Xana Pulanete Ya Misava Ya Xungetiwa?

KU VURIWA leswaku ku hisa ka misava i nxungeto lowukulu eka vanhu. Magazini wa Science wu vula leswaku nchumu lowu vilerisaka vakambisisi “hileswaku hi sungule ku cinca loku taka hakatsongo-ntsongo kambe loku nga taka ku nga yimi.” Vanhu van’wana va kanakana loko mhaka leyi yi ri ntiyiso. Entiyisweni van’wana va pfumela leswaku misava yi le ku hiseni, kambe a va tiyiseki leswaku swi vangiwa hi yini nileswaku vuyelo bya kona byi ta va byihi. Va vula leswaku swi nga endleka swi vangiwa hi mintirho leyi endliwaka hi vanhu, kambe a hi yona xivangelo-nkulu. Ha yini ku ri ni ku kanetana loku?

Xivangelo xin’wana hileswi tindlela leti fambisanaka ni maxelo ya misava ti rharhanganeke naswona ti nga twisisiwiki hi ku helela. Ku engetela kwalaho, mintlawa leyi tikarhatelaka ku sirhelela mbango hakanyingi yi hlamusela rungula ra sayense hi tindlela ta yona tanihi leti tirhisiweke ku kombisa leswaku ku ya ku hisa ngopfu.

Xana Ku Ya Ku Hisa Ngopfu Hakunene?

Xiviko xa sweswinyana xa Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) leyi seketeriwaka hi Nhlangano wa Matiko xi vule leswaku ku hisa ka misava i mhaka leyi nga “erivaleni,” kumbe i ntiyiso; naswona “a swi kanakanisi” leswaku vanhu hi vona va vangaka ku hisa loku ka misava. Van’wana lava nga pfumelelaniki na yona mhaka leyi, ngopfu-ngopfu malunghana nileswaku ku fanele ku soriwa mintirho leyi endliwaka hi vanhu, va pfumela leswaku swi nga endleka madoroba ma ri eku hiseni hikwalaho ka leswi ma kulaka. Ku engetela kwalaho, semendhe ni tinsimbhi swi tswonga ku hisa ka dyambu hi ku olova kutani swi hola hakatsongo-ntsongo nivusiku. Kambe vanhu lava kanakanaka va vula leswaku mahiselo ya le madorobeni a ma swi kombisi leswi humelelaka ematiko-xikaya naswona ma nga endla leswaku xiviko xa maxelo emisaveni hinkwayo xi va lexi hoxeke.

Hi hala tlhelo, mukhalabye un’wana la vuriwaka Clifford, la tshamaka eximutanini xin’wana xa le xihlaleni xa le ribuweni ra Alaska, u vula leswaku u vone ku cinca hi matihlo ya yena. Vanhu va le ximutanini xa ka vona va famba ehenhla ka ayisi ya le lwandle loko va ya etiko-nkulu va ya hlotana ni timhofu. Kambe, leswi ku yaka ku hisa swinene swi endla leswaku vutomi byi tika le xihlaleni. Clifford u ri: “Magandlati ma cincile, xiyimo xa ayisi xi cincile, naswona ku oma ka ayisi ya Lwandle ra Chukchi ku . . . cincile.” U hlamusela leswaku lwandle a ri va ayisi eku heleni ka October kambe sweswi ri va ayisi eku heleni ka December.

Hi 2007 ku hisa ka misava ku vonakile laha ku hlanganaka lwandle ra Atlantic ni ra Pacific le Amerika N’walungu, laha ndhawu yoleyo yi pfulekeke ro sungula ematin’wini lama rhekhodiweke. N’wasayense lonkulu wa Ndzawulo ya ta Gamboko eTikweni ni ya Timhaka ta Ayisi le United States u te: “Leswi hi swi voneke nan’waka swi fambisana kahle ni ku n’oka ka ayisi nkarhi wo leha.”

