Mfumo Lowu Weke Lowu Heteke Vaxopaxopi Va Bibele Mongo
“Khale, matimu ya mfumo wa Asiriya a ma ri man’wana ya tindzima to rharhangana eka matimu ya lembe ni lembe ya misava hinkwayo.” “Hinkwaswo leswi a swi tiviwa mayelana na Ninivha wa khale a swi katsa swikombo leswi hangalasiweke ni vuprofeta lebyi vulavulaka ha wona eBibeleni, swin’we ni switiviso leswi nga lo mpfampfarhutiwa ni leswi nge swiphambatini swa matimu ya Asiriya leswi endliweke hi Diodorus Siculus . . . ni swin’wana.”—Cyclopædia of Biblical Literature, Volumes 1 and 3, 1862.
N’WAMATIMU wa Mugriki Diodorus Siculus u hanye emalembeni lama hundzeke ya 2 000. U ri, Ninivha a wu ri muti wa mivamba; matlhelo ya wona ya mune a ma endla ntsengo wa ti-stadia ta 480 hi ku leha. Ku nga mpfhuka wa xirhendzevutana xo ringana tikhilomitara ta 96! Bibele yi nyika mianakanyo yo fana, yi hlamusela Ninivha tanihi muti lowukulu “wa mimpfhuka ya masiku manharhu.”—Yonasi 3:3.
Vaxopaxopi va Bibele va lembe xidzana ra vu-19 va arile ku pfumela leswaku muti lowu nga tivekiki wa khale wu nga va wu kurise xisweswo. Va tlhele va ku loko swi ri leswaku Ninivha wu tshame wu va kona, wu fanele wu ve xiphemu xa vanhu lava hanyeke Babilona wu nga si va kona.
Vonelo leri a a ri hambana ni ra Genesa ndzima 10, leyi kombaka leswaku ntukulu wa xikandzatsolo wa Nowa, Nimrodi, u tlhome mfumo wo rhanga wa nhlungo etikweni ra Babele, kumbe Babilona. Bibele yi ya emahlweni yi ku, “loko a suke tikweni lero, a ya Asur, a aka Niniva na Rehobot-Ir na [Kala], na Resen, e šikari ka Niniva, na [Kala]; hi wona muti lo’wukulu.” (Genesa 10:8-12) Xiya, tsalwa leri ri hlamusela miti leya mune leyintshwa ya Asiriya leswaku i “muti lo’wukulu” wun’we.
Hi 1843 muyimburi wa marhumbi wa Mufurwa, Paul-Émile Botta, u kume marhumbi ya xigodlho lexi a xi tikomba xi ri xiphemu xa muti wa Asiriya. Loko mahungu ya ku kumiwa loku ma fika evanhwini, ma tise ntsako lowukulu. Alan Millard wa hlamusela ebukwini yakwe leyi nge Treasures From Bible Times, u ri: “Ntsako wa tiko wu ve wukulu loko swi kumisisiwile leswaku xigodlho xexo i xa Sargoni, hosi ya Asiriya, la boxiweke eka Esaya 20:1, loyi a ku kanakaniwa leswaku u tshame a va kona hikuva a xi nga ri kona lexi a xi tiviwa ha yena.”
Hi hala tlhelo, muyimburi un’wana wa marhumbi, Austen Henry Layard, u sungule ku cela marhumbi endhawini leyi vuriwaka Nimrud kwalomu ka tikhilomitara ta 42 edzonga-vupela-dyambu bya Khorsabad. Marhumbi lawa ma tikombe ma ri Kala—wun’wana wa miti ya mune ya Asiriya lowu boxiweke eka Genesa 10:11. Kutani, hi 1849, Layard u fukule marhumbi ya xigodlho lexikulu endhawini leyi vuriwaka Kuyunjik, exikarhi ka Kala na Khorsabad. Xigodlho lexi xi tikombe xi ri xiphemu xa Ninivha. Exikarhi xa Khorsabad na Kala ku ni marhumbi ya magovela man’wana, ku katsa ni ndhundhuma leyi vuriwaka Karamles. “Loko hi teka tindhundhuma leta mune letikulu ta Nimrúd [Kala], Koyunjik [Ninivha], Khorsabad, na Karamles, tanihi tinhla ta mivamba [square],” ku vula Layard, “ku nga kumiwa leswaku matlhelo ya wona ya mune ma ringana kahle hi ku hetiseka ni ti-stadia ta 480 kumbe [96 wa tikhilomitara] ta mutshila wa ntivo-misava, leswi endlaka riendzo ra masiku manharhu ra muprofeta [Yonasi].”
