Baikal—I Tiva Lerikulu Eka Hinkwawo eMisaveni — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Baikal—I Tiva Lerikulu Eka Hinkwawo eMisaveni

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE RHAXIYA

VANHU va le Mongolia exifundzheni lexi nga ekule laha sweswi ku vitaniwaka edzongeni wa Siberia i khale va ri xixima tiva leri. Hambileswi mativa yo tala ma nga makulu, tiva leri hi rona ro enta ngopfu emisaveni hinkwayo naswona ri ni mati yo tala ku tlula ya mativa laman’wana hinkwawo. Tiva leri ri tiviwa ngopfu hi vito ra Baikal leswi vulaka “Tiva leri Fuweke” kumbe “Lwandle.” Leswi tiva leri ri nga “rikulu swinene naswona ri cinca-cincaka,” vatluti lava tshamaka etimbuweni ta kwalaho minkarhi yin’wana loko va ya etiveni leri va vula leswaku “va ya elwandle.”

Vanhu va le Rhaxiya va ri rhandza ngopfu Tiva ra Baikal. N’wasayense un’wana wa le Moscow u vule leswaku ri fana ni “vuyimbeleri byo xonga lebyi munhu un’wana ni un’wana a byi dyondzaka a ha ri ntsongo.” Ri saseke ngopfu naswona ri ni swilo swo tala swo tanihi ribuwa ro hlamarisa, mati yo tenga ni swivumbiwa swo tala leswi nga kumekiki etindhawini tin’wana.

Tiva ra Baikal ri lehe 636 wa tikhilomitara naswona ri aname 80 wa tikhilomitara, xivumbeko xa rona onge ko va tihlo ra wasi leri nga pfulekangiki ngopfu. Eka rona ku ni mati yo tala yo pfumala munyu, ku tlula lama nga kona eka Mativa Lamakulu ya ntlhanu ma hlanganile ya le matikweni ya le Amerika N’walungu! Tiva ra Baikal ri ente ku tlula 1 600 wa timitara. Loko mati ya rona mo humesiwa hinkwawo, swi nga lava leswaku milambu ya misava hinkwayo yi khulukela kwale lembe hinkwaro leswaku ri tlhela ri tala!

Ku Banana Ka Matiko-nkulu

Vativi va misava va sungule dyondzo ya leswaku khale ka khaleni, matiko-nkulu ma tlhengukele en’walungwini kutani ma hima tiko-nkulu ra Asia. Ku himana loku ka matiko-nkulu hi le matshakwini ku endle leswaku ku vumbeka tintshava letikulu. Van’wana va kholwa leswaku ku himana loku ka matiko-nkulu ku vange minkova yo enta swinene yo tala eSiberia. Wun’wana wa yona i Nkova wa Baikal. Hi ku famba ka nkarhi, ndzhope lowu humaka etintshaveni ta kwalaho wu nghene enkoveni lowu, kutani wu va vuandlalo bya tikhilomitara ta nkombo. Mati ma nghene enkoveni lowu ivi wu hundzuka Tiva ra Baikal. Namuntlha milambu yo tlula 300 yi khulukela etiveni leri, kambe i nambu wa Angara ntsena lowu humaka eka rona.

Ku hambana ni mativa laman’wana ya laha misaveni, Tiva ra Baikal a ri na maribye etshakwini kumbe nhlangasi. Van’wasayense va kholwa leswaku sweswo swi vangiwa hileswi tshaku ra misava ra ha tsekatsekaka le ndzeni-ndzeni ka tiva naswona ku tsekatseka loku ku nyanyisa ku anama ka tiva leri. Kutani, ematshan’weni ya leswaku tiva leri ri tala, ro ya ri enta swinene lembe ni lembe! Ku tsekatseka loku ku endla leswaku ku huma ni swihlovo swa mati yo hisa etshakwini ra tiva.