Ku Cinca-cincana Ka Mimoya eXibakabakeni I Ka Nkoka

Xivangelo lexi nyikeriweke hikwalaho ka ku cinca ko tano i ku engeteleka ka mimoya leyi cinca-cincanaka exibakabakeni, ku nga nchumu wa ntumbuluko lowu nga wa nkoka leswaku vutomi byi ya emahlweni emisaveni. Loko miseve ya dyambu yi tlhava emisaveni, ku tswongiwa tiphesente ta 70, leti hisaka moya, misava ni lwandle. Loko ku hisa loku a ku nga tswongiwi, swilo a swi ta gwitsila laha misaveni. Eku heteleleni, nkahelo lowu tswongiweke wu tlhelela exibakabakeni kutani sweswo swi sivela leswaku misava yi nga hisi ku tlula mpimo. Kambe loko swilo leswi thyakisaka moya swi cinca atimosifiya, ku hisa loku tlhelelaka empfhukeni ku va kutsongo. Sweswo swi nga endla leswaku emisaveni ku hisa swinene.

Mimoya leyi cincanaka exibakabakeni yi katsa khaboni-dayokisayidi, nitrous oxide na methane, swin’we ni nkahelo. Mpimo wa mimoya leyi wu engeteleke hi ndlela yo hlamarisa eka atimosifiya eka malembe ya 250 lama hundzeke, ku sukela loko ku sunguriwe tifeme letintshwa ku tlhela ku engeteleka ku tirhisiwa ka swilo swo tanihi malahla ni oyili. Xivangelo xin’wana lexi endlaka leswaku misava yi hlayisa ku hisa loku engetelekeke swi tikomba ku ri ku andza ka swifuwo swa le mapurasini, leswi loko swi gayela swakudya swi humesaka methane na nitrous oxide. Vakambisisi van’wana va vulavule hi swivangelo swin’wana leswi vangaka ku hisa ka misava leswi va vulaka leswaku swi humelele vanhu va nga si sungula ku kavanyeta maxelo.

Xana Ku Cinca Ka Maxelo Ya Manguva Lawa I Ku Cinca Loku Tolovelekeke?

Lava va anakanyaka leswaku vanhu a hi vona va vangeke ku cinca ka maxelo ya manguva lawa va seketela mhaka ya vona hi ku vula leswaku ku hisa ka misava ku cince hi ndlela leyi hlamarisaka enkarhini lowu hundzeke. Hi xikombiso, va vulavula hi nkarhi lowu ku vuriwaka leswaku xiphemu lexikulu xa misava a xi funengetiwe hi ayisi, laha ku vuriwaka leswaku misava a yi titimela ku tlula sweswi; naswona loko va seketela ku hisa ka ntumbuluko, va nyikela vumbhoni bya leswaku tindhawu leti titimelaka, to tanihi Greenland, ti tshame ti va ni swimilana leswi milaka etindhawini leti kufumelaka. Entiyisweni, van’wasayense va vula leswaku loko va ya va ringeta ku kambisisa leswaku ku humelele yini khale ka khaleni, a va byi kumi vuxokoxoko bya leswaku maxelo ya kona a ma ri njhani.

I yini lexi nga ha vaka xi vange leswaku mahiselo ma hambana-hambana swinene loko vanhu va nga si ma kavanyeta? Swilo leswi nga ha vaka swi vangele ku cinca koloko swi nga ha katsa swivati swa dyambu ni miseve ya dyambu leswi hoxaka xandla eka ku cinca-cinca ka mahiselo ya dyambu. Ku engetela kwalaho, ku rhendzeleka ka misava ku endleka hi swiyenge leswi tekaka magidi-gidi ya malembe kutani sweswo swi khumba mpfhuka lowu pulanete ya hina yi nga eka wona ku suka edyambyini. Nakambe ku ni xiphiqo xa ritshuri ra vholkheno ni ku cinca-cinca ka magandlati ya lwandle.

Xiyimo Xa Maxelo

Loko emisaveni ku ya ku hisa swinene—ku nga khathariseki leswaku swi vangiwa hi yini—xana swi ta hi khumba njhani hina xikan’we ni mbango? A swi tiveki. Kambe masiku lawa van’wasayense va tirhisa tikhompyuta leti kotaka ku encenyeta swiyimo swa maxelo. Va ni tiprogreme ta khompyuta leti hoxiweke milawu ya ntumbuluko ya ta maxelo ni swiendlakalo swin’wana swa ntumbuluko leswi khumbaka maxelo.

