Xana Ku Endleka Yini Hi Maxelo Ya Hina?

“Tindhambhi leti ti nga ni khombo ni swidzedze leswikulu leswi vaka kona sweswi swi humelela ko tala.”—THOMAS LOSTER, MUTIVI WA TIMHANGU LETI VANGIWAKA HI MAXELO.

XANA xi kona lexi hoxeke hakunene hi maxelo? Vo tala va vona onge xi kona. Mutivi wa ta maxelo Dok. Peter Werner wa Ndzawulo ya Vulavisisi bya Maxelo le Potsdam, u ri: “Loko hi languta maxelo ya misava—ku na ngopfu ka mpfula, tindhambhi, dyandza ni swidzedze—ndlela leyi ma cinceke ha yona, hi nga ha vula hi tiyisile leswaku maxelo lama nga riki manene ma engeteleke hilaha ku phindhekeke ka mune emalembeni ya 50 lama hundzeke.”

Vanhu vo tala va vona onge maxelo lama nga riki manene ma vangiwa hi ku kufumela ka misava—makufumelelo ya misava lama nga lawulekiki. Vandla ra ku Sirhelela Mbango ra le United States ra hlamusela: “Mahiselo ya misava i ku tlakuka ka ku hisa ka Misava loku vangiwaka hikwalaho ka leswi tigasi tin’wana (hi xikombiso, nkahelo wa mati, khaboni-dayokisayidi, nitrous oxide na methane) ti khoma ku hisa loku sukaka edyambyini. Loko tigasi leti a ti nga ri kona, ku hisa loku a ku ta tlhelela empfhukeni kutani maxelo ya Misava a ma ta fika eka 60°F [33 wa tidigrisi Celsius].”

Kambe, vanhu vo tala va vula leswaku munhu u kavanyete tirhelo leri ra ntumbuluko a nga swi lemukanga. Xihloko lexi nga eka Earth Observatory, ku nga magazini lowu kumekaka eka khompyuta wa U.S. National Aeronautics and Space Administration, xi ri: “Se ku hundze malembe yo tala tifektri ta vanhu ni ta mimovha ti humesa tigasi to tala swinene leti vangaka ku hisa ka misava ti tlhandlukela exibakabakeni . . . Vativi va sayense vo tala va vona onge ku engeteleka ka tigasi leti engetelaka mahiselo ya misava ti sivele nyawuso wo tala leswaku wu nga suki la Misaveni. Entiyisweni, tigasi leti ti sivela ku hisa lokukulu leswaku ku nga suki eka moya wa la Misaveni hi ndlela leyi fanaka ni leyi swisivela-dyambu swa movha swi sivelaka dyambu leswaku ri nga ngheni emovheni ha yona.”

Vahehli va vula leswaku i yitsongo swinene gasi leyi tlakusaka mahiselo ya misava leyi vangiweke hi vanhu. Hambiswiritano, Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), ku nga ntlawa lowu endlaka vulavisisi lowu seketeriwaka hi Nhlangano wa Misava Hinkwayo wa Maxelo ni Vandla ra Mbango ra Nhlangano wa Matiko, ya vika: “Ku ni vumbhoni lebyintshwa ni lebyi nga ni matimba bya leswaku ku hisa ka misava loku veke kona emalembeni ya 50 lama hundzeke ku vangiwe hi vanhu.”

Mutivi wa maxelo Pieter Tans wa National Oceanic and Atmospheric Administration u ri: “Loko ndzo ringanyeta, ndzi nga vula leswaku hi hina hi onheke hi 60 wa tiphesente . . . Tiphesente ta 40 leti seleke ti endliwe hi swivangelo swa ntumbuluko.”

Vuyelo Lebyi Nga Ha Vangiwaka Hi Ku Kufumela Ka Misava

Kutani, xana tigasi leti cincaka mahiselo ya misava leti vanhu va tiendleleke tona ti ve ni vuyelo byihi? Vativi va sayense va pfumela sweswi leswaku misava se ya kufumela. Xana mahiselo ma tlakuke ku fikela kwihi? Xiviko xa 2001 xa IPCC xi ri: “Mahiselo ya misava ma engeteleke hi 0,4 na 0,8 eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-19.” Valavisisi vo tala va vula leswaku ku tlakukanyana loku ku nga ha va ku ri kona ku vangaka ku cinca lokukulu ka maxelo ya hina.

