Migerho Ya Le Britain Ya Ha Tsakisa Ni Namuntlha

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE BRITAIN

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-19, a ku ri ni migerho yo leha kwalomu ka 6 000 wa tikhilomitara leyi a yi tsemakanya tiko ra Nghilandhi, ra Scotland ni ra Wales. Ha yini yi akiwile naswona yi tirhisiwa hi vamani eka lembe-xidzana ra vu-21?

KU SUNGURIWA ka tifeme le Britain hi lembe-xidzana ra vu-18 swi endle leswaku ku laveka fambiselo ro rhwala nhundzu leri nga durhiki ni leri hatlisaka. Emahlweni ka nkarhi wolowo a ku paniwa tihanci ti rhwala nhundzu kumbe ti koka makalichi lama rhwaleke nhundzu emagondzweni lawa hi xixika a ma celeka ma tlhela ma va ni ridaka naswona a ma nga fambeki. Hi hala tlhelo, hanci yin’we a yi swi kota ku koka byatso lebyi fambaka emugerhweni yi nga tikeriwi yi tlhela yi famba hi ku hatlisa naswona a yi rhwala nhundzu leyi tikaka tithani to tlula 30.

Hi 1761, Hosana ya le Bridgewater yi lerise leswaku ku akiwa mugerho lowu a ku ta tleketliwa malahla eka wona, lama humaka etimayini ta yona ma ya eka vaxavi va le Manchester, leyi a yi ri tikhilomitara ta 16 ku ya kona. Leswi swi endle leswaku yi bindzula swi tlhela swi endla leswaku nxavo wa malahla ya le Manchester wu ya ehansi. Hi 1790 fambiselo leri rharhanganeke, ku nga Fambiselo Lerikulu ra migerho, ri hlanganise milambu ya mune leyikulu ri tlhela ri endla leswaku swi koteka ku ya endhawini leyi tifeme ta le Nghilandhi a ti tele kona. Ku tirhisiwa ka migerho le Britain ku sungule hi ndlela yoleyo.

Ku Akiwa Ni Ku Tirhisiwa Ka Migerho

Vanjhiniyara lava nga ni vutshila, loyi un’wana wa vona ku nga James Brindley loyi a a nga swi dyondzelanga, u endle migerho a nga rhanganga hi ku yi mpfampfarhuta, naswona u te ni ndlela yo endla migerho leyi fambaka mpfhuka wo leha yi ya etindhawini to hambana-hambana. Ku endliwa ka mihocho yo fambisa mati, tithanele, lomu migerho yi engeteleriwaka mati leswaku swikepe swi kota ku tlakusiwa kumbe ku yisiwa ehansi loko swi tisa nhundzu kumbe ku yi teka, leswi hinkwaswo swi tekiwa swi ri nhluvuko lowukulu.

“Mabyatso yo lala” lawa ma endliweke hi timhandzi lama nga fuleriwangiki lama leheke timitara ta 20 ma anama timitara timbirhi, a ma endleriwe ku rhwala nhundzu yo tanihi malahla, kalaka, maribye ya kalaka, vumba byo endla swilo swa risima, nsimbi, switina ni mapa. Mabyatso lawa a ma kokiwa hi tihanci leti a ti famba hala matlhelo ka migerho. Mabyatso lawa a a ma tsutsuma swinene, a ma swi fambisa hi ku hatlisa swilo leswi nga ha bolaka naswona a ma nga fambi ma yima-yima, vafambisi va wona a va tirha vusiku hinkwabyo.

Emigerhweni yin’wana, tihanci a ti fika ti panuluriwa ivi ku paniwa tin’wana endzhaku ka tiawara ta mune, ti koka mabyatso lama rhwaleke vakhandziyi va 120 lawa a ma famba tikhilomitara ta 15 hi awara. Ku fana ni mabyatso lawa a ma tsutsuma swinene, mabyatso lawa a ku rhanga ku hundza wona ku ri ni mabyatso laman’wana eMugerhweni wa Bridgewater, naswona a ma ri ni banga lerikulu hala mahlweni leri a ri endleriwe ku tsema ntambhu yihi ni yihi ya byatso byihi na byihi lebyi a byi ri endleleni ya wona! Ku akiwa ka migerho ku endle leswaku ni swisiwana swi titwisa ku famba maendzo yo leha hi mali yitsongo naswona swi tshamisekile.