Tiprogreme leti ta khompyuta ti kota ku encenyeta maxelo ti endla leswaku van’wasayense va kota ku kambisisa maxelo hi tindlela leti rharhanganeke. Hi xikombiso, va nga cinca miseve ya dyambu leswaku va vona leswaku sweswo swi ti khumba njhani tindhawu leti nga ni ayisi, moya ni mahiselo ya lwandle, mpimo wa nkahelo, swihuhuri, ku vumbeka ka mapapa, bubutsa ni ku na ka mpfula. Va nga encenyeta ku buluka ka vholkheno va tlhela va kambisisa ndlela leyi ritshuri ra vholkheno ri nga kavanyetaka maxelo ha yona. Va nga tlhela va kambisisa ndlela leyi vanhu va andzaka ha yona, ku herisiwa ka makhwati, ku tirhisiwa ka misava, ku cinca ka ndlela leyi mimoya leyi nga exibakabakeni yi humesiwaka ha yona ni swin’wana. Van’wasayense va tshemba leswaku tindlela leti va ti tirhisaka ti ta hetelela ti ve leti kongomeke ni leti tshembiwaka.

Xana tindlela leti tirhisiwaka manguva lawa ti tshembeka ku fikela kwihi? Entiyisweni, ti titshege hi ku pakanisa ka rungula ni leswaku i rungula ro tanihi kwihi leri hoxiweke eka michini ya kona. Hikwalaho, vuyelo bya kona bya hambana-hambana, byin’wana byi kombisa ku cinca lokutsongo kasi byin’wana ku cinca loku chavisaka. Magazini lowu nge Science wu vula leswaku hambiswiritano, “maxelo ya [ntumbuluko] ma nga endla swilo leswi a hi nga ehleketi leswaku ma nga swi endla.” Naswona se ku ni swiendlakalo leswi hlamarisaka, swo tanihi ku n’oka ka ayisi ya le Arctic hi mpimo lowukulu, leswi hlamariseke vativi vo tala va ta maxelo. Hambiswiritano, hambiloko lava endlaka milawu a vo va ni vutivinyana hi vuyelo bya leswi vanhu va swi endlaka sweswi kumbe leswi va nga swi endliki, va nga endla swiboho namuntlha leswi nga hungutaka swiphiqo mundzuku.

Loko yi anakanya hi mhaka leyi, IPCC yi kambele tiprogreme ta khompyuta leti encenyetaka maxelo yo hambana-hambana ya tsevu—ku sukela eka maxelo lama tolovelekeke ya ntumbuluko, leswi endlekaka loko ku humesiwa khaboni-dayokisayidi yo tala ni swiyimo laha maxelo ma biheke ngopfu—vuyelo bya kona a byi hambana-hambana swinene. Hikwalaho ka vuyelo lebyi, vakambisisi va ringanyete milawu yo hambana-hambana leyi nga tirhisiwaka. Milawu ya kona yi katsa ku hunguta ku thyakisa moya hi swilo swo kota malahla, ku xupuriwa ka lava tlulaka nawu lowu, ku endliwa ka switichi swo tala swa gezi ra nyutliya ni ku endliwa ka swilo swo tala swa thekinoloji leswi nga thyakisiki mbango.

Xana Tiprogreme Leti Ta Tshembeka?

Vaxopaxopi va vula leswaku tindlela leti nga kona ta ku vhumbha “a ti tirhisi rungula leri eneleke ra fambiselo ra maxelo” naswona “ti honisa mafambiselo man’wana.” Va tlhela va vula leswaku vuyelo bya maxelo lama encenyetiwaka eka tikhompyuta byi tshamela ku hundzuka. N’wasayense un’wana loyi a veke ni xiphemu eka mabulo ya IPCC u te: “Ku ni van’wana va hina lava nga titlakusiki hikwalaho ka ntirho wo pima ni ku twisisa fambiselo leri rharhanganeke swinene ra maxelo lerova ha byi kanakana vuswikoti bya hina byo tiva leswi fambiselo leri ri swi endlaka nileswaku ha yini ri endla tano.”a

Ina, van’wana va nga ha vula leswaku ku tsandzeka ku cinca swilo hikwalaho ka leswi hi nga tiyisekiki leswaku xiphiqo xi vangiwa hi yini i ku tlanga hi ndzilo. Va ri: “Loko swilo swo chavisa leswi vhumbhiweke swo humelela, xana vana va hina hi ta va hlamusela yini?” Ku nga khathariseki leswaku tiprogreme leti to encenyeta maxelo eka khompyuta ta pakanisa kumbe e-e, hi nga tiyiseka leswaku misava yi le khombyeni lerikulu. Mbango lowu endlaka leswaku vutomi byi ya emahlweni wa onhiwa hi ku thyakisiwa, ku herisiwa ka makhwati, ku akiwa ka madoroba ni hi ku hetiwa ka mixaka-xaka ya swiharhi, loko hi boxa swi nga ri swingani leswi nga ntiyiso.

