Xana Ti Lo Endliwa?
Timpapa Ta Swivumbiwa Leswi Hahaka
◼ Xana u ehleketa leswaku hi xihi xilo lexi nga ni vuswikoti lebyikulu byo haha? Xana i mangadyana, i xitsotswana, i xinyenyana kumbe i xihaha-mpfhuka? Wei Shyy, profesa wa vunjhiniyara bya swilo leswi fambaka empfhukeni eYunivhesiti ya Michigan, u vule leswaku swihaha-mpfhuka a swi wu voni ntlangu eka swivumbiwa leswi leswitsongo, leswi “nga ni vuswikoti byo haha hambiloko ku ri ni xidzedze, ku na mpfula ni loko ku ri ni gamboko.”a Xana swi swi kotisa ku yini? Swi tirhisa timpapa ta swona, ku nga mhaka leyi vahahisi va swihaha-mpfhuka va yi naveleke ku sukela loko vanhu va ringete ku endla swilo leswi hahaka empfhukeni.
Xiya: Loko swinyenyana ni switsotswana swin’wana swi ri karhi swi haha, timpapa ta swona ti tshama ti ri karhi ti cinca xivumbeko leswaku ti kota ku haha ehansi ka swiyimo swo hambana-hambana. Leswi swi endla leswaku swi kota ku haha ni ku hundzuluka hi ku hatlisa. Magazini lowu nge Science News wu vika leswi xiyiweke eka vamangadyana wu ku: “Loko vamangadyana va haha hi rivilo leritsongo, kwalomu ka 1,5 wa timitara hi sekoni, va hundzuluxa timpapa ta vona ti languta ehansi kutani hi ku hatlisa va tikavatelela endzhaku loko va ri karhi va haha va kongoma ehenhla. Van’wasayense va anakanya leswaku ndlela leyi vamangadyana va hahaka ha yona . . . yi endla leswaku va kota ku tshama emoyeni ni ku ya emahlweni va haha.”
Leswaku hi tiyiseka ka ha ri na swo tala leswi ha faneleke hi swi dyondza malunghana ni swivumbiwa leswi hahaka. Peter Ifju, profesa wa vunjhiniyara bya michini ni swilo leswi hahaka empfhukeni eYunivhesiti ya le Florida u vutisile a ku: “Kahle-kahle swivumbiwa swi va swi endla yini emoyeni leswaku swi kota ku haha kahle?” Wa engetela a ku: “Ku ni swilo swo hambana-hambana leswi hi nga swi twisisiki swa ndlela leyi moya wu khulukaka ha yona ematlhelo ka nchumu lowu hahaka ni ndlela leyi xivumbeko xa nchumu lowu hahaka xi khumbaka ndlela leyi nchumu wolowo wu tlakukaka ha yona. Hi nga swi vona leswi [swinyenyana ni switsotswana swi swi] endlaka, kambe a hi swi twisisi leswaku leswi swi swi endlaka swi tirhisana njhani ni moya.”
U anakanya yini? Xana timpapa ta swivumbiwa leswi hahaka leti cinca-cincaka xivumbeko ti lo tiendlekela? Kumbe ti lo endliwa?
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Hambileswi swivumbiwa swo tala leswi nga ni timpapa swi hahaka hambiloko ku na mpfula, swo tala swi lava ndhawu yo tumbela eka yona hi nkarhi wolowo.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
N’wabvuma
[Xihlovo Xa Kona]
Laurie Excell/Fogstock/ age fotostock
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]
Mangadyana
[Xihlovo Xa Kona]
© Delpho, M/age fotostock