Phela, maxelo ya misava ma rharhangane ngopfu, naswona vativi va sayense a va nge vuli hi ku tiyiseka leswaku ku kufumela ka misava ku na vuyelo byihi. Kambe, vo tala va kholwa leswaku hikwalaho ka ku kufumela ka misava, mpfula se yi na ngopfu eSwiphen’wini swa le N’walungwini, dyandza eAsiya ni le Afrika, swin’we ni ku engeteleka lokukulu ka maxelo ya El Niño ePacific.

Ku Laveka Ntlhantlho Wa Misava Hinkwayo

Leswi vo tala va vonaka onge i munhu la vangeke xiphiqo lexi, xana munhu a nga swi kota ku tlhantlha xiphiqo lexi? Tindhawu to tala se ti veke milawu leswaku ku hungutiwa musi wa mimovha ni tifeme. Hambiswiritano, matshalatshala yo tano—hambileswi ma nga manene—ma lo tisa ku cincanyana loku nga nyawuriki. Ku thyakisiwa ka moya i xiphiqo xa misava hinkwawo, ni ndlela yo xi tlhantlha yi fanele yi khumba misava hinkwayo! Hi 1992 ku ve ni Nhlengeletano ya Misava eRio de Janeiro. Endzhaku ka malembe ya khume, ku khomiwe nhlangano ya World Summit on Sustainable Development eJoni, laha Afrika Dzonga. Eka yona a ku ri ni vapfhumba va kwalomu ka 40 000 hi 2002, ku katsa ni varhangeri va matiko ya 100.

Tinhlengeletano to tano ti pfunile leswaku van’wasayense va va ni mavonelo lama fanaka. Phepha-hungu ra le Jarimani leri nge Der Tagesspiegel, ra hlamusela: “Hambileswi van’wasayense vo tala a va kanakana ngopfu hi mahiselo ya misava hi nkarhi wolowo [hi 1992], namuntlha a va ha kanakani ngopfu.” Hambiswiritano, holobye wa ta mbango wa le Jarimani Jürgen Trittin, wa hi tsundzuxa leswaku ntlhantlho wa xiviri wa xiphiqo lexi a wu si kumeka. U kandziyise hi marito lawa: “Leswi swi kaneriweke eJoni a swi fanelanga swi va swa nomu ntsena, kambe swi fanele swi endliwa.”

Xana Ku Onhiwa Ka Mbango Ku Nga Kuma Ndzhuti Ku Yima?

Ku kufumela ka misava ko va xin’wana xa swiphiqo swa mbango leswi vanhu va langutaneke na swona. Swi nga ha tika swinene ku teka magoza yo hlula xiphiqo lexi. Muhlahluvi wa mahanyelo ya swiharhi wa le Britain Jane Goodall wa tsala: “Tanihi leswi sweswi hi langutaneke ni makhombo lama hi ma vangeke eka mbango wa hina, hi tirhisa hinkwaswo leswi hi nga na swona leswaku hi kuma mintlhantlho ya thekinoloji.” Kambe wa tsundzuxa: “Thekinoloji yi ri yoxe a yi ringananga. Hi fanele hi tinyiketela na hi timbilu ta hina.”

Nakambe, ehleketa hi xiphiqo xa ku kufumela ka misava. Swa durha ku lwa ni tindlela ta ku sivela nthyakiso; hakanyingi matiko lama nga evuswetini a ma na yona mali yo lwa na wona. Vativi van’wana va vona onge minsivelo leyi nga kona yi ta endla leswaku tifeme ti rhurhela ematikweni lama nga evuswetini laha ti nga endlaka mpindzulo lowukulu. Hikwalaho, hambi ku ri varhangeri lava nga ni swikongomelo leswinene va tikuma va phasiwe hi xirimbana lexi. Loko va sirhelela ikhonomi ya matiko ya vona, mbango wu va ekhombyeni. Loko va sirhelela mbango, ikhonomi yi va ekhombyeni.

Severn Cullis-Suzuki loyi a nga eka ntlawa wa vatsundzuxi eka World Summit, u khutaza leswaku munhu un’wana ni un’wana u fanele a hoxa xandla eka ku cinca loku, u ri: “Ku cinca ka xiviri ka mbango ku titshege hi hina. A hi nge khondli mavoko hi languta varhangeri va hina. Hi fanele hi karhateka hi vutihlamuleri bya hina ni ndlela leyi hi nga pfunaka ha yona leswaku ku va ni ku cinca.”

