Vito Ra Xikwembu Ni Vahundzuluxeri Va Bibele

EKU sunguleni ka lembe xidzana ra vumbirhi, endzhaku ka loko muapostola wo hetelela a file, ku wa eripfumelweni ra Vukriste loku vhumbiweke hi Yesu ni valandzeri vakwe ku sungule hi matimba. Tifilosofi na tidyondzo ta vuhedeni ti nghenelerile ebandlheni; ku kanetana ni ku avana ku humelerile, kutani ku tenga loko sungula ka ripfumelo ku thyakisiwile. Kava loko vito ra Xikwembu ri tshikiwa ri nga ha tirhisiwi.

Loko Vukriste lebyi bya vugwinehi byi ri karhi byi hangalaka, ku vile ni xilaveko xa ku hundzuluxela Bibele yi suka eka Xiheveru ni Xigriki xo sungula yi ya eka tindzimi tin’wana. Xana vahundzuluxeri va ri vekise ku yini vito ra Xikwembu eku hundzuluxeleni ka vona? Hakanyingi, va tirhisile rito leri fanaka ni ku “Hosi.” Bibele leyi nga ni matimba enkarhini wolowo a ku ri Vulgate ya Xilatini, ku hundzuluxela ka Bibele ka Jerome yi ya eka Xilatini lexi tolovelekeke. Jerome u tsarile Tetragrammaton (YHWH) hi ku ri siva hi Dominus, “Hosi.”

Xikan’we-kan’we, tindzimi letintshwa, to tanihi Xifurwa, Xinghezi na Xipaniya, ti sungule ku humelela eYuropa. Hambi swi ri tano, Kereke ya Khatoliki yi siverile ku hundzuluxiwa ka Bibele yi yisiwa eka tindzimi leti tintshwa. Xisweswo, leswi loko Vayuda va tirhisa Bibele ya ririmi ra Xiheveru xo sungula, a va ala ku vula vito ra Xikwembu loko va ri vona, “Vakriste” vo tala va twile Bibele yi hlayiwa hi ku hundzuluxela ka Xilatini loku a ku nga ri tirhisi vito leri.

Hi ku famba ka nkarhi, vito ra Xikwembu ri tlhele ri tirhisiwa. Hi 1278 ri humelerile hi Xilatini eka buku leyi nge Pugio fidei (Xitlhangu xa Ripfumelo), ya Raymundus Martini, nghwendzha ya Mupaniya. Raymundus Martini u tirhise mapeletele ya ku Yohoua.a Endzhakunyana, hi 1303, Porchetus de Salvaticis u hete buku leyi nge Victoria Porcheti adversus impios Hebraeos (Ku Hlula ka Porchetus Ka Vaheveru Lava Nga Chaviki Xikwembu). Eka yona na yena u vule vito ra Xikwembu, a ri peleta hi ku hambana a ku Iohouah, Iohoua na Ihouah. Manuku ke, hi 1518, Petrus Galatinus u humesile buku leyi nge De arcanis catholicae veritatis (Mayelana Ni Swihundla Swa Ntiyiso wa Khatoliki) laha a peletaka vito ra Xikwembu a ku Iehoua.

Vito leri ri humelele ro sungula eka Bibele ya Xinghezi hi 1530, loko William Tyndale a humese ku hundzuluxela ka tibuku ta ntlhanu to sungula ta Bibele. Eka tona u nghenise vito ra Xikwembu, leri hakanyingi a ri tsale hi ndlela leyi nge Iehouah, eka tindzimana to tala,b naswona eka nhlamuselo leyi nga eka nkandziyiso lowu u te: “Iehovah i vito ra Xikwembu . . . Nakona leswi hakanyingi mi vonaka HOSI hi maletere lamakulu (handle ka loko ku ri ni xihoxo xa matsalele) hi Xiheveru i Iehovah.” Hikwalaho ka leswi ku sungurile mukhuva wo tirhisa vito ra Yehova eka tindzimana ti nga ri tingani ivi ku tsariwa “HOSI” kumbe “XIKWEMBU” eka tindhawu tin’wana to tala laha ku humelelaka Tetragrammaton ebukwini ya Xiheveru.

Hi 1611 ku humesiwe ku hundzuluxela loku tirhisiwaka emisaveni hinkwayo ka Xinghezi, Authorized Version. Eka yona, vito leri ri humelela ka mune ematsalweni. (Eksoda 6:3; Psalma 83:18; Esaya 12:2; 26:4) “Jah,” i nkomiso wa vuphati wa vito leri, lowu humelelaka eka Psalma 68:4 eBibeleni ya Xinghezi. Naswona vito leri ri humelela ri helerile eka mavito ya tindhawu tanihi “Yehova-yire.” (Genesa 22:14; Eksoda 17:15; Vaavanyisi 6:24) Hambi swi ri tano, hi ku landza xikombiso xa Tyndale, vahundzuluxeri hakanyingi va sivile vito ra Xikwembu hi ku “HOSI” kumbe “XIKWEMBU.” Kambe loko vito ra Xikwembu ri swi kotile ku humelela eka tindzimana ta mune, swi ala kwihi leswaku ri humelela eka tindzimana letin’wana hinkwato ta magidi leti nga na rona eka Xiheveru xo sungula ke?

