Vutshila I Yini?

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE SPAIN

XANA i xivono xihi xo saseka lexi u tshameke u xi vona? Xana a a ku ri ku pela ka dyambu etitropika, nxaxamelo wa tintshava leti funengetiweke hi gamboko, swiluva swo tala emananga, mivala leyo xonga ya le khwatini hi xixikana?

Vo tala va hina hi tsundzuka nkarhi wun’wana wo hlawuleka lowu a hi kokiwe rinoko hi vumbhuri bya misava. Loko hi swi kota, hi tsakela ku heta minkarhi ya hina yo wisa etindhawini leti fanaka ni paradeyisi, naswona hi ringeta ku hlayisa swivono leswi swi hi hlamariseke swinene hi ku swi teka swifaniso.

Enkarhini lowu taka loko u hlalela vuxongi lebyi byo tenga, ku ni swivutiso leswi u nga tivutisaka swona. Xana a wu nga ta anakanya onge ku ni xihoxo kun’wana loko xifaniso xin’wana ni xin’wana eholweni ya swilo swa vutshila a xi tsariwe leswi, “N’wini A Nga Tiveki”? Loko hakunene u kokiwe hi nkoka ni vuxongi bya swifaniso leswi nga enkombisweni, xana a wu nga ta lava ku tiva leswaku mutshila i mani? Xana hi fanele hi eneriseka ntsena hi ku anakanya hi swihlamariso swa ntumbuluko kambe hi rivala hi Mutshila loyi a wu tumbuluxeke?

I ntiyiso, ku ni lava va vulaka leswaku ku hava vutshila ni switsongo entumbulukweni—va ri vutshila byi lava mianakanyo ni vuswikoti byo anakanya bya munhu. Hambi swi ri tano, nhlamuselo yo tano kumbexana a yi helelanga. Kahle-kahle vutshila i yini?

Ku Hlamusela Vutshila

Swi vonaka swi nga koteki ku nyikela nhlamuselo ya rito vutshila leyi nga enerisaka un’wana ni un’wana. Kambe nhlamuselo yo antswa yi kumeka eka Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary, leyi vulaka leswaku vutshila “i ku tirhisa vuswikoti ni mianakanyo yo tisungulela swilo hi xikongomelo xo karhi, [ngopfu-ngopfu] eku endleni swilo swo xonga.” Hi ku ya hi nhlamuselo leyi hi nga vula leswaku mutshila u fanele a va ni vuswikoti ni mianakanyo ya ku tisungulela swilo. Loko a tirhisa vuswikoti lebyimbirhi bya ntumbuluko, a nga endla nchumu lowu kokaka van’wana mahlo.

Xana vutshila ni ku anakanya swilo swintshwa swi vonaka ntsena eka mintirho ya munhu ya vutshila? Kumbe xana swa vonaka ni le misaveni ya ntumbuluko leyi hi nga eka yona?

Makhwati layo tshwuka yo hlamarisa ya le California, magiya-giya yo tshwuka lamakulu ya le Pacific, maboboma ya matimba ya le makhwatini ya timpfula, ni mintlhambi leyikulu ya swiharhi swa le timbaleni ta le Afrika, hi mpimo wo karhi i ya nkoka eka vanhu ku tlula “Mona Lisa.” Hikwalaho ka sweswo, UNESCO (United Nations Educational, Scientific, and Cultural Organization) yi thye Redwood National Park, ya le U.S.A.; Iguaçú Falls, ya le Argentina/Brazil; Great Barrier Reef, ya le Australia; na Serengeti National Park, ya le Tanzania, yi ku i “Ndzhaka Ya Misava” ya munhu.

Rifuwo leri ra ntumbuluko ri katsiwa eka switsundzuxo leswi endliweke hi munhu. Ha yini? Xikongomelo xa kona i ku hlayisa nchumu wun’wana ni wun’wana lowu hi ndlela yo karhi wu nga wa “nkoka evuakweni.” UNESCO yi yima hi leri nge, hambi vuxongi bya kona i bya Taj Mahal, wa le India kumbe i tintshava leti vitaniwaka Grand Canyon, ta le U.S.A., byi fanele byi hlayiseriwa tinxaka leta ha taka.

