Xana Vuyimburi Bya Swi Seketela Leswi Bibele Yi Swi Vulaka?

VUYIMBURI i bya nkoka eka swichudeni swa Bibele hikuva byi nyikela vumbhoni lebyi khumbaka vutomi bya vanhu, mindhavuko ni tindzimi ta le minkarhini ya Bibele. Vuyimburi byi tlhela byi nyikela rungula leri pfunaka malunghana ni ku hetiseka ka vuprofeta bya Bibele, byo tanihi bya ku lovisiwa ka Babilona wa khale, muti wa Ninivha ni wa Tiri. (Yeremiya 51:37; Ezekiyele 26:4, 12; Sofaniya 2:13-15) Hambiswiritano, vuyimburi a byi nyikeli vuxokoxoko hinkwabyo. Byi fanele ku hlamuseriwa naswona vanhu lava va byi hlamuselaka va nga ha endla swihoxo.

Ripfumelo ra Vakreste a ri titsheganga hi vuyimburi lebyi nga eka swilo leswi onhakaka swo tanihi switina, kumbe makhumbi lama fayekeke ma va swiphemu-phemu, kambe ri titshege hi tidyondzo hinkwato ta timhaka ta swa moya leti kumekaka eBibeleni. (2 Vakorinto 5:7; Vaheveru 11:1) Entiyisweni, leswi nga endzeni ka Bibele swa pfumelelana, ku ni vuprofeta lebyi hetisekeke, naswona marungula man’wana yo tala ma nyikela vumbhoni lebyi khorwisaka leswaku “Matsalwa hinkwawo ma huhuteriwe hi Xikwembu.” (2 Timotiya 3:16) Nilokoswiritano, xiya vuyimburi byo hlayanyana lebyi nyikelaka vumbhoni bya marungula ya le Bibeleni.

Ntlawa wa vayimburi lava nga cela le Yerusalema hi 1970 va kume swilo leswi tshweke emarhumbini. Nahman Avigad, loyi a nga murhangeri wa kona u te, “Un’wana ni un’wana loyi a a ri kona u tivonele hi ya yena. Muako a wu onhiwe hi ndzilo, naswona makhumbi ni lwangu a swi hohlokile.” Ekamareni rin’wana ku kumiwe marhambu [1] ya voko naswona tintiho ta rona ti khomelele exitupini.

Ehansi a ku hangalake swingwece [2], leswi endliweke hi lembe ra vumune loko Vayuda va xandzukele tiko ra Rhoma hi 69 C.E. Swilo a swi lo n’walala loko muako wu nga si hohloka. Avigad u ri, “Loko hi vona swilo leswi, hi tsundzuke xiviko xa Josephus xa loko masocha ya Rhoma ma phanga swilo leswi nga etindlwini loko muti wu hluriwile.” Van’wamatimu va vike leswaku muti wa Yerusalema wu lovisiwe hi Varhoma hi 70 C.E.

Vakambisisi va vule leswaku marhambu ya kona a ku ri ya nhwanyana wa malembe ya va-20 hi vukhale. Buku yin’wana leyi nge Biblical Archaeology Review, yi ri, “Nhwanyana loyi u tshwe hi ndzilo loko Varhoma va hlasela, naswona a a ri ekhixini ra Yindlu leyi Tshweke yi hohloka naswona u fe a ri karhi a ringeta ku khomelela xitepisi lexi nga ekusuhi ni nyangwa. Ndzilo wu hangalake hi ku hatlisa . . . lerova u tsandzeke ku baleka hiloko a weriwa hi makhumbi lama tshwaka.”

Xiendlakalo lexi xi hi tsundzuxa vuprofeta bya Yesu malunghana na Yerusalema, lebyi vuriweke kwalomu ka malembe ya 40 byi nga si hetiseka, u te: “Valala va wena . . . va ta ku tlatlalata ehansi swin’we ni vana va wena lava u nga na vona, naswona a va nge siyi ribye ehenhla ka ribye rin’wana eka wena.”—Luka 19:43, 44.

Vayimburi va kume marungula ya Bibele lama nga ni vumbhoni bya mavito ya vanhu lava ku vulavuriwaka hi vona eMatsalweni. Byin’wana bya vumbhoni byi boxa leswi vuriweke hi vaxopaxopi leswaku vatsari va Bibele va tisungulele swimunuhatwa swin’wana kumbe va hundzeleta timhaka.

