Vanhu Va Le Sahara Lava Humesaka Munyu Eka Vumba

LOKO hi ri karhi hi famba hi movha wa hina hi vone timhandzi leti tlhomiweke etlhelo ka patu. Timhandzi teto ti fungha ndlela loko swihuhuri swi pfale patu ri nga ha vonaki. Entiyisweni swihuhuri swo tano swi tolovelekile laha Mananga ya Sahara.

Patu leri a hi famba hi rona ri famba laha ndlela ya khale ya tikamela a yi famba kona, leyi sukaka edorobeni ra Agadez, en’walungwini wa Niger yi ya endzilakaneni wa Algeria ni ku ya emahlweni. Hi ye eximutanini xa Teguidda-n-Tessoumt, ku nga ximutana lexi nga mpfhuka wa tikhilomitara ta 200 en’walungu-vupela-dyambu bya Agadez. Eximutanini xexo ku ni mindyangu yo ringana 50 leyi ya ha tirhisaka endlelo ra khale ra ku humesa munyu wa risima eka vumba bya le Sahara.

Swintshabyana Leswi Endliweke Hi Vanhu Ni Swidan’wana Swa Mivala-vala

Emahlweni ka hina hi vone swintshabyana emananga leswi kombisaka laha hi yaka kona. Muvalangisi wa hina u yimise movha lowu a hi famba hi wona ekusuhi ni xintshabyana lexi leheke khume ra timitara kutani a hi byela leswaku hi ya xi khandziya hi ya le maninginingini ya xona leswaku hi vona ximutana. Loko hi ri karhi hi khandziya xintshabyana xexo muvalangisi u hi hlamusele leswaku xintshabyana lexi ni leswin’wana leswi fanaka na xona swi endliwe hi vanhu hi masalela ya mabuwa ya munyu lowu humesiweke emalembeni yo tala endhawini yoleyo.

Loko hi languta ximutana xexo hi ri emaninginingini ya xintshabyana a hi xi vona xi xongile. Nchumu wun’wana ni wun’wana eximutanini xexo a wu vonaka wu ri ni muhlovo wa vumba lebyi hisiweke—misava ya kona, makhumbi ni malwangu. Muhlovo lowu nga kona lowu hambaneke i wa matluka ya rihlaza ya mirhi yimbirhi leyi yimeke onge i varindzi va ximutana xexo. Entiyisweni, mahlampfu ni tiyindlu ta kwalaho swi akiwe hi vumba. Miako ya kwalaho leyi pendiweke hi muvala wa ntima lowu pfanganeke ni wo basa wu hambana ni wa mivala yo kwalala ya swidan’wana swa munyu swa madzana leswi nga kusuhi. Endhawini yoleyo ku tshama ku ri ni mphesamphesa—vavanuna, vavasati ni vana va tirha hi matimba.

Ku Humesa Munyu Hi Ndlela Leyi Nga Tolovelekangiki

Loko hi ri karhi hi rhelela exintshabyanini muvalangisi wa hina u hi hlamusele hi ndlela ya khale, leyi vaaki va le ximutanini xexo a va yi tirhisa ku humesa munyu. U te: “Kahle-kahle ku ni mixaka yimbirhi ya swidan’wana. Swidan’wana leswikulu leswi anameke timitara timbirhi swi tirhiseriwa ku chululela mati lama nga ni munyu eka swona. Swidan’wana leswitsongo i swa nkahelo. Mati lama humaka eka swihlovo swa 20 swa le ndhawini yoleyo ma ni munyu. Hambiswiritano, munyu a wu humi ematini kambe wu huma emisaveni, kutani sweswo hi swona swi endlaka leswaku munyu wolowo wu humesiwa hi ndlela leyi nga tolovelekangiki.” Entiyisweni munyu wu humesiwa njhani emisaveni?

Hi vone wanuna un’wana a ri karhi a chela misava edan’wini lerikulu leri taleke hi mati lama humaka exihlobyeni. U pfuve ridaka hi milenge onge hiloko a kandziyela xikamelo xa madiriva. Loko se a pfuvile, u tshike ridaka rero ri nga ni munyu ku ringana tiawara to hlayanyana. Wanuna loyi u va a rhendzeriwe hi madamu lamakulu lama nga ni ridaka leri pfuviweke. Ridaka leri nga emadan’wini wolawo ri va ri ri ni muvala wa buraweni hikuva madamu ma cinca muvala loko ridaka ri dzika.

Ekusuhinyana wanuna un’wana u kelele mati lama nga ni munyu edan’wini hi ndzheko kutani a ma chela eswidan’wanini. Hi ntolovelo ntirho lowu wu endliwa hi vavanuna. Nakambe vavanuna va ni vutihlamuleri bya ku lunghisa madamu. Man’wana ma endleke hi ntumbuluko kasi man’wana ma lo ceriwa kunene etambeni. Laha swi nga kotekiki ku cela, vavanuna va teka vumba va aka tshaku ra xidan’wana ehenhla ka tamba. Va aka khumbi ra vumba hi voko kutani va ri bambatela hi nhonga kukondza ri tiya. Madamu lawa ma fanele ma lunghisiwa kumbe ma tlhela ma akiwa hi vuntshwa lembe ni lembe.

