Vito Ra Xikwembu Le Denmark
LEMBE ni lembe, vanhu va magidi lava endzelaka doroba ra Copenhagen va hlamarisiwa hi ku vona vito ra Xikwembu, ku nga Yehovha, kumbe mavizweni wa rona leri hi Xiheveru ri tsariwaka hi ndlela leyi, יהוה, ri kovotliwe emakhokholweni ni le miakweni yin’wana leyi nga entsindza wa tiko ni leyi nga emadorobeni man’wana lama vandzamaneke ni ntsindza wolowo.a Hi xikombiso, exikarhi ka doroba rero, Kereke ya Dockyard (Holmens Kirke) yi ni gede leyi nga ni vito ra Xikwembu leri tsariweke hi maletere lamakulu ya nsuku. Vito rero ri tlhela ri humelela endzeni ka xitandi eribyeni ra xitsundzuxo leri vekiweke hi 1661.
Ekusuhi ni Kereke ya Dockyard ku ni muako lowu vuriwaka Xihondzo xa Xirhendzevutana (Rundetårn). Ekhumbini ra xona vito ra Xikwembu ri tsariwe hi tinhlanga letikulu ta Xiheveru naswona ri tsariwe swin’we ni marito man’wana ya Xilatini. Loko ma hundzuluxeriwa ma hlayeka hi ndlela leyi: “Onge Yehovha a nga nghenisa tidyondzo letinene ni vululami embilwini ya Hosi Christian wa Vumune.” Swi te njhani leswaku vito ra Xikwembu ri tiviwa ngopfu eDenmark?
Tsima Ra Maprotestente Ni Ku Hundzuluxeriwa Ka Bibele
Tsima ra Maprotestente ro Lwela Fambiselo Lerintshwa eKerekeni ya Khatoliki hi rona ngopfu-ngopfu ri endleke leswaku vito ra Xikwembu ri tiviwa hi vanhu vo tala. Valweri va tsima rero va le Yuropa vo fana na Martin Luther, John Calvin na Huldrych Zwingli va tikarhatele ku dyondza Bibele ni tindzimi leti a yi tsariwe ha tona eku sunguleni, ku nga Xiheveru, Xiaramu ni Xikoine kumbe Xigriki lexi tolovelekeke. Sweswo swi endle leswaku va ri tiva kahle vito ra Xikwembu. Loko Martin Luther a chumayela u te: “Vito leri nge Yehovha . . . i ra Xikwembu xa ntiyiso ntsena.”
Nilokoswiritano, loko Luther a hundzuluxela Bibele hi Xijarimani, u landzele mukhuva lowu nga sekeriwangiki ematsalweni wa ku siva vito ra Xikwembu hi swithopo leswi nge “Hosi” kumbe “Xikwembu,” ematshan’weni yo tirhisa vito ra Xikwembu. Endzhakunyana, Luther u kombele mutirhi-kulorhi Johannes Bugenhagen leswaku a hundzuluxela nkandziyiso wun’wana wa Bibele ya Luther hi ririmi leri humaka eka Xijarimani leri vulavuriwaka en’walungwini wa Jarimani ni le dzongeni wa Denmark. Bugenhagen u tsale vito ra Xikwembu minkarhi yo hlayanyana eka xingheniso xakwe xa nkandziyiso wa 1541 (nkandziyiso wo sungula wu gandlisiwe hi 1533), ku katsa ni marito lama nge: “Yehovha i vito ro kwetsima ra Xikwembu.”
Hi 1604, Hans Paulsen Resen, mufundhisi loyi a ha ri muntshwa, u vulavule na Hosi Christian wa Vumune malunghana ni swihoxo swo karhi eBibeleni ya Xidenixi leyi hundzuluxeriweke hi Luther. Kutani Resen u kombele mpfumelelo wo hundzuluxela Bibele leyintshwa leyi sekeriweke eka matsalwa yo sungula ya Xiheveru ni ya Xigriki. U pfumeleriwile ku yi hundzuluxela. Eka Genesa 2:4, Resen u tsale leswaku “Yehovha” i “Munhu la Tlakukeke, Hosi yi ri yin’we ntsena.”b
Leswi vito ra Xikwembu a ri ya ri tiviwa, ri sungule ku tsariwa etindhawini ta mani na mani. Hi xikombiso, hi 1624, endzhaku ka loko Hans Paulsen Resen a vekiwe ku va bixopo, u lerise leswaku ku vekiwa ribye ra xitsundzuxo eKerekeni ya Bronshoj. Ehenhla ka ribye rero a ku tsariwe leswaku Jehova, ku nga vito ra Xikwembu hi Xidenixi, leri a ri kovotliwe hi nsuku. Nakambe eka swo tala leswi Resen a swi tsaleke loko a ri bixopo, a a sayina a tlhela a tsala marito lama nge “Yehovha wa swi vona.”
Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-18, ku kandziyisiwe Bibele ya Xidenixi leyi hundzuluxeriweke hi ku tirhisa Bibele ya Johann David Michaelis ya Xijarimani. Bibele leyi na yona a yi ri ni vito ra Xikwembu etindhawini to tala. Hilaha ku fanaka, hi lembe-xidzana ra vu-19, muhundzuluxeri wa Bibele Christian Kalkar ni van’wana va tsale vito ra Xikwembu etindhawini to tala laha ri humelelaka kona ematsalweni yo sungula. Kutani hi 1985, Timbhoni ta Yehovha ti kandziyise Bibele ya Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima hi Xidenixi. Vanhu lava rhandzaka ku hlaya Bibele va tsake ngopfu loko va vona vito leri nge Yehovha ri hundzuluxeriwe hi ku tshembeka minkarhi leyi tlulaka 7 000.
Loko Yesu Kreste a khongela eka Xikwembu u te: “Vito ra wena ndzi ri kombise vanhu.” (Yohane 17:6) Naswona eka xikhongelo xakwe xa xikombiso lexi minkarhi yin’wana xi vitaniwaka Xikhongelo xa Hosi, Yesu u te: “Vito ra wena a ri kwetsimisiwe.” (Matewu 6:9) Hilaha matimu ya vukhongeri bya le Denmark ma swi kombisaka hakona, vanhu vo tala va ma tekele enhlokweni marito wolawo.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Tinhlanga leti ta mune leti vuriwaka Tetragrammaton, i switatisi naswona swi hlayiwa ku sukela exineneni ku ya eximatsini. Hi ntolovelo ti hundzuluxeriwa hi ku landza mpfumawulo wa rito, ti va YHWH kumbe JHVH. Eminkarhini ya khale, muhlayi a a nghenisa switwari leswi a swi kayivela hilaha swi tolovelekeke hakona namuntlha loko munhu a hlaya marito lama komisiweke.
b Eka Genesa 2:4, vito ra Xikwembu ri humelela ro sungula eka matsalwa yo sungula ya Bibele yo Kwetsima. Vito rero leri humelelaka minkarhi ya kwalomu ka 7 000 ematsalweni yo sungula, ri vula leswaku “U Endla Leswaku Swi Va Kona,” xisweswo Yehovha u hlamuseriwa tanihi Loyi a hetisisaka xikongomelo xakwe minkarhi hinkwayo. Leswi a swi vulaka swa humelela.
[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
TYCHO BRAHE NI VITO RA XIKWEMBU
Hi 1597, Tycho Brahe, mutivi wa tinyeleti la dumeke wa le Denmark, u suke etikweni ra rikwavo endzhaku ka loko a tlulane milenge ni va le vuhosini swin’we na Hosi Christian wa Vumune wa le Denmark. Eka xiphato xa Xilatini lexi Brahe a xi tsaleleke vanhu va le Denmark leswaku a va lela, u te: “Vanhu vambe va ta ndzi kombisa musa hikuva leswi i ku rhandza ka Yehovha.”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]
Gede ya Kereke ya Dockyard
[Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]
Xihondzo xa Xirhendzevutana
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
Hans Paulsen Resen
[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]
Loko Johannes Bugenhagen a hundzuluxela Bibele ya Luther hi ririmi leri humaka eka Xijarimani hi 1541, u hoxe vito ra Xikwembu eka xingheniso xa yona
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 25]
Hans Paulsen Resen and Tycho Brahe: Kobberstiksamlingen, Det Kongelige Bibliotek, København