Ku Tshama Ni Ku Tirha eByatsweni Byo Lala

Ku hanya emigerhweni a swi tika. Ntirho wa vanhu lava tirhaka kwalaho a wu tika naswona a wu ri ni khombo. Leswi a va tshama va ri endleleni, a va nga koti ku ya exikolweni naswona a va nga wu kumi nkarhi wa ku tshama ni vanhu lavan’wana.

Vatirhi lava va le mabyatsweni va tisungulele vutshila byo hlawuleka, va sasekisa mabyatso ya vona hi swifaniso swa mivalavala, va ya dirowa swiluva ni swilo swa mavalavala hala handle ka wona ku ya fika exiyindlwanini lexi nga le ndzhaku ka byatso. Eka mabyatso lawa, lawa a ma lehe timitara tinharhu ma anama timitara timbirhi, a ku tshama mufambisi wa byatso, nsati wa yena ni vana va vona. Hikwalaho ka leswi ndhawu yi nga yitsongo, vanhu lava tshamaka emabyatsweni a va tirhisa mibedo leyi petsiwaka kunene ni matafula lama pfulekaka ma va tikhabodo. Etixelufini a ku hayekiwa swilo leswi rhungiweke hi wulu, naswona swilo swo saseka leswi endliweke hi vumba ni swikhaviso swa burasi leswi hatimisiweke leswi nga ematlhelo ka xitofu a swi endla leswaku ku ku nghee, hala ndzeni ka byatso. Hinkwaswo leswi a swi va endla va titwa va ri ekaya. Nsati wa mufambisi wa byatso loyi a nga ni migingiriko, hambileswi a a ri ni mintirho yo tala swin’we ni ndzhwalo lowu thyakeke lowu a wu tala ku rhwariwa hi byatso, a a swi kota ku hlayisa ndyangu wakwe leswaku wu tshama wu basile swin’we ni byatso! Hambi ku ri ntambhu leyi sasekisiweke leyi tsondzeleke xidirayivhele a a yi hlantswa yi basa paa!

Ku Hunguteka Ka Migerho Ni Ku Tirhisiwa Ka Yona Namuntlha

Hi 1825, loko fambiselo ra migerho ri nga ha tirhisiwi ngopfu, George Stephenson u pfule Xiporo xa xitimela xa le Stockton ni xa le Darlington, ku nga swiporo swo sungula laha a ku famba switimela leswi fambaka hi malahla. Ku nga si hela malembe ya 20, se a ku tirhisiwa switimela ku rhwala nhundzu naswona mabyatso a ma nga ha tirhisiwi. Man’wana ma xaviwe hi tikhampani to endla swiporo leswaku ku nga ha vi na ku phikizana. Endzhaku ka Nyimpi yo Sungula ya Misava, ku tirhisiwa ka mabyatso ku hungutekile tanihi leswi a ku akiwa magondzo ya kahle. Hambi ku ri vanhu lava a va ri ni ntshembo a va nga anakanyi leswaku migerho yi ta hambeta yi tirhisiwa nkarhi wo leha.

Hambiswiritano, hikwalaho ka ntirho lowu endliweke hi vanhu vo karhi ni mintlawa yo karhi emalembeni ya 50 lama hundzeke, swilo a swi vanga tano. Hambileswi mabyatso man’wana lama fambaka emigerhweni ma ha rhwalaka nhundzu, man’wana ma hundzuriwe makaya ya vanhu kumbe ma tleketla vavalangi. Sweswi swa koteka ku famba riendzo ra tikhilomitara ta 3 000 emigerhweni, u hundza hi le tindhawini to xonga swinene ta le Britain ni le makhwatini ya kona yo xonga. Varhandzi va mabyatso lama nga fuleriwangiki va tlhele va vuyetela mindhavuko ya khale naswona minkhuvo leyi endliwaka nkarhi na nkarhi emigerhweni yi endla leswaku minkhuvo leyi yi tiviwa hi vanhu vo tala. Hikwalaho ka ku rhandziwa ka mabyatso lawa yo hungasa lama sasekisiweke hi mivalavala, sweswi se ku ni mabyatso yo tala lama nga fuleriwangiki lama fambaka emigerhweni ku tlula enkarhini lowu a ma tirhiseriwa ku rhwala nhundzu naswona migerho leyi endliweke eka malembe ya 200 lama hundzeke yi karhi ya pfuxetiwa.

