Heroda Lonkulu—Muaki La Nga Ni Vutshila
U VE hosi ku ringana malembe ya kwalomu ka 30, emalembeni lama tlulaka 2 000 lama hundzeke. A a fuma a ri eYudiya kambe mfumo wakwe a wu hlanganisa ni tindhawu leti rhendzeleke muti wolowo. U tiviwa hi vito leri nge Heroda Lonkulu ematin’wini.
Hakanyingi Heroda u tsundzukiwa tanihi hosi leyi dlayeke vanhu hikwalaho ka mavondzo—mudlayi wa swirho swin’wana swa ndyangu wakwe ni wa vana va vafana lava nga kotiki ku tisirhelela. Loko vangoma va swilo swa le mpfhukeni lava humaka eVuxeni va n’wi vikele leswaku ku velekiwe n’wana loyi a a ta va hosi, Heroda u endle onge u lava ku ya fundzha n’wana yoloye. U va kombele leswaku loko va n’wi kumile va tlhelela eka yena va ya n’wi vikela. Kambe loko Xikwembu xi lemukise vangoma volavo va swilo swa le mpfhukeni leswaku va nga tlheleli eka yena, Heroda u lerise leswaku ku dlayiwa vana hinkwavo va vafana lava nga ni malembe mambirhi ni ku ya ehansi eBetlehema, ku nga muti lowu vangoma va swilo swa le mpfhukeni va kumeke Yesu eka wona, swin’we ni miganga ya wona leyi wu rhendzeleke.—Matewu 2:1-18.
Hambiswiritano, emalembeni ya le mahlweni ka sweswo, Heroda u kote ku endla leswaku vanhu va n’wi rhandza hikwalaho ka miako leyikulu leyi a yi akeke. U ake titempele, tiholo ta mintlangu, switediyamu, migerho ya mati swin’we ni swigodlho leswi nga makhokholo leswi nga ni tindhawu to saseka to hlambela eka tona. Miako leyi a yi akeke a yi sasekile hakunene, yi hlamarise ni tinjhiniyara ta manguva lawa leti kambisiseke masalela ya yona.
Heroda a a hlawula tindhawu leti eka tona miako ya kona a yi ta saseka swinene naswona a a endla leswaku yi fambisana ni swilo swa ntumbuluko leswi ti rhendzeleke. Swigodlho swakwe a swi khavisiwe hi swifaniso swo tala leswi a swi tsariwa emakhumbini, silingi ya kona a yi sasekisiwa hi ridaka ro hlawuleka naswona fuloro ya kona a yi khavisiwa hi ku namarheta swiphemu swa nghilazi ni maribye. U tlhele a sungula ku aka miako yo hlambela eka yona eYudiya leyi a yi ri ya xitayele xa le Rhoma, leyi nga ni tikamara leti hisaka ni leti holeke ni fambiselo ro yi kufumeta leri a ri endliwa ehansi ka fuloro. Entiyisweni, eka wun’wana wa miti leyi a yi akeke u ake ni hlaluko.
Khezariya—Muti Lowu Nga Ni Hlaluko
EKhezariya, Heroda u ake rin’wana ra mahlaluko lamakulu swinene ematikweni hinkwawo lawa a ma lawuriwa hi Rhoma. Mimpimo ya rona yi hlamarise vayimburi. A ku ri ni ndhawu leyi nga kotaka ku rhurhela swikepe swa dzana, leswi kombisaka leswaku Khezariya wu tshame wu va muti lowu matiko yo hambana-hambana a ma endla mabindzu eka wona.
Ku akiwe tiplatifomo ta swikepe ni makhumbi lama sivaka lwandle eribuweni hi maendlelo lama hluvukeke swinene ya hi nkarhi wolowo. Hambiswiritano, vakambisisi lava kambisiseke swilo sweswo va hlamarisiwe hileswaku vatirhi va swi kotise ku yini ku tlakula switina leswikulu leswi a swi aname 15 wa timitara, swi lehe hi timitara tinharhu naswona swi bumbule hi timitara tinharhu, leswi Flavius Josephus, n’wamatimu wa Muyuda a swi hlamuseleke. Emalembeni ya sweswinyana, vahlamberi lava nyupelaka va ya evuentweni bya lwandle va tshubule leswaku switina leswi Heroda a swi tirhiseke kahle-kahle a ku ri swa khonkhireti. Leswaku vatirhi va aka tiplatifomo ni makhumbi wolawo, va chele khonkhireti eka swivumbeko swa ntsandza kutani swi vekiwa ehansi ka mati naswona swi tiyisiwa leswaku swi nga tshukatshuki.
Muti wolowo lowu nga ni hlaluko lowu hleriweke kahle a wu ri ni tempele leyi a yi nyiketeriwe eka Khezari Awugusto, xigodlho, xitediyamu, ni holo ya mintlangu leyi a yi ri ni switulu swa 4 000 naswona a ku ri ni tiphayiphi leti fambaka ehansi ta fambiselo ra nkululo. Migerho ni mihocho a yi yisa mati yo tenga eKhezariya lama humaka eswihlobyeni swa le Ntshaveni ya Karimeli, ku nga mpfhuka wa kwalomu ka tikhilomitara ta tsevu.