Hi ku ya hi leswi hi swi tivaka, xana hi nga langutela leswaku vanhu hinkwavo va cinca ndlela leyi va hanyaka ha yona leswaku ku sirheleriwa kaya ra hina lero saseka—swin’we na hina? Ku engetela kwalaho, loko mintirho leyi endliwaka hi vanhu yi vanga ku hisa ka misava, swi nga lava malembe matsongo leswaku ku endliwa mindzulamiso, ku nga ri madzana ya malembe. Entiyisweni, ku endla mindzulamiso yo tano swi ta vula ku hatlisela ku kuma leswi vangaka swiphiqo swa misava—makwanga ya vanhu, vutianakanyi, ku honisa swilo, ku tsandzeka ka mfumo ni ku nga vi na mhaka na swilo. Xana swilo sweswo swi nga koteka kumbe ko va norho ntsena? Loko ku ri leswaku ko va norho, xana a hi na ntshembo? Xivutiso xexo xi ta hlamuriwa eka xihloko lexi landzelaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

XANA U KU PIMISA KU YINI KU HISA KA MISAVA?

A wu ta ku pima njhani ku hisa ka kamara lerikulu ra yindlu? Hi xikombiso, xana a wu ta wu veka kwihi nchumu wo pima maxelo? Ku hisa ka tlakuka, hikwalaho moya lowu nga ekusuhi na silingi wu nga hisa ku tlula lowu nga ehansi. Mahiselo ya kona ma ta khumbeka loko nchumu wo pima ha wona wu ri ekusuhi na fasitere, wu vekiwe laha dyambu ri nghenaka hi ku kongoma kumbe wu ri endzhutini. Mivala na yona yi nga hoxa xandla eka mimpimo yo hambana-hambana hikuva tindhawu leti dzwihaleke ti tswonga ku hisa ko tala.

Hikokwalaho, mpimo wun’we swi nga endlaka wu nga enelanga. U nga ha boheka ku pima eka tindhawu to hambana-hambana ta kamara kutani eku heteleleni u hlanganisa xiringaniso xa kona. Nakambe mimpimo ya kona yi nga cinca siku ni siku na hi ku ya hi tinguva. Kutani leswaku u kuma mpimo lowu faneleke, u nga ha boheka ku teka mimpimo yo tala hi minkarhi yo hlaya. Kutani, wa nga anakanya ndlela leyi swi rharhanganeke ha yona ku pima ku hisa ka misava hinkwayo, atimosifiya ni malwandle! Kambe, tinhlayo to tano i ta nkoka leswaku ku pimiwa ku cinca ka maxelo hi ndlela leyi kongomeke.

[Xihlovo Xa Kona]

NASA photo

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

XANA KU TIRHISIWA KA GEZI RA NYUTLIYA HI WONA NTLHANTLHO?

Manguva lawa gezi ri tirhisiwa ngopfu ku tlula ndlela leyi a ri tirhisiwa ha yona khale. Leswi ku hisiwa ka oyili ni malahla swi humesaka mimoya leyi nga kona exibakabakeni, mimfumo yin’wana yi anakanya hi ku tirhisa gezi ra nyutliya tanihi leswi ri nga thyakisiki mbango. Kambe na rona ri ni mintlhontlho ya rona.

