Mutshila La Honisiwaka Swinene Wa Le Nkarhini Wa Hina

“Ntumbuluko i vutshila bya Xikwembu.”—Nkulukumba Thomas Browne, dokodela wa lembe-xidzana ra vu-17.

LEONARDO DA VINCI, Rembrandt, van Gogh—lawa i mavito lama tiviwaka hi timiliyoni ta vanhu. Hambi loko u nga si tshama u vona mimpfampfarhuto ya vona ya xiviri, u tiva vavanuna lava tanihi vatshila lava nga ni ndhuma. Vutshila bya vona, hi ndlela yo karhi byi va tisele ndhuma.

Vampfampfarhute va encenyeta n’wayitelo wo hlamarisa, xifaniso lexi khumbaka mintlhaveko, xiphemu xa vuxongi lebyi nga entumbulukweni, lebyi ni sweswi bya ha kokaka mianakanyo ya muhlaleri. Hi tsakisiwa hi leswi swi va tsakiseke—hambi loko hi hambanisiwa hi malembe-xidzana yo tala.

Swi nga ha endleka hi nga ri vatshila naswona hi nga ri vaxopa-xopi va vutshila, kambe, hi nga swi kota ku vona vutlhari bya vatshila. Tanihi leswi hi tsakelaka ntirho wa mutshila, hi ndlela yoleyo na hina hi kota ku vona vuxongi. Vuswikoti byolebyo byo vona muvala, xivumbeko ni ku vonakala byi nga ha va nchumu lowu hi nga wu tekeriki enhlokweni, kambe i xiphemu xa vutomi bya hina. I ntiyiso leswaku hi rhandza ku sasekisa makaya ya hina hi swilo kumbe mimpfampfarhuto leyi yi hi tsakisaka loko hi yi languta. Hambi leswi hi nga tsakisiwiki hi swilo leswi fanaka, vuswikoti byo vona vuxongi i nyiko leyi vanhu vo tala va nga na yona. Naswona i nyiko leyi nga hi tshinetaka kusuhi ni Mutumbuluxi wa hina.

Nyiko Ya Vuxongi

Vuswikoti byo vona vuxongi i yin’wana ya timfanelo to tala leti hambanisaka munhu ni swiharhi. Buku leyi nge Summa Artis—Historia General del Arte (Vuxokoxoko Lebyi Heleleke Bya Vutshila—Matimu Ya Vutshila Lama Hlanganisaka Hinkwaswo) yi kombisa leswaku “munhu a nga hlamuseriwa tanihi xiharhi lexi nga ni vuswikoti byo vona vuxongi.” Hikwalaho ka leswi hi hambaneke ni swiharhi, hi vona ntumbuluko hi ndlela leyi hambaneke. Xana mbyana ya byi vona vuxongi bya ku pela ka dyambu?

Xana i mani loyi a hi endleke hi ndlela yoleyo? Bibele yi hlamusela leswaku “Šikwembu ši endl[e] munhu hi šifaniso ša šona. Ši ṅwi endla a fana ni Šikwembu.” (Genesa 1:27) Leswi a swi vuli leswaku vatswari va hina vo sungula a va languteka ku fana ni Xikwembu. Kambe Xikwembu xi va nyike timfanelo leti xi nga na tona. Yin’wana ya tona i vuswikoti byo vona vuxongi.

Hi tirhelo rin’wana leri nga pimekiki, byongo bya munhu byi xiya vuxongi. Xo sungula, switwi swa hina swi rhumela rungula ebyongweni mayelana ni mimpfumawulo, minun’hwelo, mivala, ni swivumbeko swa swilo leswi hi kokaka mahlo ya hina. Kambe nsusumeto lowu vangiwaka hi vuxongi wu tlula kule lowuyani wa switwi swa tielektroni lowu hi byelaka ntsena leswaku ku humelela yini laha hi nga kona. Murhi, xiluva, kumbe xinyenyana, a hi swi voni hi ndlela leyi xiharhi xi swi vonisaka xiswona. Hambi leswi swilo leswi swi nga hi vuyerisiki ha nchumu hi nkarhi wolowo, kambe swi hi tisela ntsako. Byongo bya hina byi hi endla hi kota ku xiya nkoka wa vuxongi bya swona.

