Xana Matimu Ya Bibele Ma Tshembeke Ku Fikela Kwihi?

“NDZI vula ntiyiso, a ndzi hembi,” ku vule mutsari wa Bibele eka nakulobye wakwe lontsongo. (1 Timotiya 2:7) Marito yo tano emapapileni ya Pawulo ma vanga njhekanjhekisano eka vaxopaxopi va Bibele.a Malembe yo tlula 1 900 ma hundzile hi mpfhuka ku tsariwe mapapila ya Pawulo. Endzhaku ka nkarhi wolowo hinkwawo, a nga kona la nga humesa kumbe ku kota ku komba nchumu wun’we lowu hoxeke emapapileni yakwe.

Na yena Luka mutsari wa Bibele u kombise ku lwela leswaku yi va leyi hetisekeke. U tsale rungula ra vutomi ni vutirheli bya Yesu leri tlhandlamiweke hi rungula rakwe leri vuriwaka Mintirho ya Vaapostola. Luka u tsale a ku: “Ndzi lavisise timhaka hinkwato hi ku hetiseka ku sukela emasungulweni ya tona.”—Luka 1:3, NW.

Vumbhoni Bya Ku Tshembeka Ka Wona

Vaxopaxopi va Bibele va le ku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-19 va kanakane vurhon’wana bya Luka tanihi n’wamatimu. Ku tlula kwalaho, va vule leswaku matimu lama nga eka Mintirho ma endliwe exikarhi ka lembe xidzana ra vumbirhi C.E. Un’wana loyi a a pfumela leswi i muyimburi wa marhumbi wa le Britain Nkulukumba William Mitchell Ramsay. Kambe endzhaku ko kambisisa mavito ni tindhawu leti vuriweke hi Luka, u pfumerile: “Ndzi khorwiseke hakatsongo-tsongo leswaku ndzungulo lowu wu komba ntiyiso wo hlamarisa hi vuxokoxoko byo hambana-hambana.”

Loko Ramsay a tsala leswi nga laha henhla, mphikamakaneta ya vurhon’wana bya Luka yi sale yi nga lulamisiwanga. A yi khumba miti leyi vandzamaneke ngopfu ya Ikoniya, Listra, na Derbe. Luka u komba leswaku Ikoniya a wu nga vandzamananga na Listra na Derbe, u yi hlamusela exiphen’wini xo hetelela tanihi ‘miti ya Likawoniya.’ (Mintirho 14:6) Kambe, tanihi laha mepe lowu landzelaka wu kombaka ha kona, Listra a wu ri kusuhi na Ikoniya ku ri na Derbe. Van’wamatimu van’wana va khale va hlamusela Ikoniya wu ri xiphemu xa Likawoniya; hikokwalaho, vaxopaxopi va pfuxe njhekanjhekisano wa leswaku ha yini Luka a nga tsalanga tano na yena.

Kutani, hi 1910, Ramsay u kume ribye ra xitsundzuxo emarhumbini ya Ikoniya leri kombaka leswaku ririmi ra muti wolowo a ri ri Xifijiya ku nga ri Xikawoniya. Ebukwini yakwe leyi nge Archaeology and the New Testament, Dr. Merrill Unger u ri, “matsalwa man’wanyana yo tala ya le Ikoniya ni ya swimitana leswi vandzamaneke na wona ma tiyisa mhaka ya leswaku hi tlhelo ra rixaka, muti lowu wu nga vuriwa leswaku a wu ri wa Mafijiya.” Kunene, Ikoniya ya le sikwini ra Pawulo a yi ri ni mikhuva ya Xifijiya naswona a yi nga fani ni ‘miti ya Likawoniya,’ laha vanhu a va vulavula “hi ririmi ra Valikawoniya.”—Mintirho 14:6, 11.

Vaxopaxopi va Bibele va tlhele va pfuxa njhekanjhenkisano hi ku tirhisa ka Luka rito leri nge “politarchs” a vula valawuri va muti wa Tesalonika. (Mintirho 17:6, NW, nhlamuselo ya le hansi) Rito leri a ri nga tiviwi ematsalweni ya Xigriki. Kutani ku kumiwe ngalava emutini wa khale yi ri ni mavito ya valawuri va muti, va vuriwa “ti-politarch”—ku nga rona vito leri tirhisiweke hi Luka. “Vurhon’wana bya Luka byi susiwe xisandzu hi ku tirhisiwa ka rito leri,” ku hlamusela W. E. Vine ebukwini yakwe leyi nge Expository Dictionary of Old and New Testament Words.

Riendzo Ra Luka Ra Le Lwandle

Vatshila va tingalava va kambisise vuxokoxoko bya ku tshoveka ka ngalava loku hlamuseriwaka eka Mintirho ndzima 27. Hi ku ya hi Luka, ngalava leyikulu leyi yena na Pawulo va tluteke ha yona yi pengisiwe hi mheho ya le n’walungwini-vuxa kusuhi ni xihlenge xa Kawuda, naswona vatluti a va chava ku kokeriwa etimbuweni ta sava leti nga ni khombo le ribuweni ra le n’walungwini ra Afrika. (Mintirho 27:14, 17, NW, nhlamuselo ya le hansi) Hi ku va ni vutshila bya ku tlutisa tingalava, va swi kotile ku kongomisa xikepe xi gega Afrika hi ndlela ya le vupela-dyambu. Mheho yi hambete yi tinyika matimba, kutani ngalava yi hetelela yi khukhuleriwe ekusuhi ni timbuwa ta xihlala xa Malta, laha yi fambeke mpfhuka wa tikhilomitara ta kwalomu ka 870. Loko vatshila va swikepe va kambisisa va kuma leswaku ngalava leyikulu leyi tlutaka emhehweni yo tano a swi ta yi teka masiku yo tlula 13 leswaku yi khukhuriwa mpfhuka wo tano. Minkambisiso ya vona yo hlayela yi pfumelelana ni rungula ra Luka, leri vulaka leswaku ngalava yi tshoveke hi siku ra vu-14. (Mintirho 27:27, 33, 39, 41) Endzhaku ko kambisisa vuxokoxoko hinkwabyo bya riendzo ra Luka elwandle, mutlutisi wa swikwekwetsu James Smith u gimete hi leswaku: “I ndzungulo wa swiendlakalo swa ntiyiso, lowu tsariweke hi loyi swi nga n’wi endlekela . . . A ku na munhu hambi a ri mutluti loyi a a ta tsala a rungula hi riendzo ra le lwandle hi ndlela leyi fanaka kahle eka swiphemu swa rona hinkwaswo, handle ka ku tivonela hi mahlo.”

Hikwalaho ka mindzavisiso yoleyo leyi kumiweke, swidyondzi swin’wana swa ntivo-vukwembu swi tiyimisele ku lwela Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki leswaku i matimu lama hetisekeke. Kambe ku vuriwa yini hi matimu yo rhanga lama kumekaka eMatsalweni ya Xiheveru? Vafundhisi lavanyingi va yima ni filosofi ya manguva lawa naswona va vula leswaku yi ni mintsheketo. Hambi swi ri tano, vuxokoxoko byo tala bya matimu ya khale ya Bibele na byona byi kambisisiwe byi kumeka byi ri lebyi vurisaka, laha swi khomisaka vaxopaxopi tingana. Hi xikombiso, ehleketa ku tshuburiwa ka Mfumo wa Asiriya lowu tshameke wu rivariwa.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 3]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

FRIGIYA

LIKAWONIYA

Ikoniya

Listra

Derbe

LWANDLE RA MEDITERENIYA

KIPRA