Mavito Ya Le Bibeleni

Nkarhi wun’wana, vakambisisi va Bibele lava dumeke a va anakanya leswaku Hosi Sargoni wa Vumbirhi, loyi vito ra yena ri humelelaka eBibeleni eka Esaya 20:1, a nga si tshama a va kona. Hambiswiritano, hi 1843 ku tshuburiwe xigodlho xa Sargoni [3] enkarhini wa Khorsabadi, ku nga Iraq, enkoveni wa Nambu wa Tigri. A a xi kule tihekitara ta khume. Loko Sargoni wa Vumbirhi a ha kula a a nga tekeriwi enhlokweni, kambe sweswi hi un’wana wa tihosi leti tivekaka ngopfu ta muti wa Asiriya. U vule leswaku u tshame a hlula muti wa Vaisrayele wa Samariya eka marungula [4] man’wana ya yena ya matimu. Hi ku ya hi rungula rin’wana ra le Bibeleni, muti wa Samariya wu hluriwe hi Vaasiriya hi 740 B.C.E. Sargoni u tlhele a tsala hi ta ku tekiwa ka muti wa Axidodo, a tiyisekisa leswi vuriweke eka Esaya 20:1.

Loko ku ri karhi ku ceriwa marhumbi ya muti wa khale wa Babilona, laha sweswi ku nga Iraq, vayimburi va tshubule swiphepherhele swa kwalomu ka 300 ekusuhi ni Nyangwa ya Ishtar. Malunghana ni nkarhi wa ku fuma ka Hosi Nebukadnetsara wa le Babilona, tsalwa ra kona ri katse nxaxamelo wa mavito, laha eka wona ku nga na “Yaukin, hosi ya tiko ra Yahud.” Marito lawa ma vula Hosi Yoyakini wa tiko ra Yuda, loyi a yisiweke evuhlongeni eBabilona loko Nebukadnetsara a hlula Yerusalema ro sungula, hi 617 B.C.E. (2 Tihosi 24:11-15) Vana va ntlhanu va Yoyakini na vona va boxiwile eka swiphepherhele swa kona.—1 Tikronika 3:17, 18.

Hi 2005, loko ka ha ceriwa endhawini leyi a ku tshembiwa leswaku ku ta kumiwa xigodlho xa Hosi Davhida, vayimburi va kume muako lowukulu lowu akiweke hi ribye lowu va ehleketaka leswaku wu hirimuxiwe loko Vababilona va hlasela Yerusalema kwalomu ka malembe yo tlula 2 600 lama hundzeke, enkarhini wa Yeremiya muprofeta wa Xikwembu. A ku na vumbhoni lebyi kombisaka leswaku a wu ri xigodlho xa Davhida. Hambiswiritano, muyimburi la vuriwaka Eliat Mazar u kote ku tiva nchumu wun’wana wa nkoka, nchumu wa kona a wu aname sentimitara yin’we, ku nga marito lama lemiweke hi vumba [5] lama nge: “I swa Yehuchal n’wana wa Shelemiyahu n’wana wa Shovi.” Marito lawa a ma lemiwe hi Yehukali (nakambe i Jehucal kumbe Yukala), mutirhela-mfumo wa Muyuda loyi eBibeleni ku vuriwaka leswaku a a kaneta Yeremiya.—Yeremiya 37:3; 38:1-6.

Mazar u te, Yehukali, i “ndhuna ya vumbirhi,” leyi vekiweke endzhaku ka Gemariya, n’wana wa Xafani, loyi vito rakwe ri humelelaka eka marito lama lemiweke lama kumekeke eMutini wa Davhida. Bibele yi vula leswaku Yehukali, n’wana wa Xelemiya (Shelemiyahu), a a ri hosi ya Yuda. Loko ku nga si kumiwa marito lama lemiweke, a a nga tiveki handle ka leswi a boxiweke hi Matsalwa.

Xana A Va Kota Ku Hlaya Ni Ku Tsala?

