Xana U Lawuriwa Hi Mali Kumbe Hi Wena U Yi Lawulaka?

XANA u ni vuvabyi bya mali? Swiviko swi komba leswaku vanhu vo tala swinene emisaveni va karhatiwa hi vuvabyi lebyi. Xana i yini vuvabyi lebyi?

Dok. Roger Henderson, mukambisisi wa vuvabyi bya miehleketo le United Kingdom, wa ha ku vumba rito leri nge “vuvabyi bya mali” leswaku a hlamusela swikombiso swa le mirini ni swa le miehleketweni leswi karhataka vanhu lava vilelaka swinene hi mali. Swikombiso swa kona swi katsa ku va munhu a heleriwa hi moya, a pandziwa hi nhloko, a hlamba timbilu, a huma swirhumbana enhlongeni, a nga naveli swakudya, a va ni ximbilwambilwana, a tshama a chuhile ni ku ehleketa swilo swo biha. Henderson u ri: “Ku vilela hi mali hi swona swi vangaka leswaku munhu a va ni ntshikilelo.”

A swi fanelanga swi hi hlamarisa leswi etin’hwetini ta sweswinyana vanhu vo tala va khomiwaka hi vuvabyi lebyi fambisanaka ni ku vilela hi mali. Xiphiqo xa timali lexi nga kona sweswi ematikweni yo tala xi endle leswaku vanhu va lahlekeriwa hi mintirho, tiyindlu ni timali leti a va tivekele tona. Tibangi letikulu ti wile, naswona hambi ku ri matiko lama fuweke swinene ma teke magoza ya xihatla leswaku ma sivela leswaku ma nga lahlekeriwi hi timali ta wona hi ku helela. Ematikweni lama nga le vuswetini, ku tlakuka ka nxavo wa swakudya ni swilo swin’wana swa nkoka na swona swi endle leswaku vanhu va vilela ngopfu.

Hambiloko vanhu va ri ni mali yo tala swi tolovelekile leswaku va vilela. Emalembeni ya sweswinyana laha a ku nga ri na swiphiqo swa timali, vanhu vo tala a va vilela hi mali. Hi xikombiso, phepha-hungu ra laha Afrika Dzonga leri vuriwaka The Witness, ri vike leswaku laha Afrika “ku xava swilo ku tlula mpimo, ku kandziyisa mhaka yo vuyeriwa ni ku lava ku va ni swilo swo tala leswi vonakaka swi ye swi nyanya ku fana ni vuvabyi.” Phepha-hungu rolero ri xaxamete swikombiso swin’wana swa “vuvabyi” lebyi, leswi katsaka “ntshikilelo, xikweleti, ku tlanga hi mali, ku tirha tiawara to tala, ku titwa u tsoniwa swilo leswi u vonaka onge wa swi pfumala, mavondzo ni ku tshikileleka emianakanyweni.” Ku vuriwe leswaku mali hi yona yi yaka yi onha mahanyelo lamanene laha Afrika.

Loko tiko ra Indiya ri nga si va ni swiphiqo swa timali leswi nga kona sweswi, ikhonomi ya rona a yi kule hi ndlela yo hlamarisa. Magazini lowu vuriwaka India Today International wu vike leswaku lembe ra 2007 ri ve lembe leri tiko leri “ri xaveke swilo swo tala swinene.” Kambe, hi nkarhi wolowo valawuri va kwalaho a va chava leswaku ku kula ka ikhonomi ya le Indiya ku nga endla leswaku mpfilumpfilu hambi ku ri madzolonga swi ya swi nyanya etikweni.

Hi nkarhi wolowo, vantshwa va manguva lawa va le United States, a va ri ni moya wo xava swilo swo durha leswi nga pfuniki nchumu swo titsakisa ha swona. Hambiswiritano, ku xava ka vona swilo sweswo a swi nga va endli va tsaka. Valavisisi va vule leswaku ku va ni mali yo tala a ku ri xona xivangelo lexikulu lexi endlaka leswaku va va swindzendzele, va va ni ntshikilelo wa mianakanyo va tlhela va tidlaya. Nkambisiso wun’wana wu vule leswaku hambileswi va nga ni swilo swo tala ni rifuwo, “i munhu un’we ntsena eka vanhu vanharhu va le Amerika” la vuleke leswaku u “tsakile swinene.”