Yerusalema Ni Tempele Ya Heroda
Muako lowukulu ku tlula miako hinkwayo leyi Heroda a yi akeke a ku ri tempele leyi a yi akeke eYerusalema. Tempele yo sungula leyi a yi ri kwalaho a yi akiwe hi Hosi Solomoni, loyi a yi akeke hi ku ya hi pulani leyi Davhida tata wakwe a huhuteriweke hi Xikwembu leswaku a yi mpfampfarhuta. (1 Tihosi 6:1; 1 Tikronika 28:11, 12) Tempele yoleyo yi lovisiwe hi Vababilona endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 420 yi akiwile, naswona kwalomu ka 90 wa malembe endzhaku ka sweswo, yi siviwe hi muako lowu a wu nga sasekanga ngopfu lowu akiweke hi Ndhuna-nkulu Zerubabele wa le Yuda.
Malunghana ni tempele leyi Heroda a yi akeke endhawini yoleyo, Josephus u tsale leswaku a yi “namekiwe matlhelo hinkwawo hi tipuleti letikulu ta nsuku, naswona loko dyambu ri huma tempele yoleyo a yi vangama swinene lerova ku vonakala ka yona a ku tlhava mahlo swinene onge hiloko u langute dyambu hi roxe. Eka vafambi lava a va ri ekusuhi ni ku fika eYerusalema a yi vonaka onge i ntshava leyi nhlohlorhi ya yona yi funengetiweke hi gamboko loko va yi languta yi ri ekule; hikuva hinkwaswo leswi a swi nga namekiwanga nsuku a swi ri ni muvala lowu tengeke wo basa.”
Vavanuna va magidi va hlanganyele entirhweni wo aka khumbi leri sirhelelaka tempele, leri evupela-dyambu a ri lehe timitara ta 500. Maribye lamakulu lawa ku akiweke khumbi rolero ha wona a ma nga cheriwanga ridaka. Hi ku ya hi mukambisisi un’wana, ribye rin’we a ri tika tithani ta kwalomu ka 400 naswona “a ri nga ri kona leri ringanaka na rona ematikweni hinkwawo lawa a ma ri kona hi nkarhi wolowo.” Hi swona leswi endleke leswaku vadyondzisiwa va Yesu va hlamala! (Marka 13:1) Khumbi ra kona a ri akiwe ehenhla ka platifomo leyikulu leyi vuriwaka Ntshava ya Tempele, ku nga platifomo leyikulu swinene ematikweni hinkwawo ya hi nkarhi wolowo leyi tshameke yi endliwa hi munhu. A yi ringana ni timbala ta ntlango wa bolo ta 25!
Heroda u tlhele a aka miako yin’wana eYerusalema. Wun’wana wa yona a ku ri khokholo ra Antoniya, leri a ri khomane ni tempele leyi a yi akeke eku sunguleni. Nakambe Heroda u ake xigodlho ni swihondzo swinharhu swo leha swo hlawuleka enyangweni wa muti.
Samariya Na Yeriko
Khezari Awugusto u nyike Heroda muti wa khale wa Samariya, lowu yena a wu thyeke vito lerintshwa leri nge Sebaste. U sasekise muti wolowo hi ku aka miako yo tala, ku katsa ni muako lowu kumbexana a wu ri xitediyamu lexi a xi rhendzeriwe hi tinsika. U tlhele a aka miako leyikulu leyi a yi khavisiwe hi swifaniso swo tala emakhumbini.
Muti wa Yeriko wu le ndhawini leyi nga ehansi ka vuandlalo bya lwandle hi timitara ta kwalomu ka 250 eNkoveni wa Yordani naswona wu ni maxelo yo kufumela lama tsakisaka. A wu hlanganisa ndhawu leyi nga endlaka kwalomu ka tihekitara ta 1 000 naswona a wu languteka ku fana ni muti lowu nga ntanga. Heroda u ake xigodlho lexi a a tshama eka xona hi nguva ya xixika emutini wolowo. U hlanganise swigodlho swinharhu leswi a swi akeke swi va muako wun’we lowukulu wo tshama eka wona, naswona eka muako ha wun’we u endle tiholo to amukela vaendzi, tindhawu to hlambela eka tona, mintanga ni madamu yo hlambela eka wona. A swi hlamarisi leswi a a rhandza ku ya eYeriko hi xixika!
Swigodlho Swo Hlawuleka Leswi A Swi Ri Makhokholo
Kambe Heroda a a ri ni ndhawu yin’wana yo tshama eka yona hi nguva ya xixika. A a ake khokholo eka rivala leri nga ehenhla ka ribye leri tlakukeke leri vuriwaka Masada, leri tlakukeke timitara ta kwalomu ka 400 ehenhla vuandlalo bya Lwandle leri Feke. Endhawini yoleyo a a ake xigodlho xo saseka lexi nga ni swithezi swinharhu ni tiyindlu tin’wana leti a ti akiwe etlhelo ka xona ni madamu yo hlambela eka wona swin’we ni xigodlho xin’wana lexi a xi ri ni yindlu ya Xirhoma leyi a yi ri ni makamara yo cincela eka wona loko vanhu va lava ku ya hlamba leyi makhumbi ya yona a ma ri ni tiphayiphi to yi kufumeta ni swihambukelo leswi kotaka ku gwedla!