International Herald Tribune yi vike leswaku etikweni ra Furwa, ku nga rin’wana ra matiko lama tirhisaka gezi ro tala ra nyutliya, ku laveka mati lama endlaka 19 wa magidi ya timiliyoni ya tikhubuki-mitara lembe ni lembe leswaku ku timuriwa swihlovo swa gezi ra nyutliya. Eka maxelo lawa a ma hisa ku tlula mpimo hi 2003, mati yo hisa lawa hi ntolovelo ma humesiwaka eka swihlovo swa gezi ra le Furwa ma nga ha va ma endle leswaku mati ya le milambyeni ma hisa swinene lerova swilo leswi hanyaka eka wona a swi ri ekhombyeni. Hikwalaho, switichi swin’wana swa gezi swi boheke ku pfariwa. Ku languteriwe leswaku xiyimo lexi xi ta nyanya loko mahiselo ya misava ma tlakuka.

David Lochbaum loyi a nga munjhiniyara wa nyutliya wa Nhlangano wa Van’wasayense lava Karhatekeke u te: “Hi ta boheka ku tlhantlha xiphiqo xa ku cinca ka maxelo loko ho va ni gezi ra nyutliya.”

[Bokisi/Mepe lowu nga eka tluka 7]

TIMHANGU LETI VANGIWEKE HI MAXELO HI 2007

Hi 2007 ku ve ni timhangu to tala swinene leti vangiweke hi maxelo lerova Hofisi ya Nhlangano wa Matiko ya Timhaka ta Ntirhisano wa Vanhu yi endle swikombelo swa 14 swa ku pfuniwa hi xihatla—ku engeteriwe swikombelo swa mune eka leswi endliweke hi 2005. Laha hansi ku xaxametiwe timhangu tin’wana leti humeleleke hi 2007. Ina, tsundzuka leswaku swiendlakalo leswi hambaneke a swi kombisi ku cinca ka nkarhi wo leha.

◼ Britain: Vanhu vo tlula 350 000 va hlaseriwe hi ndhambi leyikulu leyi nga si tshamaka yi humelela emalembeni ya 60 lama hundzeke. Le Nghilandhi ni le Wales ku ne mpfula yo tala ku sukela hi May ku ya eka July ku sukela loko ku sunguriwe tsima ro pima mpfula hi 1766.

◼ Afrika Vupela-dyambu: Vanhu va 800 000 va hlaseriwe hi tindhambi ematikweni ya 14.

◼ Lesotho: Maxelo yo hisa swinene ni dyandza swi dlaye swilo leswi byariweke. Vanhu va kwalomu ka 553 000 va nga ha lava ku phalariwa hi swakudya.

◼ Sudan: Timpfula ta matimba ti siye vanhu va 150 000 va nga ri na makaya. Vanhu va kwalomu ka 500 000 va phalariwile.

◼ Madagascar: Swihuhuri ni timpfula ta matimba swi hlasele xihlala lexi, swi endla leswaku vanhu va 33 000 va baleka emakaya kutani swi onha swilo leswi byariweke swa vanhu va 260 000.

◼ Korea N’walungu: Vanhu va kwalomu ka 960 000 va hlaseriwe hi ndhambi, ku hirimuka ka tintshava ni ku khukhuriwa hi ndzhope.

◼ Bangladesh: Ndhambi yi hlasele vanhu va timiliyoni ta 8,5 kutani yi dlaya vo tlula 3 000, swin’we ni swifuwo swa 1,25 wa timiliyoni. Tiyindlu ta kwalomu ka 1,5 wa timiliyoni ti onhakile kumbe ti mbundzumuka.

◼ Indiya: Tindhambi ti hlasele vanhu va 30 wa timiliyoni.

◼ Pakistan: Timpfula ta swidzedze ti siye vanhu va 377 000 va ri hava makaya kasi vanhu va madzana va file.

◼ Bolivia: Vanhu vo tlula 350 000 va hlaseriwe hi ndhambi kutani va 25 000 va sala va ri hava makaya.

◼ Mexico: Ndhambi leyi hlaseleke xifundzha xo karhi yi siye vanhu va 500 000 va ri hava makaya kutani vanhu vo tlula miliyoni va onhakeriwe hi swilo swa vona.

◼ Dominican Republic: Timpfula leti neke nkarhi wo leha ti vange tindhambi ni ku hirimuka ka tintshava, vanhu va 65 000 va boheke ku baleka emakaya.

◼ United States: Ritshwa leri hundzeke le tindhawini to oma ta le dzongeni wa California ri endle leswaku vanhu va 500 000 va baleka emakaya ya vona.

[Xihlovo Xa Kona]

Based on NASA/Visible Earth imagery