Xana Ku Hlangana Ka Varhangeri—Swi Nga Antswisa Xiyimo Xa Maxelo?

“Vafumi va misava va fanele va hlangana leswaku va tlhantlha xiphiqo maxelo. Vativi va sayense va vula leswaku loko hi nga endli tano, hi ta hlaseriwa hi dyandza, ndlala, vanhu vo tala va ta rhurhela ematikweni man’wana naswona sweswo swi ta nyanyisa swiphiqo leswi eka makume ya malembe lama nga ta landzela.”—Presidente Barack Obama wa le United States.

VATIVI van’wana va sayense va vula leswaku misava ya vabya. Hi ku ya hi vona, swi nga ha endleka leswaku mahiselo ya misava ma ya ma nyanya naswona phepha-hungu ra The Guardian ri kombise leswaku sweswo swi nga endla leswaku ku tlakuka kutsongo ka mahiselo ku “vanga ku cinca lokukulu eka mbango loku nga ta endla leswaku misava hinkwayo yi hisa swinene.”

I yini lexi endleke leswaku hi va eka xiyimo lexi? Xana hi nga xi tlherisela endzhaku? Vanhu a va nge swi koti ku tlhantlha xiphiqo xa maxelo yo hisa swinene—a ha ha vuli swiphiqo leswin’wana leswi cinisaka vanhu gija.

Van’wa-sayense vo tala va vula leswaku leswi vanhu va swi endlaka hi swona swi vangaka xiphiqo lexi, naswona hi mpfhuka ku sungula tikhampani ta vumaki ku ve ni ku tlakuka ka switirhisiwa swo pfurhisa swo tanihi makala ni oyili. Xiphiqo xin’wana i xa ku tsemeleriwa ka mirhi. Mirhi ya hi pfuna hi ku va yi lawula moya ni ku wu basisa. Mirhi yi tswonga tigasi tin’wana leti nga empfhukeni leti vangaka maxelo yo hisa swinene. Kambe ku tsemeleriwa ka mirhi emakhwatini swi endla leswaku tigasi leti nga empfhukeni ti ya ti andza. Leswaku ku tlhantlhiwa xiphiqo lexi, varhangeri va misava va hlanganile leswaku va bula hi ndlela leyi va nga xi antswisaka ha yona xiyimo lexi.

Ntwanano Wa Le Kyoto

Ntwanano kumbe xiboho lexi endliweke eKyoto hi 1997 xi endle leswaku matiko ma tiboha ku hunguta khaboni-dayokisayidi. Hi ku sayina ntwanano wolowo, matiko lama nga ehansi ka Nhlangano wa Matiko ya le Yuropa ni man’wana lama hluvukeke ya 37, a ma tiboha ku hunguta khaboni-dayokisayidi hi xiringanyeto xa tiphesente ta ntlhanu eka leyi veke kona ku sukela hi 1990 naswona leswi a ma lava ku swi endla hi malembe ya ntlhanu, ku sukela hi 2008 ku ya eka 2012.

Kambe ku na swin’wana leswi Ntwanano wa le Kyoto wu tsandzekeke ku swi fikelela. Hi xikombiso, tiko ra United States a ri xi sayinanga xiboho xexo. Hi hala tlhelo, matiko man’wana lawa na wona ma hluvukeke, yo tanihi China na India a ma xi sayinanga. Kambe tiko ra United States ni ra China ma vanga khaboni-dayokisayidi ya kwalomu ka 40 wa tiphesente emisaveni hinkwayo.

Nhlangano Wa Le Copenhagen

Xikongomelo xa nhlengeletano ya le Copenhagen leyi vuriwaka COP 15, a ku ri ku siva Ntwanano wa le Kyoto kutani ku endliwa ntwanano lowuntshwa lowu nga ta sungula hi 2012 ku ya emahlweni.a Hi December 2009, vayimeri lava humaka ematikweni ya 192 ku katsa ni varhangeri va matiko va 119 va hlangane eCopenhagen, le Denmark leswaku va ta bula hi mhaka ya ku cinca ka maxelo. Nhlangano wa COP 15 a wu fanele wu tlhantlha swiphiqo leswinharhu:

1. Ku pfumelelana ka matiko hi ku ya hi nawu. Swi nga ha endleka leswaku matiko lama hluvukeke ni lama nga hluvuka swinene ma nga swi lavi ku siveriwa malunghana ni ku tirhisiwa ka khaboni-dayokisayidi.

2. Mali—xiphiqo lexi nga tshamelo-maxelo. Matiko lama hluvukeke ma ta heta malembe ma ri karhi ma koxa tibiliyoni ta tirhandi leswaku ma langutana ni xiphiqo xa ku hisa ka misava ni ku endla swilo swa thekinoloji leswi nga ta ka swi nga thyakisi mbango.

