Ha Yini Hi Chava Rifu?

“Rifu i nchumu wo vava ku tlula hinkwaswo; hikuva hi wona makumu ya vutomi.” —Aristotle.

WANSATI un’wana tintangha ta yena a ti n’wi teka a ri mukwetsimi tlhelo mupfumeri wa xiviri. Van’wana a va pfanga no n’wi vula “nsika ya kereke.” A a dyondzisiwe leswaku rifu a ri nga ri makumu ya vutomi, kambe a ri ri ndlela yo hundzela kun’wana. Kambe loko rifu rakwe ri ri kwala nyongeni a a chuhe ngopfu. Leswi a a kanakana swinene, u vutise mutsundzuxi wa yena wa timhaka ta vukhongeri a ku: “Ku ni swo tala leswi vanhu va swi [kholwaka hi ta leswi humelelaka loko munhu a fa]; xana wena u swi tivisa ku yini leswaku hi swihi leswi nga ntiyiso?”

Kwalomu ka vukhongeri hinkwabyo ni vanhu vo tala va kholwa leswaku munhu u hambeta a hanya, kumbe u ta tlhela a hanya endzhaku ka loko a file. Eka timhaka leti to tala leti vanhu va ti kholwaka hi yihi leyi nga ntiyiso? Vanhu vo tala va kanakana leswaku munhu u ya emahlweni a hanya endzhaku ka rifu rakwe. Wena ke? Xana u dyondzisiwe leswaku vutomi bya munhu byi ya emahlweni loko a file? Xana wa pfumela leswaku swi tano? Xana wa ri chava rifu?

Ku Chava Ku Fa

Valavisisi va vula leswaku ku chava ku fa i “nchavo wa rifu.” Emalembeni ya sweswinyana ku tsariwe tibuku to tala ni swiviko swo tala swa van’wasayense malunghana ni mhaka leyi. Hambiswiritano, vanhu vo tala va hlawula ku ka va nga ehleketi hi rifu. Kambe leswi rifu ri nga ra xiviri, hi boheka ku ehleketa ha rona. Vutomi bya vanhu byi tsanile—siku ni siku ku fa vanhu vo tlula 160 000! Munhu un’wana ni un’wana u ta fa, naswona vo tala yi va tsona vurhongo mhaka leyi.

Mhaka ya ku chava rifu, tintlhari ti yi hlamusela hi tindlela to hambana-hambana. Ti katsa ku chava ku vaviseka, ku chava ku ka u nga tiviwi, ku chava ku feriwa hi varhandziwa va wena ni ku chava vuyelo byo biha lebyi rifu ra munhu ri byi vangelaka lava salaka va hanya.

Leswi chaviwaka ngopfu i ku va munhu a nga ha hanyi. Hambileswi vanhu va pfumelaka eka tidyondzo ta vukhongeri, kambe mhaka ya leswaku rifu i ku hela ka vutomi, vo tala a yi va dyisi byi rhelela. Sayense na yona yi pfurhetela ndzilo emhakeni leyi. Hambiswiritano, ndlela leyi miri wa munhu wu tirhaka ha yona yi nga hlamuseriwa hi ndlela ya sayense. Entiyisweni, ku hava mutivi wa vutomi, mutivi wa ntumbuluko kumbe mutivi wa tikhemikhali la nga tshama a kuma vumbhoni bya leswaku munhu u hambeta a hanya hilaha ku nga heriki a ri endhawini leyi a nga voniwiki eka yona, endzhaku ka loko miri wa yena wu file. Hikwalaho, van’wasayense vo tala va hlamusela leswaku ku fa ka munhu i swa ntumbuluko.

Hikwalaho, a swi hlamarisi leswi vanhu vo tala lava hi nomu va vulaka leswaku ku ni vutomi endzhaku ka rifu, va chavaka rifu etimbilwini ta vona. Lexi tsakisaka, Hosi Solomoni wa khale u tsale leswaku ku fa ka vanhu i ku fikelela makumu lawa van’wana va nga ma vonaka ma ri makumu yo chavisa.

Xana Ku Tlhelela “eNtshurini” Hi Wona Makumu?

Ebukwini ya Eklesiasta leyi nga ni malembe ya 3 000 yi tsariwile, Solomoni u tsarile a ku: “Hikuva lava hanyaka va swi tiva leswaku va ta fa; kambe loko ku ri lava feke, a va tivi nchumu nikatsongo, naswona a va ha ri na hakelo, hikuva ku tsundzukiwa ka vona ku rivariwile. Rirhandzu ra vona, rivengo ra vona ni mavondzo ya vona se swi herile.” U tlhele a ku: “Hinkwaswo leswi voko ra wena ri swi kumaka leswaku ri swi endla, swi endle hi matimba ya wena, hikuva a ku na ntirho hambi ku ri kungu, vutivi kumbe vutlhari eSheol, ndhawu leyi u yaka eka yona.”—Eklesiasta 9:5, 6, 10.

