi woxe, ku katsa ni ku pfumelelana hi xiwelo, swi vula leswaku “vumbhoni” lebyi i ntiyiso hakunene. Leswi ku nga ni “swikombiso [swo tano] leswi nga kanakanisiki swa ku tshembeka” ka yona, hakunene Bibele i buku leyi u nga yi tshembaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso eka tluka 15]

Xiphemu xa le Tel Dan

[Xifaniso eka tluka 16, 17]

Xifaniso xa le khumbini le Asiriya xi kombisa ku rhendzeriwa ka Lakixi, loku boxiweke eka 2 Tihosi 18:13, 14