Endhawini yoleyo leyi nga kwandzasi, Heroda u ake ndhawu yo wisela eka yona, leyi a yi n’wi pfuna ku hlakarhela erihanyweni rakwe naswona a yi phyuphyisa. A a endle mathangi ya 12 lawa a ma kota ku tamela kwalomu ka tilitara ta mati ta 40 000 000. Nakambe leswi khokholo ra kwalaho a ri ri ni fambiselo ro kangatela mati ya mpfula ivi ri ma hlayisa, a ku ri ni mati lama ringaneke yo cheleta ni ya madamu yo khida ni yo hlamba eka wona.
Muako wun’wana lowukulu lowu Heroda a wu akeke a ku ri xigodlho xakwe lexi nga khokholo ra Herodiyamu, lexi a xi akiwe exitsungeni lexi tlakukeke kwalomu ka tikhilomitara ta ntlhanu edzonga-vuxa bya Betlehema. A xi ri ni swiphemu swimbirhi: Herodiyamu ya le Henhla ni Herodiyamu ya le Hansi. Xiphemu xa le henhla a xi ri ni xigodlho lexi nga ni khokholo lexi a xi akiwe ehenhla ka xihondzo xa le vuxeni lexi a xi ringana ni muako lowu leheke swithezi swa ntlhanu, lexi tshameke xi va muako wo leha swinene, lowu sweswi wu nga marhumbi. Emalembeni mambirhi lama hundzeke, minhlangano ya mahungu ya misava yi vike leswaku ku tshuburiwe masalela ya sirha ra Heroda eka Herodiyamu ya le Henhla, leswi tiyisekisaka xiviko xa Josephus wa lembe-xidzana ro sungula xa leswaku Heroda u lahleriwe kwalaho.
Herodiyamu ya le Hansi a yi ri ni xigodlho lexi a xi hlanganisiwe ni miako yin’wana leyikulu ni tihofisi. Nchumu lowu a wu xiyeka swinene a ku ri ntanga lowu a wu hleriwe hi ndlela ya Xirhoma—wu khavisiwe hi tinsika—wu rhendzele xidziva lexikulu lexi exikarhi ka xona a xi ri ni xihlala xo saseka. Xidziva xexo a xi lava ku ringana ni swidziva swimbirhi swa mintlangu ya Tiolimpiki swa manguva lawa. Xidziva xolexo a xi tirhiseriwa ku hlayisa mati kambe a ku tlhela ku hlamberiwa eka xona ni swikwekwetsu a swi tluta kwalaho. Mati ya kona a ma ta hi migerho ku suka exihlobyeni lexi a ri ekule hi tikhilomitara ta ntlhanu.
Malembe ma nga ri mangani lama hundzeke muendzi un’wana u vule marito lawa malunghana ni swilo leswi a swi rhendzele ndhawu yoleyo: “Evuxeni, a hi kota ku vona Lwandle leri Feke. Emahlweni ka hina a hi vona mananga ya le Yudiya laha Davhida a koteke ku balekela Sawulo loko a ri karhi a n’wi hlota. Loko hi languta mananga wolawo lama nga ni maribye, hi swi twisisile leswaku ha yini Davhida a kote ku balekela Sawulo, ngopfu-ngopfu tanihi leswi ndhawu yoleyo a a yi tiva kahle ku sukela loko a ha ri ntsongo. Hi tlhele hi ehleketa leswaku loko a ri karhi a risa tinyimpfu, kumbexana a a tshamela ku khandziya ntshava yoleyo leswaku a languta tindhawu to saseka leti na hina hi tsakeleke ku ti langutisa.”
Ku tsariwe tibuku to tala malunghana ni miako leyi Heroda a yi akeke. Vanhu va vula swilo swo tala malunghana ni leswaku ha yini a ake miako yo tala swonghasi. Van’wana va vula leswaku a a yi aka hi xikongomelo xo lava ndhuma kumbe leswaku a ta rhandziwa hi vanhu lava a a va fuma. Ku nga khathariseki leswaku xivangelo xa kona hi xihi, rungula leri ro koma ri tiyisekisa mhaka ya leswaku hambileswi Heroda Lonkulu a a ri hosi leyi a yi ri ni tihanyi, kambe a a ri muaki loyi a a ri ni vutshila.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
KHEZARIYA
Pulani ya mumpfampfarhuti
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
XIGODLHO XA LE YERUSALEMA
A xi languteka hi ndlela leyi
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
TEMPELE YA HERODA
A yi languteka hi ndlela leyi
[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]
MASADA
Marhumbi ya xigodlho xa swithezi swinharhu
[Xihlovo Xa Kona]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]
HERODIYAMU
Pulani ya mumpfampfarhuti
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
Caesarea: Hiram Henriquez/National Geographic Stock; Palace: Courtesy of Israel Museum, Jerusalem, and Todd Bolen/Bible Places.com