Swivumbiwa Leswi Hanyaka eTiveni Ra Baikal

Van’wana va vona swi chavisa ku famba hi byatso exikarhi ka Tiva ra Baikal hikuva munhu u kota ku vona vuento bya rona ku ringana timitara ta 50 ku ya ehansi hileswi mati ya kona ma baseke ngopfu! Swivumbiwa swin’wana leswitsongo swinene leswi vuriwaka “epischura” hi swona swi basisaka mati ya tiva hikuva swi dya nkuxu ni tibaktheriya leti thyakisaka mati emativeni yo tala. Swihadyana leswi swi pfuniwa hi tinhlampfi leti vuriwaka ti-cray leti famba-fambaka etiveni rero, ti dya thyaka ra swihadyana leswin’wana leri nga thyakisaka tiva. Kutani, mati ya tiva leri ma base ngopfu lerova loko ku endliwa vulavisisi hi mati lawa eka malembe lama nga tluliki 20 lama hundzeke, ku kumiwe leswaku mati ya kona a ma base ngopfu ku tlula nghilazi leyi ma cheriweke eka yona!

Ku engetela eka ku basa ka mati ya Tiva ra Baikal, ku ni okisijini yo tala eka rona. Mativa man’wana ma kayivela okisijini le hansi, sweswo swi endla leswaku swihadyana leswi hanyaka kona swi tshama ematini ya le henhla. Kambe, eTiveni ra Baikal, okisijini yi kumeka hinkwako hambi ku ri lomu ku enteke ngopfu. Hikwalaho ka sweswo, etiveni leri hambi ku ri lomu ku enteke ku ni swivumbiwa leswi hanyaka.

Ku ni swimilana leswi milaka ematini lawa yo titimela. Swiponci swa xivumbeko xa murhi swi sirhelela swivumbiwa swa ntsandza-vahlayi ematini lawa hikuva swi tumbela kona. Swilo swo tala leswi hanyaka swi hlambela hi mintlawa ya swona ematini yo hisa ya tiva. Kwalomu ka mixaka-xaka ya swivumbiwa swa le matini swo tlula 2 000, leswa 1 500 swi kumeka etiveni leri ntsena.

Tiva ra Baikal ri dume hi ti-omul, ku nga tinhlampfi to basa leti rhandziwaka ngopfu hi vaphasi va tinhlampfi. Swivumbiwa swin’wana leswi kumekaka laha a swi tolovelekanga. Ku ni muxaka wun’wana wa manyokana lowu kulaka ku tlula tisentimitara ta 30 hi ku leha naswona wu dya tinhlampfi. Nakambe ku ni xivumbiwa xin’wana lexi ku vuriwaka leswaku xi tshama esaveni! Tiva leri ri tlhela ri tiveriwa ku va ni xinhlampfana lexi vuriwaka golomyanka—xi kumeka eBaikal ntsena. Kumbexana i xinhlampfana lexi nga tolovelekangiki.

Xinhlampfana lexi xi ni miri wo vonikela naswona xi ni mavalavala. Xi hanya le hansi etshakwini ra tiva naswona a xi tshikeli mandza xo tswala kunene. Vukulu bya miri wa xona byi nonile naswona xi na vhitamini A yo tala. Xi kota ku tiyisela loko xi ri le vuentweni laha mati ya kona ma enteke 200 ku ya eka 450 wa timitara; loko xi tlhaviwa hi dyambu miri wa xona wa n’oka xi sala xi ri marhambu ntsena ni mafurha. Kumbexana xinhlampfana lexi i xixevo eka vanhu lava tshamaka ekusuhi ni Tiva ra Baikal nakambe i swakudya swa tintini leti kumekaka etiveni leri. Tintini ta muxaka lowu hi tona ntsena leti hanyaka ematini yo kala munyu ya le tiveni leri.