Lexi Endlaka Van’wana Va Nga Vi Na Byona Vuvabyi Bya Mali

Hi hala tlhelo, loko swilo swi famba kahle ni loko swi nga fambi kahle, vanhu vo tala a va vileli ngopfu hi mali ni hi ku va ni swilo leswi vonakaka, ku nga khathariseki leswaku i swikhumukani kumbe i swisiwana. Ha yini swi ri tano?

Eka xiviko lexi nga ni nhloko-mhaka leyi nge The Meaning of Money, valavisisi va xiye leswaku vanhu van’wana va “pengisiwa hi mali naswona ya va lawula. Leswi swi nga va vangela ntshikilelo ni ku pfilunganyeka emianakanyweni.” Ku hambana ni sweswo, va engeterile va ku: “Lava hlelaka ku tirhisa mali ya vona hi vukheta swi vonaka onge va swi kota ku lawula timhaka ta vona naswona va ni xivindzi. A hi mali yi va lawulaka, hi vona va yi lawulaka . . . Hi seketela mhaka ya leswaku lava va hlelaka ku tirhisa mali ya vona hi vukheta va nga ha tlhela va va ni ntshikilelo wutsongo va tlhela va nga vileli ngopfu hi mali.”

Xana u yi teka njhani mali? Xana wa khumbeka hi ku cinca ka ikhonomi ya misava loku nga ha endlekaka rini na rini? Xana u lawuriwa hi mali kumbe yi lawula wena? Kumbexana a wu na swona swikombiso swa nchumu lowu vuriwaka vuvabyi bya mali. Nilokoswiritano, ku nga khathariseki leswaku u xikhumukani kumbe u xisiwana, hinkwerhu hi le khombyeni ro khomiwa hi vuvabyi lebyi fambisanaka ni ku vilela hi mali. Xiya ndlela leyi ku antswisa matirhiselo ya mali ya wena swi nga ku tiselaka ku rhula lokukulu ka mianakanyo ni vutomi lebyi tsakisaka ha yona.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka  4]

U nga ha va u lawuriwa hi mali loko . . . 

◻ U papalata ku vulavula hi mali hikwalaho ka leswi yi ku endlaka u vilela

◻ Mali yi tala ku mi holovisa endyangwini

◻ U yi tlangisa

◻ U tshamela ku vilela hi swikweleti swa wena

◻ U nga tiyiseki leswaku u hola mali muni

◻ U nga tiyiseki leswaku u tirhisa mali muni

◻ U nga tiyiseki leswaku u kolota mali muni

◻ Minkarhi yo tala u ri ni swikweleti leswikulu ku tlula leswi u swi languteleke

◻ Minkarhi yo tala u hlwela ku hakela swikweleti swa wena

◻ U nga koti ku hakela mali leyi tlulaka leyi u faneleke u yi hakela eka swikweleti swa wena

◻ U hakela swikweleti swa wena hi mali leyi a wu fanele u xava swilo swin’wana ha yona

◻ U endla ni swintirhwana swin’wana leswaku u kota ku hakela swikweleti swa wena

◻ U lombe mali yin’wana leswaku u ta kota ku hakela leyi u yi lombeke kun’wana

◻ U tirhisa mali leyi u yi hlayiseke leswaku u hakela swikweleti leswi u tshamaka u ri na swona

◻ Swi ku tikela leswaku n’hweti yi kala yi ya hela wa ha ri na mali

◻ Swi ku tikela ku tivekela mali yo tala

◻ U ri ni swikombiso emirini ni le mianakanyweni leswi fambisanaka ni ntshikilelo lowu vangiwaka hi mali

[Xihlovo Xa Kona]

Xi huma eka Web site leyi nge: Money Sickness Syndrome, ya Dok. Roger Henderson