Tingatinga—Vumpfampfarhuti Lebyi Endlaka U N’wayitela

DANIEL AUGUSTA, mininjhere wa Nhlangano wa Vumpfampfarhuti lebyi vuriwaka Tingatinga u ri: “Tingatinga yi hi endla hi languta misava hi langutelo ra vun’wana. Phela vumpfampfarhuti bya yona bya tsakisa naswona byi koka mahlo.” Vumpfampfarhuti lebyi byi kombisa swilo swa laha Afrika, swo tanihi mindhavuko ni swiharhi swa nhova, ngopfu-ngopfu leswi kumekaka eTanzania, ku nga laha byi sunguleke kona.

Vumpfampfarhuti bya Tingatinga byi thyiwe vito ra musunguri wa byona, ku nga Edward Said Tingatinga loyi a velekiweke hi 1932. Swi le rivaleni leswaku loko Edward a ri karhi a kula, u tsakisiwe ngopfu hi makhwati ni swiharhi swa nhova leswi a swi ri kona eximutanini xa ka vona. Loko a ri ni malembe ya kwalomu ka 20, u suke ekaya a ya lavana ni madyelo ya rihlaza. Hi ku famba ka nkarhi u rhurhele edorobeni ra Dar es Salaam leri nga ntsindza wa Tanzania, laha a veke mutirhi wa le swirhapeni. Hi nkarhi wa xidyambu, vutshila byakwe a byi sungula ku vonaka eka vuyimbeleri ni ku cina; naswona u tlhele a va xiyimbeleri xa ndhuma.

Hi lembe ra 1968 ku ve ni ku cinca lokukulu evuton’wini bya Edward. U ve mutirhela-mfumo exibedlhele xa Muhimbili, eDar es Salaam, laha a ri mulanguteri wa kamara ra vavabyi. Loko a ri kwalaho, u kume nkarhi wa ku swi humesela erivaleni swilo leswi a swi voneke nileswi n’wi tsakiseke loko a ha ritsongo, hi ku mpfampfarhuta swilo swa yena n’wini. Xisweswo, swilo leswi a a swi mpfampfarhuta swi vitaniwe Tingatinga. Laha Edward a a tshama kona a ku nga ri na switolo leswi xavisaka swilo swa vutshila bya vumpfampfarhuti swo tanihi tiburachi, tipende ni switirhisiwa swin’wana. Kutani u tirhise switirhisiwa leswi a swi kumeka hi ku olova eswitolo swa le ndhawini yoleyo. Hi xikombiso, a a tirhisa pende yo hatima ya swikanyakanya naswona a a tirhisa swiphemu swa tibodo to rheta leti a ti endla leswaku swi olova ku penda swifaniso leswi hatimaka.

Ndlela ya Edward yo penda a yi olova. A a sungula hi muhlovo wun’we kumbe yimbirhi ivi a mpfampfarhuta xifaniso xin’we ntsena xa xiharhi xo karhi xa laha Afrika lexi nga ni muhlovo lowu kokaka mahlo. A a nga ha hoxi swilo swin’wana kumbe ku engetela rungula rin’wana exifanisweni.

Edward u pfumelele vanhu vo hlayanyana vo tanihi vanghana vakwe lavakulu ni maxaka ya le kusuhi leswaku va vona loko a ri karhi a mpfampfarhuta. Swi nga si ya kwihi, van’wana va vona va ve “swichudeni” swakwe naswona vutshila byakwe byi sungule ku rhandziwa hi vanhu vo tala.

Ku sukela eku sunguleni vumpfampfarhuti bya Tingatinga a byi tirhisa mivala yo dzwihala ni swifaniso swo olova leswi a swi hambanisiwa hi mintila. Hambiswiritano, loko malembe ma ri karhi ma famba, mampfampfarhutelo lawa ma antswisiwile, ma ndlandlamuxiwa ni ku endla leswaku ku va ni swifaniso swo hlayanyana eka bodo yin’we. Vampfampfarhuti van’wana va mpfampfarhuta swifaniso swa vanhu, swiharhi ni swilo swin’wana swo hambana-hambana.

Swilo Swo Xonga Leswi Hlamarisaka

Vumpfampfarhuti bya Tingatinga byi tele hi swilo swo xonga leswi hlamarisaka, ku nga swilo swa le Afrika swo tanihi swiharhi ni swimilana hi mixaka ya swona, ngopfu-ngopfu leswi nga ni mivala leyi kokaka mahlo, ku nga timhala, tinyarhi, tindlopfu, tinhutlwa, timpfuvu, tinghala, tinkawu, timangwa ni swiharhi swin’wana ku katsa ni swiluva, misinya, swinyenyana ni tinhlampfi. Mpfampfarhuto lowu va talaka ku sungula hi wona i wa ntshava leyi leheke ku tlula hinkwato eAfrika leyi vuriwaka Kilimanjaro, leyi nga en’walungu-vuxa bya Tanzania.

Vumpfampfarhuti bya Tingatinga bya manguva lawa byi ringeta ku katsa ni swifaniso swa vanhu va le Afrika ni mindhavuko ya vona. Swifaniso swa kona swi nga ha kombisa ku ri nhlikanhi, laha ku nga ni vanhu lava nga lo mphaa emakete, vanhu lava endzelaka exibedlhele xa kwalaho kumbe vutomi bya siku ni siku bya kwalaho!

Ku sukela loko byi sunguriwile, vumpfampfarhuti lebyi byi pfulele vanhu va le Afrika leswaku va kombisa vuswikoti bya vona loko hi hala tlhelo va ri karhi va tinghenisela swimalana swo tihanyisa. Vumpfampfarhuti bya Tingatinga byi ve bindzu lerikulu ra le Dar es Salaam. Van’wana va vampfampfarhuti va ha namarhele eka endlelo ra khale ro mpfampfarhuta hi pende yo hatima ya swikanyakanya. A swi kanakanisi leswaku loko Edward Tingatinga a a ha hanya, (u love hi 1972) a a ta n’wayitela loko a vona bindzu leri a ri sunguleke ro mpfampfarhuta ri dumile ri tlhela ri rhandziwa.