Bibele yi kombisa leswaku Vaisrayele va khale a a va kota ku hlaya ni ku tsala. (Tinhlayo 5:23; Yoxuwa 24:26; Esaya 10:19) Kambe vaxopaxopi va kaneta, va vula leswaku matimu ya Bibele a a ma hundziseriwa eka van’wana hi nomu. Hi 2005, dyondzo yoleyo yi helele emoyeni loko vayimburi lava celaka le Tel Zayit, exikarhi ka Yerusalema na Mediteraniya, va kume letere ra ririmi rin’wana, kumbexana a ku ri letere ra Xiheveru [6] ra khale swinene leri ku nga riki na munhu la tshameke a ri tshubula leri a ri tsariwe eribyeni ro basa.

Ku vuriwa leswaku swi nga endleka maletere lawa a ma tirhisiwa eka lembe-xidzana ra vukhume B.C.E. naswona ku vuriwa leswaku a ma tirhiseriwe ku “dyondzisa” kumbe ma tirhisiwa hi “vanhu vo tlhariha swinene” kumbe ma “tirhisiwa hi vafumi va Vaisrayele lava hluvukeke va le Yerusalema.” Kutani ku hambana ni leswi vuriwaka hi vaxopaxopi, ku kumeke leswaku eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vukhume B.C.E., Vaisrayele a va dyondzekile naswona a va kota ku tsala matimu ya vona.

Rungula Ra Le Asiriya Ri Nyikela Vumbhoni Lebyi Engetelekeke

Mfumo wa matimba wa khale wa Asiriya wu humelela ko tala ematin’wini ya Bibele, naswona leswi kumiweke hi vayimburi kwalaho swi tiyisekisa leswaku Matsalwa ya pakanisa. Hi xikombiso, loko ku yimburiwa eNinivha wa khale, laha ku nga ntsindza wa Asiriya, ku kumiwe ribye leri kovotliweke [7] exigodlhweni xa Hosi Senakeribi, eribyeni ra kona a ku ri ni swifaniso swa masocha ya le Asiriya ma ri karhi ma khayima Vayuda ma va yisa evuhlongeni endzhaku ka ku hluriwa ka Lakixi hi 732 B.C.E. U nga tihlayela rungula ra kona eBibeleni eka 2 Tihosi 18:13-15.

Marungula ya Senakeribi [8], lama kumiweke eNinivha, ma hlamusela tsima rakwe ra nyimpi hi nkarhi wa ku fuma ka Hosi Hezekiya wa le Yudiya, laha eka wona ku boxiweke vito ra yena. Marungula lama tsariweke etinhlangeni ta vafumi vo hambana-hambana ma vulavula hi Tihosi ta le Yudiya ku nga Akazi na Manase kun’we ni Tihosi ta Israyele ku nga Omri, Yehu, Yehowaxi, Menahema na Hoxeya.

Eka marungula yakwe, Senakeribi u bumabumele vuthu rakwe leri hluleke, kambe u rivale ku boxa ta ku tekiwa ka muti wa Yerusalema. Sweswo swi endla leswaku rungula ra Bibele ri twisiseka, ri vula leswaku hosi a yi wu tekanga muti wa Yerusalema kambe yi hluriwe hi Xikwembu. Endzhaku ka sweswo, Senakeribi la hluriweke u tlhelele eNinivha, laha Bibele yi vulaka leswaku u dlayiwe hi vana va yena va majaha. (Esaya 37:33-37) Lexi tsakisaka, matsalwa mambirhi ya le Asiriya ma tiyisekisa ta ku dlayiwa loku ka hosi.

Leswi vanhu va le Ninivha a va endla vubihi, vaprofeta va Yehovha ku nga Nahume na Sofaniya va profete ta ku loviseriwa makumu ka muti lowu. (Nahume 1:1; 2:8–3:19; Sofaniya 2:13-15) Vuprofeta bya vona byi hetiseke loko mavuthu lama hlanganeke ya Nabopolassar, hosi ya Babilona ni ya Cyaxares hosi ya Meda ma rhendzele ni ku hlasela muti wa Ninivha hi 632 B.C.E. Vuyimburi bya le marhumbini ya kona byi tlhele byi tiyisekisa rungula ra Bibele.