Ku Cinca Ka Tinguva

Tiva ra Baikal ri va ri ome bya ayisi ku ringana tin’hweti ta ntlhanu. Eku heleni ka January ayisi yi va yi ri mitara yin’we kumbe ku tlula. Ayisi leyi, yi va yi vumbeke onge i nghilazi ya mavalavala naswona ya hatima loko yi tlhaviwa hi dyambu. Ayisi leyi yi nga ku kanganyisa u vona onge yi larile—yi vonikela ngopfu lerova vanhu lava fambaka ehenhla ka yona va kota ku vona maribye lama nga le tshakwini ra tiva. Entiyisweni ayisi yoleyo yi va yi tiye ngopfu. Eka malembe ya dzana lama hundzeke, hi nkarhi wa Nyimpi ya Majapani ni Marhaxiya, vuthu ra Rhaxiya ri endle xiporo xa xitimela lexi tsemakanyaka eayisini leyi naswona ri kote ku koka tigolonyi ta nyimpi ta 65 ehenhla ka xona!

Eku heleni ka n’hweti ya April ku ya eka June, ayisi leyi ya fayeleleka naswona yi ba pongo lerikulu onge ko dzindza tilo. Pongo rero leri twakalaka etiveni leri van’wana va kala va ri vitana “vuyimbeleri bya ayisi” naswona vanhu va kwalaho se va ri toloverile. Gerald Durrell mutivi wa ntumbuluko u tsale leswaku ayisi leyi “yi ba pongo ro fana ni ra swiphambati.” Hi ku famba ka nkarhi loko maxelo ma ya ma kufumela, moya ni magandlati swi kukula tintshava ta ayisi ti ya etimbuweni ta tiva.

Loko se mati ya tiva ma sungula ku vonaka, swinyenyana swa vuya. Swinyenyana swin’wana leswi tshamaka eTiveni ra Baikal, swo tanihi lexi vuriwaka dipper, hi vuxika swi tshama laha Nambu wa Angara wu helelaka kona, laha tiva ri nga omiki ri va ayisi. Loko se maxelo ma kufumela swinyenyana leswi swa vuya swi ta tshama ni swin’wana—swo tanihi mixaka-xaka ya masekwa ni vacocololwani.

Vaendzi lava yaka etiveni leri hi June va nga ha vona mixaka-xaka ya tibere ti ri ematlhelo ka mati ti yimele ku dya switsotswana leswi tshikelaka emaribyeni ni le swinkobyanini. Tibere ti tiphina hi ku nantswela switsotswana emaribyeni ti nga ri na mhaka na pongo leri nga kona. Swiharhi ni swinyenyana swo tala swi ta etimbuweni hi nkarhi lowu, swi kokiwa hi swakudya leswi nga tala ni ribuwa ra tiva.

Loko ku sungula ximun’wana ni ximumu, tiva ri va ni nkuxu wo tala, lowu humesaka swakudya swa swinhlampfana leswi vuriwaka ti-crustacean naswona mati ma hundzuka ma va ya rihlaza. Kambe hi ntolovelo, loko munhu a languta mati ya Tiva ra Baikal u ma vona ma ri ya rihlaza naswona le ndzeni-ndzeni ka tiva i ya wasi wo dzwihala ku fana ni lwandle.

Etimbuweni ta tiva ku ni sava ni magiyagiya lamakulu. Ku ni tindhawu to xonga swinene leti mutsari un’wana a nga kala a vula leswaku “ti fana ni ku xonga ka perela leyi hatimaka” hikuva mati ni xibakabaka swi tshamela ku cinca ndlela leyi ndhawu yi langutekaka ha yona.

Eku heleni ka lembe, hakanyingi ku va ni swidzedze le tiveni. Hi xixikana ku va ni mimoya leyi nkarhi wun’wana yi vangaka swidzedze leswikulu etiveni. Swidzedze leswi swi endla leswaku ku va ni magandlati lamakulu etiveni lama tlakukaka ma va mune ku ya eka tsevu wa timitara. Hambi ku ri minkarhi yin’wana elembeni, ku vuriwa leswaku swidzedze leswi swi mbombomerisa ni swikepe leswikulu swo rhwala vanhu ni swa vaphasi va tinhlampfi.