3. Ku pfumelelana emhakeni leyi nga ta endla ku cinca. Leswi swi ta pfuna matiko leswaku ma endla hilaha ma pfumelelaneke hakona. Swi ta tlhela swi pfuna matiko lama hluvukeke leswaku ma yi tirhisa kahle mali leyi ma nyikiwaka yona.

Xana va swi kotile ku tlhantlha swiphiqo leswinharhu? Va dzike ngopfu eka swiphiqo leswikulu lerova hambi ku ri swilo switsongo leswi a va twanane ha swona a swi endliwanga. Loko nhlangano se wu ri ekusuhi ni ku hela, varhangeri lava humaka ematikweni ya 28 va sayine ntwanano lowu va wu vuleke Ntwanano wa le Copenhagen. Xiviko xa mahungu xa Reuters xi kombise leswaku ntwanano wolowo wu amukeriwe hi marito lama nga kombisiki ku tiboha lama nge: “Nhlangano . . . wa wu amukela Ntwanano wa le Copenhagen.” Hi marito man’wana, tiko rin’wana ni rin’wana a ri ta ti tekela xiboho xa leswaku ra wu landzela kumbe e-e.

Xana Ku Ta Endleka Yini?

Ku khomiwe ku tlhela ku hleriwa minhlangano yo tala, kambe vanhu a va nga ha ri na ntshembo wa leswaku xi kona lexi yi nga ta xi endla. Paul Krugman, la nga mutsari wa phepha-hungu ra New York Times u te: “Xiphiqo xa ku hisa ka misava xa ha ta ya emahlweni.” Hakanyingi mimbuyelo ya xinkarhana ya tipolitiki ni ya ikhonomi swi onha swilo swa mbango leswi a swi ta pfuna naswona yi tala ku khutaza timhaka ta mabindzu. Krugman u tlhele a ku: “Lexi endlaka leswaku matiko man’wana ma nga vuyeriwi hi tlhelo ra timali hileswaku misava a yi se xi tlhantlha xiphiqo lexi.” Loko a ya emahlweni u vule leswaku “makwanga ni xiyimo xa tipolitiki” hi swona leswi endleke leswaku etikweni ra rikwavo ku nga vi na ku cinca etimhakeni ta maxelo.

Ku hisa ka misava ku nga fanisiwa ni xidzedze. Vativi va maxelo va nga swi kota ku tiva leswaku xidzedze xi ni matimba ku fikela kwihi naswona sweswo swi nga tlhela swi va pfuna ku tiva lexi xi vangeke naswona sweswo swi nga pfuna lava xi nga ta va khumba. Kambe van’wasayense, van’watipolitiki ni varhangeri va swa mabindzu a va nge swi koti ku xi sivela. Swi tano ni hi mhaka ya ku hisa ka misava. Mhaka leyi yi hi tsundzuxa marito lama kumekaka eBibeleni eka Yeremiya 10:23 lama nge: “Ndlela ya munhu wa la misaveni a yi le ka yena. Munhu loyi a fambaka a nga ka a nga wu kongomisi nkondzo wa yena.”

Xikwembu Hi Xona Xi Nga Ta Herisa Ku Hisa Ka Misava

Bibele yi hi byela leswaku ‘Muvumbi wa misava ni Muendli wa yona a nga yi tumbuluxelanga swa hava.’ (Esaya 45:18) Yi tlhela yi ku: “Misava yi tshama hilaha ku nga heriki.”—Eklesiasta 1:4, Bibele Ya Xitsonga.

Xikwembu a xi nge swi pfumeleli leswaku vanhu va hlakata misava leyi. Kambe xi ta nghenelela etimhakeni ta vanhu naswona xi ta herisa vafumi va misava lava tsandzekaka ni lava yi onhaka. Xi ta hlayisa hinkwavo lava hanyaka hi milawu ya xona va tlhela va lava ku xi tsakisa. Swivuriso 2:21, 22 yi ri: “Lavo lulama hi vona lava nga ta tshama emisaveni, naswona lava va pfumalaka xisandzu hi vona lava nga ta sala eka yona. Loko ku ri lavo homboloka, va ta dlayiwa emisaveni; kasi loko ku ri vaxengi, va ta tsuvuriwa eka yona.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 13]

Greenhouse gas i gasi leyi sivelaka ku hisa loku nga exibakabakeni. Tigasi to tala leti humaka eka tikhampani ta vumaki ta manguva lawa, ti vuriwa Greenhouse gas. Ti katsa khaboni-dayokisayidi, ti-chlorofluorocarbon, methane ni nitrous oxide. Lembe rin’wana ni rin’wana exibakabakeni ku va ni khaboni-dayokisayidi leyi ringanaka tithani leti tlulaka timiliyoni ta 25. Swiviko swi kombisa leswaku ku sukela loko ku sungule tikhampani ta vumaki, khaboni-dayokisayidi yi engeteleke hi tiphesente ta 40!

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 12]

Earth: NASA/The Visible Earth (http://visibleearth.nasa.gov/); Barack Obama: ATTILA KISBENEDEK/AFP/Getty Images