Vuswikoti lebyi byi khumba mintlhaveko ya hina naswona byi engetela ku tsakisa ka vutomi bya hina. Mary, loyi a tshamaka eSpain, u ya tsundzuka kahle madyambu man’wana hi November, malembe ma nga ri mangani lama hundzeke loko a yime etlhelo ka tiva leri nga ekule a hlalele ku pela ka dyambu. U ri: “Ku te vanyakukolwe va ri karhi va hahela tlhelo leri a ndzi ri eka rona, ndzeyana yin’wana yi landza yin’wana yi ri karhi yi huwelela. Magidi-gidi ya tinyanyana leti a ti haha hi nongonoko ti tsemakanya tilo lero tshwuka ti endla mindzhendzheleko yo kota ya pume. Riendzo ra tona ra lembe na lembe ra ku rhurha ku suka eRussia na Scandinavia ri ti yise endhawini ya tona ya vuwiselo ya le Spain. Leswi ndzi swi voneke a swi sasekile lerova swi endle mihloti ya mina yi khapa-khapa.”

Hi Xihi Xikongomelo Xa Nyiko Leyi Ya Vuxongi?

Eka vanhu vo tala vuswikoti byo vona vuxongi hi ndlela leyi nga erivaleni byi komba vukona bya Mutumbuluxi wa rirhandzu, loyi a lavaka ntumbuluko wakwe wu tiphina hi vutshila byakwe. Kunene swa twala ni ku enerisa ku vula leswaku vuswikoti byo vona vuxongi byi huma eka Mutumbuluxi wa rirhandzu. Bibele yi hlamusela leswaku “Xikwembu i rirhandzu,” naswona xinyunyeteri xa rirhandzu i ku avelana. (1 Yohane 4:8; Mintirho 20:35) Yehovha u tsakele ku avelana na hina mintirho yakwe ya vutshila byo tisungulela swilo. Loko vuyimbeleri lebyi qambhiweke hi vusimi byi nga yimbeleriwi kumbe mpfampfarhuto wa xiyimo xa le henhla wu nga voniwi, vuxongi bya swona a byi ta lahleka. Vutshila byi endleriwe ku avelaniwa ha byona ni ku tiphina ha byona—byi huma moya loko byi nga ri na vahlaleri.

Hakunene, Yehovha u tumbuluxe swilo leswo xonga hi xikongomelo—leswaku hi avelana ha swona ni ku tiphina ha swona. Entiyisweni, kaya ra vatswari va hina vo sungula a ri ri phaka ya paradeyisi yo saseka leyi vitaniwaka Edeni—leswi vulaka “Ntsako.” Xikwembu a xi tatanga misava hi mintirho ya xona ya vutshila ntsena kambe xi tlhele xi nyika vanhu vuswikoti byo vona ni ku byi twisisa. Mawaku vuxongi byo tala swonghasi bya ku byi hlalela! Hi laha Paul Davies a vuleke ha kona, “minkarhi yin’wana swi vonaka onge ntumbuluko wu ‘endla hi matshalatshala yo hlawuleka’ leswaku wu humesa vuako lebyi tsakisaka ni lebyi humesaka mihandzu.” Hi vona vuako byi tsakisa naswona byi humesa mihandzu ngopfu-ngopfu hi mhaka ya leswi Yehovha a ‘endleke matshalatshala yo hlawuleka’ a hi vumba hi ri ni vuswikoti byo dyondza ni ku tiphina ha byona.

A swi hlamarisi leswi ku kota ku vona vuxongi bya ntumbuluko—ni ku navela ku byi encenyeta—swi kumekaka eka mindhavuko hinkwayo, ku sukela eka vatshila lava a va mpfampfarhuta emabakweni ku ya eka Vampfampfarhuti lava malwandla. Magidi ya malembe lama hundzeke, vaaki va le n’walungwini wa Spain emabakweni ya Altamira, eCantabria va mpfampfarhute swifaniso swa swiharhi swi vonaka khwatsi, naswona va nga siyi nchumu. Ku tlula gidi ra malembe lama hundzeke, Vampfampfarhuti lava malwandla va hume etindlwini leti va tirhelaka eka tona va ringeta ku kopa miseve ya mivala ensin’wini ya swiluva kumbe ku kopa ku hundzuka ka mivala ya ku vonakala ematini. Hambi ku ri vana lavatsongo va swi tiva swilo swo saseka swinene. Entiyisweni, vo tala va vona loko va nyikiwe tipenisele to mpfampfarhuta ni phepha va swi tsakela ngopfu ku mpfampfarhuta nchumu wihi na wihi lowu va wu vonaka lowu kokaka mianakanyo ya vona.