A Hi Vuxongi I Tanani Mi Ta Vona

Maxelo yo biha ya le Siberia ma endla leswaku Tiva ra Baikal ri vonaka ri titimela, ri nga fani ni mativa man’wana, kambe ekusuhi na rona ku ni swiharhi swo tala naswona ku ni tindhawu to xonga. Eka tintshava letikulu ngopfu ta mune leti rhendzeleke tiva leri ku kumeka timhala kun’we ni timbuti ta nhova ta le Siberia leti vanhu va nga le ku ti heteni.

Etindhawini ta le hansi ku ni timbala. Etimbaleni leti ku ni swimilana swo hambana-hambana leswi van’wana va vulaka leswaku onge swi lo byariwa hikuva swi tele ngopfu naswona swin’wana swi kumekaka laha ntsena. Eka mixaka ya tinyenyana leti kumekaka etimbaleni leti ku ni xinyenyana lexi vuriwaka nyakukolwe ni lexi va nge i bustard ku nga xinyenyana lexikulu ngopfu xa le Asia.

Nchumu wun’wana lowu hlamarisaka eTiveni ra Baikal i ku tala ka mirhi ya miphayini leyi rhendzeleke tiva leri. Khwati ra mirhi leyi ri kule ngopfu lerova ra le Brazil le Amazon ri nghena kambirhi. Ku fana ni le Brazil khwati leri ri hoxa xandla swinene eka ikhonomi ya misava ni maxelo. Endhawini leyi ku kumeka mixaka-xaka ya tinyenyana, ku katsa ni leti vuriwaka capercaillie, tinyenyana leti ti fana na huku naswona ti yimbelela risimu ro xonga swinene loko ti lava mimbhaha ya kona. Laha Baikal ku tlhela ku kumeka xisekwana xin’wana xo xonga swinene, lexi nga le ka tluka 17.

Nakambe ku kumeka swihadyana swin’wana leswi vuriwaka sable leswi kumekaka etintshaveni ta Barguzin. Swihadyana leswa ti-sable swi tshama swi dlayeteriwa ngopfu hileswi a ku laviwa dzovo ra swona swi kala swi va ekhombyeni ro hela, kambe sweswi swi le ku tswalaneni hikwalaho ko pfuniwa hi va vandla ro hlayisa ntumbuluko. Matshalatshala yo hlayisa swihadyana leswi etimbuweni ta Tiva ra Baikal, ma sunguriwe hi 1916 hi Vahlayisi va Ntumbuluko va le Barguzin. Sweswi ku ni mindzilikana yinharhu yo hlayisa ntumbuluko leyi nga etimbuweni ta tiva leri, naswona ku ni mintanga ya swiharhi laha vaendzi va pfumeleriweke ku nghena eka yona.

Ku Anakanyisisa Hi Vuenti Bya Ntumbuluko

Ndhawu ya le Tiveni ra Baikal yi lawuriwa hi Vandla ra Nhlangano wa Matiko ra Dyondzo, Sayense ni Ndhavuko naswona vaendzi a va heli endhawini leyi. Lembe ni lembe ku ta vaendzi vo tlula 300 000 lava humaka emisaveni hinkwayo. Xihloko xin’wana eka Internet xi vike leswi: “Namuntlha tiva ra Baikal i ndhawu yo titsakisa eka yona naswona lava lavaka ku ya wisa va ya kona. Le Tiveni ra Baikal ku vonaka ku ri yona ndhawu leyi rhandzekaka swinene yo ya beriwa hi moya le Asia hikuva ku ni timbuwa to xonga, tindhawu to famba-famba munhu a ti tsakisa, a vona swinyenyana swo hambana-hambana ni ku famba hi swikepe leswi vanhu va titsakisaka ha swona.”

Tiva leri i ndhawu leyi fanelekaka kahle leyi munhu a nga anakanyisisaka hi vukulu bya vutlhari bya Xikwembu ni vukulukumba bya ntumbuluko wa xona eka yona. Loyi a tumbuluxeke tiva leri ro hlamarisa ni swivumbiwa hinkwaswo swo hlawuleka hi vunyingi bya swona i Xikwembu. Loko munhu o va a ri le timbuweni ta Tiva ra Baikal, a nga phindha marito ya mutsari wa Bibele loyi a nga te: “Mawaku ku enta ka rifuwo ni vutlhari ni vutivi bya Xikwembu!”—Varhoma 11:33.