Kutani, swi lo dla leswaku Yonasi u katse mixaxa leyi hinkwayo yi va “muti lo’wukulu” wun’we, a wu thya vito ra muti lowu xaxametiweke eku sunguleni eka Genesa 10:11, ku nga, Ninivha. Ni namuntlha swoleswo swa endliwa. Hi xikombiso, muti wo rhanga wa London wu hambanile ni miganga ya wona leyi nga le handle ka wona, leyi loko wu hlangene na yona wu endlaka ndhawu leyi nkarhi wun’wana va nge i “London Lonkulu.”
Hosi Ya Manyunyu Ya Le Asiriya
Xigodlho xa le Ninivha a xi ri ni makamere yo tlula 70, ni marhangu ya tikhilomitara tinharhu. Emarhangwini lawa a ku sele swifaniso leswi hisiweke swo tlangela tinhenha ta nyimpi ni swin’wana leswi endliweke. Swo tala a a swi onhiwe ngopfu. Hambi swi ri tano, kwalomu ku heleni ka ku tshama kakwe, Layard u kume kamere leri a ri nga onhiwanga nikatsongo. Emakhumbini ya rona a ku ri ni xikombiso xa ku tekiwa ka muti lowu a wu biyeriwe wu tiya, xi kombisa mahlonga ma ri karhi ma famba emahlweni ka hosi leyi nga ma hlasela, leyi a yi tshame exiluvelweni ehandle ka muti. Ehenhla ka hosi a ku ri ni marito lawa tintlharhi ematsalweni ya Xiasiriya ti ma hundzuluxeleke hi ndlela leyi: “Senakeribu, hosi ya misava, hosi ya Asiriya, u tshame exiluvelweni xa nimedu naswona u kambisisa ximfumo swilo leswi phangiweke (tekiweke) eLakixi (La-ki-su).”
Namuntlha xikombiso lexi ni marito ya kona swi nga voniwa eMuziyama wa le Britain. Swi pfumelelana ni xiendlakalo xa matimu lexi tsariweke eBibeleni eka 2 Tihosi 18:13, 14, leyi nge: “Hi lembe ra khume na mune ra ku fuma ka Ezekias, Sankerib, hosi ya Asur, a tlhandluka ku ya hlasela miti hikwayo ya makhokholo ya Yuda, kutani a yi teka. Ezekias, hosi ya Yuda, a ruma ka hosi ya Asuri e Lakiš, a ku ka yona: Nḍi dyohile! nḍi sukele! nanḍu lowu u nga ta nḍi rweša nḍi ta wu rwala. Kutani hosi ya Asur yi v̌ekela Ezekias, hosi ya Yuda, e nanḍu wa titalenta ta silver ta madzana manharu ni titalenta ta nsuku ta makume manharu.”
Marito man’wana lama nge swiphambatini ma kumiwile emarhumbini ya Ninivha, lama nyikaka vuxokoxoko byin’wana bya Sanikeribu loko a hlasela Yuda swin’we ni mindzuvo leyi humesiweke hi Hezekiya. Layard u tsarile a ku: “Kumbexana xin’wana xa swiendlakalo leswi nga lo hatlana swi tlhela swi xiyeka ngopfu eka vumbhoni bya matimu lama tsariweke, ku nga ntsengo wa xuma xa nsuku lexi tekiweke eka Hezekiya, xa titalenta ta makume manharhu, xa pfumelelana ni marungula lamambirhi lawa hi ku helela ma nga titshegangiki hi swin’wana.” Nkulukumba Henry Rawlinson, la pfuneteke ku hlavutela matsalwa ya Xiasiriya, u tivise leswaku marito lawa “ma andlale ku fana ka matimu [ya Sanikeribu] hi ndlela leyi nga kanakanisiki.” Tlhandlakambirhi, Layard u vutisile ebukwini yakwe leyi nge Nineveh and Babylon: “I mani loyi loko mindzavisiso leyi yi nga si endliwa a a ta va a tshembile leswaku ehansi ka nhulu ya misava ni thyaka, leyi funghaka mbangu wa Ninivha, onge a a ku ta kumeka matimu ya tinyimpi ta ku lwa ka Hezekiya na Sanikeribu, lama tsariweke hi Sanikeribu hi xiviri enkarhini lowu a yi lwiwa ha wona, ni ku tiyisekisa matimu ya Bibele ni hi vuxokoxoko lebyi nga xiyiwiki?”