Masiku lawa, vanhu vo tala lavakulu va tsakela ku teka xifaniso leswaku va kota ku tsundzuka xivono xo saseka lexi va kokeke mahlo. Kambe hambi loko hi nga ri na khamera, mianakanyo ya hina ya swi kota ku tsundzuka swifaniso swa vuxongi lebyi hi nga ha vaka hi byi vone makume ya malembe lama hundzeke. Kahle-kahle, Xikwembu xi hi endle hi ri ni vuswikoti byo tiphina hi kaya ra hina ra misava, leri xi ri bombiseke hi ndlela leyi anakanyisisiweke khwatsi. (Pisalema 115:16) Hambi swi ri tano, ku ni xivangelo xin’wana xa mhaka leyi ha yona Xikwembu xi hi nyikeke vuswikoti byo vona vuxongi.

‘Timfanelo Ta Xona Ti Vonaka eRivaleni’

Ku twisisa ka hina ku kurisa vutshila lebyi nga entumbulukweni, swi nga hi pfuna ku tiva Mutumbuluxi wa hina, loyi mintirho yakwe ya mavoko yi hi rhendzeleke. Eka khamba rin’wana Yesu u byele vadyondzisiwa vakwe leswaku va xiyisisa swiluva swa le nhoveni leswi a swi mila le Galeliya. U te: “Xiyani mukhuva lowu swiluva swa le nhoveni leswi va nge i makhon’wa swi kulaka ha wona a swi tirhi, a swi swuri; kambe ndza mi byela leswaku hambi a ri Solomoni evukosini bya yena hinkwabyo, a nga ambalanga tanihi xin’wana xa swona.” (Matewu 6:28, 29) Vuxongi bya xiluva xa nhova lexi nga vuriki nchumu byi nga hi tsundzuxa leswaku Xikwembu a xi swi honisi swilaveko swa ndyangu wa vanhu.

Yesu na yena u vule leswaku u nga tiva munhu hi “mihandzu,” kumbe mintirho yakwe. (Matewu 7:16-20) Xisweswo, hi nga langutela leswaku mintirho ya Xikwembu ya leswi xi swi tumbuluxeke yi hi pfuna ku twisisa vumunhu bya xona. Xana hi tihi tin’wana ‘timfanelo ta xona leti hi ti vonaka kahle ku sukela eku tumbuluxiweni ka misava’?—Varhoma 1:20.

Mupisalema u tiphofurile: “Oho Yehova! Mitiro ya wena yi tarisile ku yini! U yi endlile hikwayo hi v̌utlhari.” (Pisalema 104:24) Vutlhari bya Xikwembu byi nga voniwa ni le ka mivala leyi xi yi tirhiseke ku “penda” swimilana ni swiharhi swa misava. Ebukwini ya vona leyi nge Colore, Disegno ed estetica nell’arte grafica (Muvala—Vutshila Ni Ku Vona Vuxongi Eka Vutshila Byo Mpfampfarhuta) Fabris na Germani va vule leswaku, “mivala yi tsakisa moya ni mahlo.” Mivala leyi fambelanaka ni leyi nga fambelaniki, leyi tsakisaka mahlo ni leyi hlamarisaka, yi kona kun’wana ni kun’wana. Kambe kumbexana nchumu lowu tsakisaka mahlo swinene i mivala liya yi humesiwaka hi ku pandzeleriwa ka miseve ya ku vonakala—mivala leyo vangama yo kota ya nkwangulatilo—ku nga vumbhoni lebyi nga erivaleni bya vutshila bya vutlharhi.