[Bokisi/Xifaniso eka tluka 16, 17]

NTINI (SEAL) LEYI HANYAKA EMATINI YO PFUMALA MUNYU

Le Tiveni ra Baikal ku ni tintini to tala swinene leti tshamaka ematini yo pfumala munyu, naswona ti hanya hi ku dya tinhlampfi leti tshamaka ematini yo enta swinene. A nga kona loyi a tivaka leswaku tintini ta muxaka lowu ti te njhani laha Siberia hikuva a ti kumeki helo emisaveni hinkwayo handle ka kwala ntsena. Muxaka wun’wana lowu fanaka na wona wu kumeka eka mpfhuka wa tikhilomitara ta 3 220.

Tintini leti ti ni mahlo lamakulu, naswona hi tona letitsongo eka mixaka hinkwayo ya tintini, ti lehe kwalomu ka mitara na hafu. Hakanyingi ti orhela masana emaribyeni ti ri ntlawa, ti hambanile ni tintini letin’wana hikuva tona a ti lumani hambi ku ri ku susumetana. Kunene tintini leti hi tona muxaka wo rhula wa tintini emisaveni hinkwayo.

Mutivi un’wana wa ta vutomi u xiye leswaku tintini leti “ti rhule ngopfu lerova a ti endli nchumu hambiloko van’wasayense va ti phasa hi rikoka.” Buku yin’wana yi vule leswaku vanhu van’wana va nyupela va hlambela kukondza va fika laha tintini leti ti etlelaka kona. Va vule leswaku a ti pfuki loko ti khoma-khomiwa hambiloko va ti hundzuluxa.

[N’wini wa Xifaniso]

Dr. Konstantin Mikhailov/Naturfoto-Online

[Bokisi/Xifaniso eka tluka 18]

VUCHAVELA-HWAHWA

Ku sukela hi 1951 ku ya eka 1965, Timbhoni ta Yehovha to tala a a ti yisiwa evuchavela-hwahwa le xifundzheni xa Tiva ra Baikal hikwalaho ko ala ku landzula ripfumelo ra tona. Hi 1951, Praskovya Volosyanko u yisiwe le Olkhon, exihlaleni lexikulu eka hinkwaswo swa le Baikal. Yena ni Timbhoni tin’wana a a va tirha ku phasa tinhlampfi leswaku va kota ku tihanyisa. Kambe, u kume tindlela to endla ntirho wun’wana wo “phasa” hi ku tirhisa Bibele yakwe, ku nga ku chumayela mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu eka vanhu vo tala lava tshamaka eOlkhon.

Hi 1953, Praskovya ni Timbhoni tin’wana ta tsevu va khomiwile hikwalaho ko chumayela, naswona yena u gweviwe ku tshama malembe ya 25 ekhotsweni. Loko se a ntshunxiwile u hlanganyele evandlheni ra Usol’ye-Sibirskoye, exifundzheni xa Irkutsk, a nga si fa hi 2005. Sweswi le xifundzheni xa Baikal ni le dorobeni ra le kusuhi ra Irkutsk ku ni mavandlha ya 30 ya Timbhoni ta Yehovha.

[Mepe eka tluka 15]

(Leswaku u swi vona kahle, pfula nkandziyiso hi woxe)

RHAXIYA

Tiva ra Baikal

[Xifaniso eka tluka 16, 17]

Tiva ra Baikal ni Tintshava ta Sayan

[N’wini wa Xifaniso]

[Xifaniso eka tluka 17]

Xisekwana xa le Baikal

[N’wini wa Xifaniso]

Dr. Erhard Nerger/Naturfoto-Online

Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 15]

Dr. Konstantin Mikhailov/Naturfoto-Online

[Mfungho wa Vini va Xifaniso eka tluka 18]