Hi wihi ntirho wa vavasati? Va rhwala misava leyi tikaka leyi nga ni munyu, va tiyiseka leswaku yi tshama yi ri kona laha ku pfuviwaka kona ridaka. Va tlhela va susa maribye ya munyu eswidan’wanini swa nkahelo. Loko va heta va basisa swidan’wana leswaku swi lunghekela ku humesa munyu wun’wana.

Hi nkarhi wolowo vana va tlanga ekusuhi na swidan’wana leswitsongo. Ntirho wa vona i ku langutisa ku oma ka munyu. Loko mati ma ri karhi ma phya eswidan’wanini ku vumbeka maribye ya munyu etshakwini ra swona. Loko maribye lawa ya munyu ma nga kamberiwi ma nga sivela leswaku mati ma nga ha yi emahlweni ma phya. Kutani vana va phuphutela mati leswaku maribye ya munyu ma fayeka kutani ma dzika ma ya le hansi ka xidan’wana. Mati ma ya emahlweni ma phya kukondza ku sala munyu lowu lavekaka ntsena.

Hikwalaho ka yini madamu ma ri ni mivala yo saseka yo hambana-hambana? Muvalangisi wa hina u ri: “Kahle-kahle ku ni mixaka yinharhu ya vumba, kumbe ya ridaka leyi kumekaka endhawini leyi naswona muxaka ha wun’we wu hundzula mati ma fana na wona. Ku engetela kwalaho, mivala yi hambana hi ku ya hileswaku munyu wu tale ku fikela kwihi. Nakambe, endzeni ka madamu man’wana ku mila nkuxu naswona wu cinca muvala wa mati.” Hi tlhele hi xiya leswaku swidan’wana swi cinca muvala loko miseve ya dyambu yi tlhava.

Ku Tirhisiwa Ka Munyu Ku Fana Ni Mali

Le ximutanini, vavasati va endla munyu lowu tsakamaka wu va ni xivumbeko xo fana ni xa lofo kumbe makhekhe, lowu va wu omisaka hi dyambu leri vavulaka. Munyu lowu a va wu basisi, hikwalaho malofo wolawo ma tshama ma ri ni muvala wa buraweni. Hi vone vavasati va endla mixaka yinharhu ya malofo, ya xivumbeko xa tandza, xa xirhendzevutana ni xa tinhla tinharhu. Wansati un’wana u hi byele leswaku malofo ya swivumbeko swa tandza ni ya xirhendzevutana hi wona ma xavisiwaka, kasi lawa ya xivumbeko xa tinhla tinharhu ma hlayiseriwa ku nyika vanhu tanihi tinyiko.

I vamani lava xavaka munyu lowu? I vatsendzeleki ni vaxavisi va munyu. Va hundza hi le Teguidda-n-Tessoumt va xava munyu hi swakudya ni hi swilo swin’wana. Munyu wo tala wu ta xavisiwa etimakete ta le madorobeni lamakulu lama nga le makumu ka mananga. Munyu lowu nga basisiwangiki wa le ximutanini lexi a wu nge tirhisiwi hi vanhu. Ematshan’weni ya sweswo, wu dyiwa hi swifuwo.

Loko hi ri karhi hi tlhelela emovheni wa hina, hi vone wanuna un’wana a ri karhi a cela vumba lebyi saleke exidan’wanini lexi nga ha riki eku tirheni. Vumba bya kona a a byi chela endhawini leyi byi cukumetiwaka eka yona kutani a engetela nhlayo ya swintshabyana leswi endliweke hi vanhu. Loko hi ri karhi hi famba hi movha, a hi anakanya hi ndlela leyi swintshabyana leswi swi nyikelaka vumbhoni ha yona eka xitukulwana xa vaendli va munyu lava hanyeke, va tirha ni ku fela eTeguidda-n-Tessoumt.—Xi lo nyikeriwa.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 22]

“Munyu a wu humi ematini kambe wu huma emisaveni, kutani sweswo hi swona swi endlaka leswaku munyu wolowo wu humesiwa hi ndlela leyi nga tolovelekangiki”

[Mepe lowu nga eka tluka 21]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

SAHARA

NIGER

Agadez

Teguidda-n-Tessoumt

[Xihlovo Xa Kona]

Based on NASA/Visible Earth imagery

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Ku humesa munyu eka vumba bya le Sahara

[Xihlovo Xa Kona]

© Victor Englebert

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Swidan’wana swa nkahelo swi ni mivala yo hambana-hambana

[Xihlovo Xa Kona]

© Ioseba Egibar/age fotostock

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Malofo ya munyu ma ri karhi ma oma edyambyini leri vavulaka