Kambe a swi kali swi lava leswaku u famba u ya entangeni wa swiharhi leswaku u kota ku vona vuswikoti byo endla swilo. Xikombiso lexikulu i miri wa wena n’wini. Vakwevetli va le tikweni ra Greece ra khale a va teka xivumbeko xa munhu xi ri nhlamuselo ya vutlhari hi tlhelo ra vutshila, naswona a va lwela ku xi encenyeta hi ku helela hi laha va nga kotaka ha kona. Hi vutivi bya hina lebyi hi nga na byona bya matirhelo ya miri, hi nga byi xiya hi laha ku engetelekeke vuswikoti lebyi heleleke lebyi tirhisiweke eku vumbiweni ni le ku endliweni ka xivumbeko xa wona.

Ku vuriwa yini hi mianakanyo yo tisungulela swilo? Languta nkhaviso etinsiveni ta le makumu ta phikoko, loko yi ti pfurile, ku rhumbuka loku tsakisaka ka xiluva, kumbe ku thamuka-thamuka ka xihatla ka nyenyana leyi yo vangama. Kunene, vuxongi lebyi ana a a byi ri vutshila ni loko byi nga si mpfampfarhutiwa kumbe ku tekiwa xifaniso. Mutsari wa National Geographic, hi ku kokiwa hi ku nuhela ka mimpoti ya khon’wa, u vutise mutivi wa sayense lontsongo leswaku ntirho wa yona hi wihi. Nhlamulo yakwe yo olova yi te: “Ma kombisa mianakanyo ya Xikwembu.”

Mianakanyo ya vutshila ni yo tisungulela swilo a yi lo tata misava ntsena, kambe yi dyondzisa vanhu lava nga vatshila swin’wana. Auguste Rodin, mukwevetli la dumeke wa Mufurwa, u te: “Mutshila i munghana lonkulu wa ntumbuluko. Swiluva swi heta timhaka na yena hi ku petsa mimpoti ya swona hi vukhwatsi ni ku hambana-hambana loku nga xiyekiki ngopfu ka mirhumbuko ya swona.”

Vatshila van’wana va phofula mpimo wa lomu va fikaka kona loko va ringeta ku encenyeta vuxongi bya ntumbuluko. “Vutshila ko va ndzhuti wa ku hetiseka ka Xikwembu,” ku vule Michelangelo, loyi a tekiweke tanihi un’wana wa vatshila lavakulu ku fikela ni sweswi.

Vativi va sayense, xikan’we ni vatshila, va nga ha hlamarisiwa swinene hi vuxongi bya misava hi yoxe. Profesa wa fisika ya matematiki, Paul Davies, ebukwini yakwe leyi nge The Mind of God, u hlamusela leswaku “hambi ku ri lava hi ku tiomisa tinhloko va nge Xikwembu a xi kona hi ku phindha-phindha va va ni leswi swi vitaniwaka mianakanyo yo fundzha ntumbuluko, ku tsakisiwa ni ku xixima vutlharhi ni vumbhurhi ni ku hlamarisa loku vonakaka eka wona, leswi hi ndlela leyi tumbeleke swi fanaka ni xichavo xa vukhongeri.” Xana leswi swi fanele swi hi dyondzisa yini?

Mutshila La Endleke Vutshila Lebyi

Xichudeni xa vutshila xi dyondza hi mutshila leswaku xi kota ku twisisa ni ku tsakela vutshila byakwe. Xa swi xiya leswaku ntirho wa mutshila wu vulavula hi munhu yoloye. Vutshila bya ntumbuluko na byona byi paluxa vumunhu bya musunguri wa ntumbuluko, Xikwembu xa Matimba Hinkwawo. “Leswi nga vonakiki swa Xikwembu, . . . swa vonaka swinene [hi] mintirho ya xona,” ku hlamusele muapostola Pawulo. (Varhoma 1:20) Ku tlula kwalaho, Muendli wa misava a hi la nga tivekiki. Hi laha Pawulo a byeleke vativi va filosofi va le Athena ha kona enkarhini wakwe, “[Xikwembu] a xi le kule ni un’wana ni un’wana wa hina.”—Mintirho 17:27.

Vutshila entumbulukweni wa Xikwembu byi ni xikongomelo naswona a byi lo tiendlekela. Ku tlhandlekela eku engeteleni ka ku nandziha ka vutomi bya hina, byi kombisa vuswikoti, mianakanyo, ni vukulu bya Mutshila lonkulu, Muendli wa Vuako, Yehovha Xikwembu. Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamusela ndlela leyi vutshila lebyi byi nga hi pfunaka ha yona ku tiva Mutshila loyi Lonkulu ku antswa.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]

Musei Capitolini, Roma