Solomoni u huhuteriwe ku vula leswaku “makumu lama fikelaka vana va vanhu ni makumu lama fikelaka swiharhi, [i] makumu lama fanaka. Hilaha xin’wana xi faka hakona, ni lexin’wana xi fisa xisweswo . . . Munhu a nga tlakukanga ku tlula xiharhi . . . Hinkwaswo swi ve kona swi huma entshurini, hinkwaswo swi tlhelela entshurini.”—Eklesiasta 3:19, 20.

Hambileswi marito lama nga laha henhla ma tsariweke hi Hosi Solomoni, ma huhuteriwe hi Xikwembu naswona ma ve xiphemu xa Rito ra xona leri tsariweke ku nga Bibele. Matsalwa lawa ni man’wana yo tala lama nga eBibeleni, a ma ti seketeli tidyondzo leti vanhu vo tala va ti pfumelaka ta leswaku ku ni nchumu wun’wana endzeni ka miri wa munhu lowu nga fiki kambe wu yaka emahlweni wu ya hanya kun’wana. (Genesa 2:7; 3:19; Ezekiyele 18:4) Xana Xikwembu xi vula leswaku ku tlhelela “entshurini” hi wona makumu ya vanhu hinkwavo? A swi tano!

Bibele a yi dyondzisi leswaku ku ni nchumu wo karhi emirini wa munhu lowu ponaka rifu. Kambe yi nyika ntshembo lowu nga erivaleni mayelana ni lava feke. Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamusela xivangelo xa ku ka u nga fanelanga u chava leswaku rifu hi wona makumu ya vutomi bya vanhu.

[Bokisi eka tluka 3]

NALA LOYI SWI TSANDZAKA KU N’WI BALEKA

Rifu ri vuriwa nala wa vanhu. I nala hakunene, sweswo ha swi vona hinkwako-nkwako. Hi ku ya hi xiringaniso xin’wana, lembe ni lembe ku fa vanhu va kwalomu ka 59 wa timiliyoni, hi xiringaniso ku nga vanhu vambirhi lava faka sekoni yin’wana ni yin’wana. Wa nga vona tinhlayo ta ndlela leyi rifu ri humelelaka ha yona.

◼ Eka tisekoni tin’wana ni tin’wana ta 102 ku fa munhu un’we hikwalaho ka nyimpi.

◼ Eka tisekoni tin’wana ni tin’wana ta 61 munhu un’we wa dlayiwa.

◼ Eka tisekoni tin’wana ni tin’wana ta 39 munhu un’we wa tisunga.

◼ Eka tisekoni tin’wana ni tin’wana ta 26 munhu un’we wa fa hi mhangu ya movha.

◼ Eka tisekoni tin’wana ni tin’wana tinharhu munhu un’we wa fa hikwalaho ka ndlala.

◼ Eka tisekoni tin’wana ni tin’wana tinharhu ku fa n’wana un’we la nga ehansi ka malembe ya ntlhanu.

[Bokisi eka tluka 4]

KU TIKARHATELA SWA HAVA

Hi November 9, 1949, James Kidd wa malembe ya 70, la tirhaka emugodini wa koporo, u nyamalarile etintshaveni ta Arizona, eU.S.A. Endzhaku ka malembe, loko se ku tsariwe leswaku u file, ku tshuburiwe phepha leri a ri tsaleke hi pensele malunghana ni ndzhaka yakwe ni maphepha lama kombisaka leswi mali yakwe ya tidolara ta madzana ya magidi a yi fanele yi swi endla. Laha a tsaleke ta matirhiselo ya mali yakwe, Kidd u vule leswaku a yi fanele yi tirhiseriwa ku kumisisa “vumbhoni bya sayense malunghana ni moya-xiviri wa munhu lowu humaka loko munhu a fa.”

Endzhakunyana ka sweswo, vanhu vo tlula 100 lava tivulaka valavisisi ni van’wasayense va endle xikombelo xo kuma mali leyi. Ku yiwe ehubyeni tin’hweti to tala naswona vanhu va endle xikombelo xa mali leyi va vula leswaku moya-xiviri wa hanya. Eku heteleleni, muavanyisi u teke mali yoleyo a yi nyika mavandla mambirhi lama dumeke ya valavisisi. Ku tlula hafu ya lembe-xidzana valavisisi volavo a va nga si byi humesa “vumbhoni bya sayense malunghana ni moya-xiviri wa miri wa munhu lowu va vulaka leswaku wa huma loko a fa.”