Ku hundzuka-hundzuka ka mivala swi tolovelekile swinene eka tinyenyana leti.a I yini lexi endlaka tinsiva ta tona ti tlunya mahlo hi ndlela leyi? N’we-xa-nharhu xa le henhla xa tinsiva ta tona leti nga tolovelekangiki ti endla miseve ya dyambu yi humesa mivala yo hambana-hambana yo kota ya nkwangulatilo—kukota ndlela leyi gilazi leri pandzaka miseve ya ku vonakala ri endlaka ha yona. Mavito lama tolovelekeke ya tinyenyana leti, yo kota, sardiyo, safiri na emeralda, kahle-kahle ya sekeriwe eka mivala leyi vangamaka yo tshwuka, wasi ni ya rihlaza leyi khaviseke tinyanyana leti to kota maribye ya risima. “Xana xikongomelo xa vuxongi lebyo hlawuleka hi ndlela leyi bya swivumbiwa leswi swo hlamarisa hi xihi?” ku vutisa Sara Godwin ebukwini yakwe leyi nge Hummingbirds. Wa hlamula: “Hi ku ya hi leswi kumiwaka hi sayense, a byi na xikongomelo emisaveni handle ko tlunya mahlo ya muhlaleri.” Entiyisweni, ku hava mutshila la nga munhu la tshameke a humesela mivala ehandle hi ndlela yoleyo!

Hi nga vona matimba ya Xikwembu eka boboma leri hobomulaka, magandlati lama tlakukaka, khuvi ra magandlati leri endlaka pongo, kumbe mirhi leyo leha ya le khwatini leyi yisiwaka hala ni hala hi ku landza moya lowukulu lowa matimba. Vutshila lebyi lebyinene byi nga tsakisa tanihi xivono xo saseka. Mutivi wa swilo swa ntumbuluko la dumeke wa le Amerika, John Muir u tshame a hlamusela leswi xihuhuri xi swi endlaka eka ntlawa wa mirhi ya micindzu ya ti-Douglas ya le Sierra Nevada eCalifornia a ku:

“Hambi leswi a ya ha ri yitsongo hi xiringaniso, a yi ri kwalomu ka 100 wa tifiti [30 wa timitara] hi ku leha, naswona tinhloko ta yona, leti tlhumeke, leti petsekaka hi ku olova a ti ya hala ni hala, ivi ti hundzuluka-hundzuluka hi nyanyuko lowu nga lawulekiki. . . . Tinhloko ta yona leto lala leti nga swiphepherhelenyana leti neriwaka hi mpfulanyana yo olova, ti korhama ivi ti petsekela endzhaku ni le mahlweni, ti ba xindziwa-ndziwani, ti endla mindzhendzheleko leyi nga hlamuselekiki ya minjiko yo yima yi ololokile ni leyi etleleke ehansi.” Hi laha mupisalema a tsaleke ha kona magidi ya malembe lama hundzeke, ‘moya lowa xihuhuri wu dzunisa Yehovha’—wu hi nyika xikombiso xa matimba yakwe lama tlulaka ya ntolovelo.—Pisalema 148:7, 8.

Ku sukela khale ka khaleni, nyanyana a yi ri xikombiso xa rirhandzu eka Majapani. I nyakukolwe lowo saseka wa le Japani, loyi mincino ya yena ya ku gangisana yo rharhangana yi tsakisaka ku kota ya mucini wihi na wihi wa ballet. Vatlangi lava va tinyanyana va xiximiwa swinene lerova eJapani va tekiwa tanihi “xitsundzuxo xa ntumbuluko xo hlawuleka.” Tanihi leswi vanyakukolwe va tshamaka havambirhi-mbirhi vutomi hinkwabyo, naswona va nga hanyaka 50 wa malembe kumbe ku tlula, Majapani ya va languta tanihi ximunhuhatwa xa ku tiya ka vukati.

Ku vuriwa yini hi rirhandzu ra Xikwembu? Lexi tsakisaka, Bibele yi fanisa nsirhelelo wa Yehovha wa rirhandzu eka vanhu va yena lava tshembekaka ni wa nyanyana leyi nga mutswari leyi tirhisaka timpapa ta yona ku sirhelela vana va yona eka leswi nga vaka ni khombo. Deutoronoma 32:11 yi vula leswaku gama “ri pfuša mav̌ondlo ya rona, loko ri hahela ehenhla ka v̌ana v̌a rona, ri dlamula timpapa, ri v̌a teka, ri v̌a v̌eleka e ntisiv̌eni ta rona.” Gama leri nga mutswari ri endla swilo leswi leswaku ri khutaza vana va rona ku huma exisakeni va haha. Hambi leswi swi nga voniwiki ko tala, ku vuriwa leswaku ku ni minkarhi leyi magama ya pfunaka vana va wona hi ku va veka etimpapeni ta wona.—Pisalema 17:8.