Hambiswiritano, i vanhu vatsongo ntsena lava fambaka hi mabyatso emigerhweni. Ha yini? Hikuva ku pfuxiwa ka migerho ku endle leswaku ku endliwa mintanga yo tala ematlhelo ya yona. Leswi swi endla leswaku vanhu lava rhandzaka ku famba-famba emakhwatini, lava fambaka hi swikanyakanya ni vaphasi va tinhlampfi va va ni tindhawu to tala leti va nga yaka eka tona leti khale a ti nga tiveki ngopfu. Emadan’wini lama endleriweke ku hlayisa mati lama yaka emigerhweni ku tshama swiharhi swa nhova naswona mati ya le migerhweni ma pfuna swimilana, tinyenyana ni swiharhi swo hambana-hambana.

Ku akiwa ka migerho le Britain ku cince swo tala, kambe ku cinca loku a ku nga languteriwanga. Migerho liya ya khale, sweswi yi pfuna vanhu leswaku va pfa va ya beriwa hi moya.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

KU TLUTA ETITHANELENI TA LE MIGERHWENI

A ti talanga tithanele leti nga ni swo koka mabyatso. Khale ka khaleni loko mabyatso ma nga si tifambela hi woxe, a ku tirhisiwa ndlela yin’wana leyi nga ni khombo. A ku vekiwa mapulanga hala matlhelo ka byatso. Vafambisi va byatso a va etlela ehenhla ka mapulanga hi minhlana ya vona, ivi va ma khomelela hi mavoko ya vona kutani va nghenisa byatso ethaneleni milenge ya vona yi kandziye ekhumbini ra thanele. Emunyameni laha a ku lumekiwa khandlhele rin’we ntsena, a swi olova leswaku munhu la endlaka sweswo a hupa khumbi ivi a wela ematini, minkarhi yin’wana a manyeka exikarhi ka khumbi ra thanele ni byatso. Migerho yin’wana ya le Britain yi tshame yi va ni tithanele leti leheke 68 wa tikhilomitara, naswona a ku hirhiwa vavanuna lava nga ni vutshila lava kotaka ku hundzisa byatso eka tona. Thanele yo leha ngopfu, leya ha ku tlhelaka yi pfuriwa edorobeni ra Standedge le Yorkshire yi lehe tikhilomitara ta ntlhanu.

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of British Waterways

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

TIGEDE TA LE MIGERHWENI NI NDLELA YA VUTLHARI YO TLAKULA MABYATSO

Tanihi leswi mati ma nga gonyiki swiganga, xana ku endleka yini loko migerho yi fika egangeni? Mati ya wona ma nga famba eka levhele yin’we, leswi nga ta endla leswaku byatso byi hlwela kumbe byi famba hi le thaneleni. Ndlela yin’wana ya vunharhu ku nga va ku engetela mati kumbe ku ma hunguta. Etindhawini leti ku ni tigede hi matlhelo hamambirhi. Loko byatso byi nghenile, tigede ta le mahlweni ni le ndzhaku ta pfariwa. Loko byi fanele byi tlakuseriwa ehenhla mati ma ta engeteriwa kasi loko byi fanele byi ya ehansi mati ma ta hungutiwa.