Kunene, vuxokoxoko byin’wana bya matimu ya Sanikeribu a byi pfumelelani ni bya Bibele. Hi xikombiso, muyimburi wa marhumbi Alan Millard u te: “Mhaka leyi xiyekaka swinene yi humelela emakumu [ka rhekhodo ya Sanikeribu]. Hezekiya u rhume tintsumi takwe, a ti tamerisa ndzuvo hinkwawo, ti wu yisa ka Sanikeribu ‘eNinivha, endzhaku ka nkarhi’. Vuthu ra Asiriya a ri mukanga na wona hi mukhuva lowu tolovelekeke wa ku khana.” Bibele yi vula leswaku ndzuvo lowu wu humesiwe emahlweni ko va hosi ya Asiriya yi tlhelela eNinivha. (2 Tihosi 18:15-17) Ha yini swi hambana? Naswona ha yini Sanikeribu a nga swi kotanga ku tibuma hi ku hlula ntsindza wa Yudiya, Yerusalema, ku fana ni leswi a tibumiseke swona loko a hlule khokholo ra le Yudiya, Lakixi? Vatsari vanharhu va Bibele va hlamula. Un’wana wa vona, la nga lo tivonela hi mahlo u tsale a ku: “Nṭumi ya Yehova yi huma, yi dlaya v̌av̌anuna v̌a 185 000 e mišašeni ya v̌a-Asur; ni mišo, kute loko v̌a pfukile, maŝiv̌o, a yi ri miṭumbu ntsena. Kav̌a loko Sankerib, hosi ya Asur, a susa mišaša ya yena, kutani a suka a tlhela a ya aka Niniva.”—Esaya 37:36, 37; 2 Tihosi 19:35; 2 Tikronika 32:21.
Ebukwini yakwe leyi nge Treasures From Bible Times, Millard u gimeta hi leswaku: “A ku na xivangelo lexi twalaka xa ku kanakana xiviko lexi . . . Hi ndlela leyi twisisekaka, Sanikeribu a a nga ta tsala khombo ro tano leswaku ri ta hlayiwa hi lava nga ta n’wi tlhandlama eku fumeni, hikuva a swi ta n’wi tsongahata.” Ku ri na sweswo, Sanikeribu u ringete ku tisa mianakanyo ya leswaku u hlurile loko a hlasela eYudiya ni leswaku Hezekiya u tame a titsongahata, a rhumela ndzuvo eNinivha.
Ku Tiyisiwa Ka Masungulo Ya Asiriya
Tilayiburari leti nga ni swiphambati swa vumba swa makume ya magidi ti kumiwile na tona eNinivha. Matsalwa lawa ya swiphambati ma tiyisekisa leswaku Mfumo wa Asiriya a wu simekiwe edzongeni le Babilona, hi laha Genesa 10:11 yi kombaka ha kona. Hi ku tirhisa nkongomiso lowu, vayimburi va sungule ku kongomisa ngopfu matshalatshala ya vona le dzongeni. Encyclopædia Biblica ya hlamusela: “Hinkwaswo leswi Vaasiriya va swi siyeke swi paluxa masungulo ya vona ya le Babilona. Ririmi ni matsalelo ya vona, ni tibuku ta vona, ni vukhongeri, swin’we ni sayense ya vona a va swi tekelele ka vaakelani va vona va le dzongeni hi ndlela leyi nga hambaniki ngopfu.”
Swikumiwa swo fana ni leswi boxiweke laha henhla swi susumetele vaxopaxopi va Bibele ku ringanisela mavonelo ya vona. Hakunene, nkambisiso wa ntiyiso wa Bibele wu paluxa leswaku yi tsariwe hi vatsari lava nga ni vukheta ni ku tshembeka. Khale ka muavanyisi-nkulu wa Huvo ya le Henhla ya United States, Salmon P. Chase, u vule leswi endzhaku ka ku kambisisa Bibele: “A ku ri dyondzo yo leha, ya ntiyiso ni leyi enteke: naswona hi ku tirhisa misinya ya milawu leyi fanaka ya vumbhoni emhakeni leyi ya vukhongeri ku kota leswi nkarhi hinkwawo ndzi yi tirhisaka etimhakeni ta ku tihanyisa, ndzi fikelele xiboho xa leswaku Bibele a hi buku leyi tsariweke hi munhu, kambe yi huma eka Xikwembu.”—The Book of Books: An Introduction.
Hakunene, Bibele a yo va matimu yo tshembeka ntsena. I Rito leri huhuteriweke hi Xikwembu, nyiko ya ku pfuna vanhu. (2 Timotiya 3:16) Xitiyisekiso xa leswi xi nga voniwa hi ku kambisisa ntivo-misava wa Bibele. Leswi swi ta hlamuseriwa enkandziyisweni lowu tlhandlamaka.
[Swifaniso leswi nga eka tluka 6, 7]
Ehenhla: Vuxokoxoko byinharhu lebyi tekiweke eswifanisweni swa le makhumbini
Ehansi: Ntsalo wa swifaniso swa le makhumbini ya Asiriya leswi kombisaka ku hlaseriwa ka Lakixi
[Swihlovo Swa Kona]
(Courtesy of The British Museum)
(From The Bible in the British Museum, published by British Museum Press)
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 4]
Courtesy of the Trustees of The British Museum