Loko hi langutisisa misava ya ntumbuluko leyi hi rhendzeleke, hi xiya misinya ya milawu yo karhi leyi tirhaka leyi tlhelaka yi hi paluxela swivumbeko swo karhi swa vumunhu bya Xikwembu.

Ku Hambana-hambana Ka Swilo I Xinyunyeteri Xa Vutomi

Ku hambana-hambana ka swilo emintirhweni ya Xikwembu i nchumu lowu vonakaka xikan’we-kan’we. Ku hambana-hambana ka swimilana, tinyanyana, swiharhi, ni switsotswana ka hlamarisa. Kwalomu ka hekitara yin’we ya khwati ra le titropika yi nga ha va na 300 wa tinxaka to hambana-hambana ta mirhi na 41 000 wa tinxaka ta switsotswana; swikwere-khilomitara swinharhu swi nga rhurhela 1 500 wa tinxaka ta maphaphatani; naswona murhi wun’we wu nga va kaya ra 150 wa tinxaka ta swifufunhunu! Naswona tanihi leswi ku nga riki na vanhu vambirhi lava va fanaka hi laha ku heleleke, swi tano na hi mirhi ya muoki ni tiyingwe. Nchumu wa masungulo, i nchumu lowu nga entumbulukweni, ku nga mfanelo leyi xiximiwaka hi vatshila lava nga vanhu.

I ntiyiso, ha ha lo vulavula hi swivumbeko swi nga ri swingani ntsena swa vutshila bya ntumbuluko. Hi ku wu xiyisisa kahle hi nga vona swiphemu swin’wana swo tala swa vumunhu bya Xikwembu. Kambe leswaku hi endla sweswo, hi fanele hi tirhisa vuswikoti lebyi hi nyikiweke hi Xikwembu byo twisisa vutshila. Xana hi nga dyondza njhani ku byi twisisa ku antswa vutshila bya Mutshila lonkulu emisaveni?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 23]

Hi Fanele Hi Swi Tiva Leswaku I Mani Loyi A Hi Vekeke Laha

Muhundzuluxeri wa Bibele Ronald Knox u tshame a burisana ni mutivi wa sayense John Scott Haldane hi bulo ra ntivo-vukwembu. Hi ku ya hi Haldane, u ri: “Evuakweni lebyi nga ni timiliyoni ta tipulanete, xana a swi nga bohi leswaku eka yin’we ya tona ku va ni vutomi?”

Knox u hlamurile: “Nkulukumba, loko lava va Scotland Yard va kuma ntsumbu ephutumendeni ya wena, xana u nga va byela leswi: ‘Ku ni timiliyoni ta tiphutumende emisaveni—kunene swo boha leswaku yin’we ya tona yi kumeka yi ri ni ntsumbu?’ Ndzi anakanya leswaku hambi wo vula sweswo va ha ta lava ku tiva leswaku i mani a wu ngheniseke kwalaho.”—The Little, Brown Book of Anecdotes.

Ematshan’weni yo enerisa ku lava ku tiva ka hina, ku ni xivangelo xin’wana xa leswaku ha yini hi fanele ku tiva leswaku i mani a hi vekeke laha—leswaku hi ta kota ku N’wi nyika leswi n’wi faneleke. Xana mutshila la nga ni talenta a nga titwisa ku yini loko muxopa-xopi la tiomisaka nhloko a vula leswaku ntirho wa yena a wo va nchumu wa xiwelo ntsena? Hi ku fanana, xana a hi ku hlekula Mutumbuluxi wa vuako loko hi vula leswaku ntirho wakwe wa vutshila wu lo tiendlekela?

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of ROE/Anglo-Australian Observatory, photograph by David Malin

[Swifaniso leswi nga eka tluka 24]

Vanyakukolwe va ri eku haheni

Mimpfampfarhuto ya le mabakweni eAltamira, Spain

[Swifaniso leswi nga eka tluka 9]

Ti-“dolphin,” tinyenyana ni maboboma, hinkwaswo swi paluxa swihlawulekisi swa vumunhu bya Mutshila Lonkulu

[Swihlovo Swa Kona]

Godo-​Foto

G. C. Kelley, Tucson, AZ

Godo-​Foto