Le mutini wa khale wa Nuzi lowu a wu ri evuxeni bya Nambu wa Tigri ni le dzongeni wa Ninivha, ku endliwe vuyimburi eka wona exikarhi ka lembe ra 1925 na 1931, ku kumeke swilo swo tala leswi endliweke hi vanhu, ku katsa ni swiphepherhele swa vumba swa 20 000. A a swi tsariwe hi ririmi ra le Babilona naswona a a swi tamele vuxokoxoko byo tala, ku katsa ni bya mindhavuko yo fana ni ya vanhu va khale lava ku vulavuriweke hi vona ebukwini ya Genesa. Hi xikombiso, matsalwa ma kombisa leswaku swikwembu leswi endliweke hi vumba hakanyingi a swi kombisa xikhundlha xa munhu wo karhi, swi n’wi kombisa a ri mudyandzhaka. Swi nga endleka ndhavuko lowu wu kombisa xivangelo xa ku va Rahele nsati wa kokwana Yakobe a teke swifaniso swa swikwembu, kumbe “terafimi,” ya tata wakwe Labani, loko ndyangu wa Yakobe wu rhurha. Swa twala ku va Labani a endle matshalatshala yo landza terafimi yakwe.—Genesa 31:14-16, 19, 25-35.

Vuprofeta Bya Esaya Ni Ribye Ra Korexe

Marito lama voyamisiweke lama tsariweke eribyeni ma nyikela vumbhoni byin’wana bya rungula rin’wana ra Bibele. Ri tiviwa tanihi Ribye ra Korexe [9], tsalwa leri ri kumiwe eSippar le Yufrata, kwalomu ka tikhilomitara ta 32 ku suka eBaghdad. Ri vulavula hi ta ku hluriwa ka Babilona hi Korexe Lonkulu, Hosi ya Peresiya. Lexi tsakisaka kwalomu ka malembe ya 200 swi nga si humelela, Yehovha, hi ku tirhisa muprofeta Esaya, u vule leswi landzelaka malunghana ni hosi ya Meda-Peresiya leyi a yi ta vuriwa Korexe, a ku: “‘I murisi wa mina, hinkwaswo leswi ndzi swi tsakelaka u ta swi endla hi ku helela’; ni leswi ndzi swi vulaka malunghana na Yerusalema ndzi ku, ‘Wu ta pfuxiwa.’”—Esaya 13:1, 17-19; 44:26–45:3.

Xa nkoka swinene, ribye leri ri boxa rungula ra Korexe leri hambaneke swinene ni ra vahluri van’wana va khale, ri hlamusela ta ku tlhelela ka mahlonga etikweni ra rikwavo. Matimu ya Bibele ni ya tibuku tin’wana swi kombisa leswaku Korexe u ntshunxe Vayuda, lava nga fika va pfuxeta muti wa Yerusalema.—2 Tikronika 36:23; Ezra 1:1-4.

Vuyimburi bya swilo leswi ku vulavuriwaka ha swona eBibeleni i yin’wana ya tidyondzo leti nga pfunaka swinene. Kutani hilaha hi swi voneke hakona, swilo swo tala leswi tshuburiweke swi tiyisekisa leswaku Bibele ya tshembeka naswona ya pakanisa, niloko minkarhi yin’wana vuxokoxoko bya kona byi ri byitsongo.

KUMA RUNGULA LERI ENGETELEKEKE

Xana Bibele yi nga ku pfuna leswaku u hanya vutomi lebyi tsakisaka ni lebyi nga ni xikongomelo? DVD leyi leheke tiawara timbirhi leyi nge The Bible—A Book of Fact and Prophecy, yi katsa xihloko lexi xa nkoka naswona yi ni mimbulavurisano leyi khutazaka.—Yi kumeka hi tindzimi ta 32.

[Mfungho wa Vini va Xifaniso 15]

Coins: Generously Donated by Company for Reconstruction & Development of Jewish Quarter, Jerusalem Old City

[Mfungho wa Vini va Xifaniso 15]

Society for Exploration of Land of Israel and its Antiquities

[Mimfungho ya Vini va Swifaniso eka matluka 16]

3: Musée du Louvre, Paris; 4: Photograph taken by courtesy of the British Museum; 5: Gabi Laron/Institute of Archaeology/Hebrew University © Eilat Mazar

[Mimfungho ya Vini va Swifaniso eka matluka 17]

6: AP Photo/Keith Srakocic; 7, 8: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Mimfungho ya Vini va Swifaniso eka matluka 18]

Photograph taken by courtesy of the British Museum