Swi kahle ku rindzela leswaku vanhu va xixima mbango. A swi olovi ku endla vanhu va cinca ndlela leyi va hanyaka ha yona. Hi xikombiso: Vanhu vo tala va pfumela leswaku mimovha yi hoxa xandla eka ku kufumela ka misava. Kutani, munhu a nga ha rhandza ku hunguta maendzo lawa a ma tekaka hi mova kumbe a tshika ku tirhisa movha hi ku helela. Kambe sweswo a swi nge olovi. Hilaha Wolfgang Sachs, wa Wuppertal Institute for Climate, Environment, and Energy a kombiseke hakunene sweswinyana, “hinkwato tindhawu leti endlaka xiphemu xa nkoka evuton’wini bya wena bya siku ni siku (entirhweni, exikolweni xa tindzumulo, exikolweni kumbe emavhengeleni) ti le kule lerova a wu nge swi koti ku ya eka tona handle ko tirhisa movha. . . . Hikwalaho, ku hava lexi ndzi nga xi endlaka handle ko va ni movha. Vanhu vo tala va boheka ku tirhisa mimovha.”

Vativi van’wana va sayense, ku fana na Profesa Robert Dickinson wa le Georgia Institute of Technology’s School of Earth and Atmospheric Sciences, va vona onge swi nga ha endleka se ku hlweriwe ngopfu ku ponisa misava eka mimbuyelo ya ku kufumela ka misava. Dickinson u kholwa leswaku hambiloko moya wo ka wu nga ha thyakisiwi ku sukela namuntlha, kambe mimbuyelo ya nthyakiso wa nkarhi lowu hundzeke yi nga ha va kona ku ringana malembe ya 100!

Tanihi leswi ku nga riki na tihulumendhe kumbe vanhu lava nga tlhantlhaka swiphiqo swa mbango, i mani un’wana loyi a nga swi tlhantlhaka? Ku sukela khale, vanhu a va lava mpfuno wa vona ematilweni leswaku va lawula maxelo. Hambileswi matshalatshala wolawo a ma nga pfuni nchumu, kambe ma kombisa ntiyiso wa xisekelo: Vanhu va lava mpfuno wa Xikwembu ku tlhantlha swiphiqo leswi.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 7]

“Ku ni vumbhoni lebyintshwa ni lebyi nga ni matimba bya leswaku ku hisa ka misava loku veke kona emalembeni ya 50 lama hundzeke ku vangiwe hi vanhu”

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

“Xana Ku Kufumela Ka Misava Ku Nga Va Ni Khombo Eka Rihanyo?”

Xihloko xin’wana xa Scientific American xi xivutise xivutiso lexi lavaka nyingiso. Xi bvumbe leswaku ku kufumela ka misava “ku ta engetela ni ku hangalasa mavabyi yo tala lama nga tivekiki.” Hi xikombiso, etindhawini tin’wana “ku ringanyetiwa leswaku mafu lama fambisanaka ni ku hisa ma ta va ma phindheke kambirhi hi lembe ra 2020.”

Nakambe swi le rivaleni leswaku ku kufumela ka misava ku ta hoxa xandla eka mavabyi lama tlulelaka. “Ku ringanyetiwa leswaku mavabyi lama vangiwaka hi tinsuna ma ta andza swinene,” tanihi leswi tinsuna “ti tlhotlhorhaka hi ku hatlisa naswona ti lumaka ngopfu loko moya wu kufumela. . . . Kutani, loko tindhawu hinkwato ti hisa, tinsuna ti nga hlasela ni le tindhawini leti a ti nga ta hanya eka tona eku sunguleni, ti tisa mavabyi.”

Xo hetelela, mimbuyelo yin’wana yi nga ha va ndhambhi ni dyandza—haswimbirhi swi nga ha thyakisa mphakelo wa mati. Swi le rivaleni leswaku nxungeto wa ku kufumela ka misava wu fanele wu tekeriwa enhlokweni.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku kufumela ka misava ku endla leswaku ku hisa ku tshama eka atimosifiya ematshan’weni yo ya le henhla-henhla empfhukeni

[Xihlovo Xa Kona]

NASA photo

[Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Vanhu va wu thyakise ngopfu moya, leswi endleke leswaku misava yi kufumela