Ku vuriwa yini loko tindhawu toleto ta khale swi nga ha koteki ku ti pfuxa? Leswi swi ve xiphiqo lexi tiko ra Scotland ri langutaneke na xona, laha ku endliweke ntirho lowukulu leswaku ku hlanganisiwa migerho yimbirhi leyi a ku ri khale yi nga ha tirhisiwi leyi hlanganisaka doroba ra Glasgow na Edinburgh. A swi nga koteki leswaku ku tlhela ku akiwa tindhawu leti ta 11 laha swikepe swi tlakusiwaka swi tlhela swi ehlisiwa le dorobeni ra Falkirk laha ku tshameke ku hlangana Mugerho wa Union ni mugerho wa Forth ni wa Clyde leyi sukelaka elwandle yi ya fika elwandle. Ntlhantlho wa vutshila a ku ri ku tirhisa Vhilwa ra Falkirk ku nga rona ro sungula, ku nga vhilwa ro rhwala mabyatso leri anameke timitara ta 35. Vhilwa leri ri nga rhwala mabyatso ya nhungu, ya mune eka tlhelo ha rin’we, ri ma susa ehenhla ma ya ehansi laman’wana ma ya ehenhla, hi timinete ta 15 ntsena.

Phepha-hungu ra le London ra The Times ri vula leswaku lowu i “ntirho wo hlamarisa wa vunjhiniyara,” vhilwa leri lerikulu ri rhendzeleka ematini, naswona ri ni tinsimbi letikulu leti nga rhwalaka swikwekwetsu swo tlula 20.

[Xihlovo Xa Kona]

Top right: Courtesy of British Waterways

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 16, 17]

LEXI ENDLAKA HI TSAKELA KU FAMBA HI BYATSO EMIGERHWENI

Emalembeni ya sweswinyana mina ni nkatanga, sweswi hi nga dyuhala, hi tiphinile hi ku heta masiku ya hina yo wisa hi famba hi byatso emigerhweni. Ha yini swi nandziha ku famba ha byona? Xo sungula, hi va hi ri ekule ni timovha leti fambaka hi rivilo lerikulu. Eka byatso byo lala, u nga famba u nga jahanga naswona u famba tikhilomitara ta ntlhanu hi awara. Ha yini byi famba rivilo ra le hansi hi ndlela leyi? Leswaku mati ma nga onhi hala matlhelo ka mugerho. Hikwalaho, hambi ku ri vanhu lava tifambelaka ni timbyana ta vona hala matlhelo ka mugerho a va tala ku hi hundza!

Xin’wana lexi hi tiphinaka ha xona loko byatso byi famba katsongo hileswaku hi va ni nkarhi lowunene wo vona vuxongi bya ndhawu hi tlhela hi xeweta ni vahundzi va ndlela. Ndhawu leyi hi hundzaka eka yona yi xonge ngopfu. Minkarhi yo tala hi hirha byatso le South Wales eMugerhweni wa Monmouthshire ni wa Brecon. Wu lehe tikhilomitara ta 50 ku sukela endzilakaneni wa Wales ku ya etintshaveni ta Brecon leti nga leha 886 wa timitara. Nkarhi ni nkarhi ha tsaka loko hi fika laha byatso byi tlakuseriwaka ehenhla kumbe byi yisiwa ehansi.—Vona bokisi eka tluka 15.

Mabyatso ma ni swilo hinkwaswo leswi hi swi lavaka naswona u titwa u ri ekaya loko u famba hi wona. Man’wana ma ni makamara mambirhi yo etlela eka wona, ha rin’we ri ni ndhawu yo hlambela eka yona ni xihambukelo. Ku ni fambiselo ro kufumeta loko xirhami xo tshuka xi vuyise n’wana evukatini. Minkarhi yo tala ha tiswekela, kambe loko hi nga lavi ku sweka, hi nga tixavela swakudya swo xawula eka yin’wana ya tikhefi leti nga eribuweni ra mugerho.

Ku va ku rhurile, ngopfu-ngopfu nimixo loko mati ya mugerho ma fana ni xivoni u kota ku vona mirhi ni swinthabyana eka wona. Ku va ku lo whii, lerova u kota ku swi twa kahle leswaku i tinyenyana ta muxaka muni leti yimbelelaka. Tinyenyana leti va nge i ncololwana ti va ti ri hala matlhelo ka migerho ti xalamukile ti ri karhi ti hi rhangela ndlela.—Xi lo nyikeriwa.

[Swihlovo Swa Kona]

Courtesy of British Waterways

Top right: By kind permission of Chris & Stelle on Belle (www.railwaybraking.com/belle)

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 13]

Courtesy of British Waterways