Swa ha fana ni le ka ririmi ra Xijarimani. Hi 1534 Martin Luther u humesile ku hundzuluxela kakwe loku heleleke ka Bibele, loku a ku seketeleke eka tindzimi to sungula. Hikwalaho ka xivangelo xo karhi a nga ri nghenisanga vito ra Xikwembu kambe u tirhise swikhomela-ndhawu, swo tanihi HERR (“HOSI”). Hambi swi ri tano, a a ri vona vito ra Xikwembu, tanihi leswi eka dyondzo ya Yeremia 23:1-8, leyi a yi nyikeleke hi 1526, a nga te: “Vito leri nge Yehova, Hosi, i ra Xikwembu xa ntiyiso ntsena.”

Hi 1543 hi xivindzi Luther u tsarile a ku: “Leswi sweswi [Vayuda] va vulaka leswaku vito ra Yehova a ri vitaneki, a va xi tivi lexi va xi vulaka . . . Loko ri tsariwa hi peni na inki, hikwalaho ka yini ri nga vuriwi, leswi swi olovaka ku tlula ku ri tsala hi peni na inki xana? Hikwalaho ka yini va nga vuli ni leswaku a ri tsaleki, a ri hlayeki kumbe a swi koteki ku ri ehleketa? Hi ku xiya swilo hinkwaswo, ku vonaka ku ri ni vukanganyisi.” Hambi swi ri tano, Luther a nga lulamisanga timhaka eku hundzuluxeleni ka yena ka Bibele. Kambe emalembeni lama landzeleke, ku hundzuluxela kun’wana ka Tibibele ta Xijarimani a ku ri na rona vito leri eka Eksoda 6:3.

Eka malembe xidzana lama landzeleke, vahundzuluxeri va Bibele va fambe hi rin’wana ra matlhelo lamambirhi. Van’wana va papalate ku tirhisa kwihi na kwihi ka vito ra Xikwembu, loko hi tlhelo van’wana va ri tirhisa swinene eMatsalweni ya Xiheveru, hi xivumbeko xa ku Yehova kumbe lexi nge Yahweh. A hi xiyeni ku hundzuluxela kumbirhi loku papalateke vito leri ivi hi vona leswaku hikwalaho ka yini, hi ku ya hi ku hundzuluxela ka vona, ku endliwe sweswo.

Leswi Endleke Leswaku Va Ri Tshika

Loko J. M. Powis Smith na Edgar J. Goodspeed va humesile ku hundzuluxela ka Bibele ka manguva lawa hi 1935, vahlayi va kume leswaku eka swivandla swo tala ku tirhisiwe HOSI na XIKWEMBU tanihi swikhomela-ndhawu swa vito ra Xikwembu. Xivangelo xa kona xi hlamuseriwe eka rito ro rhanga: “Eku hundzuluxeleni loku hi landzerile mukhuva wa Xiyuda wa orthodox ivi hi siva vito leri nge ‘Yahweh’ hi leri nge ‘Hosi’ hi tlhela hi siva ‘Hosi Yahweh’ hi marito lama nge ‘Hosi Xikwembu.’ Hinkwako lomu ‘Hosi’ kumbe ‘Xikwembu’ ya humelelaka kona ya ri lama yimelaka ‘Yahweh’ leri susiweke ku tirhisiwe maletere lamakulu lama tsongahatiweke.”

Manuku ke, eku landziseni loku nga tolovelekangiki ka mukhuva wa Vayuda lava hlayaka YHWH kambe va ku “Hosi,” rito ro rhanga ri ri: “Hikwalaho ke, mani na mani la rhandzaka ku hlayisa vunandzi bya tsalwa ro sungula u fanele ku ‘Yahweh’ laha a vonaka HOSI kumbe XIKWEMBU”!

Hi ku hlaya leswi, xikan’we-kan’we emiehleketweni ku ta xivutiso lexi nge: Loko ku “Yahweh” ematshan’wini ya ku “HOSI” swi hlayisa “vunandzi bya tsalwa ro sungula,” hikwalaho ka yini vahundzuluxeri va nga tirhisi “Yahweh” eku hundzuluxeleni ka vona ke? Hikwalaho ka yini vona, hi marito ya vona, va ‘siva’ vito ra Xikwembu hi rito leri nge “HOSI” ivi xisweswo va timula vunandzi bya tsalwa ro sungula?

Vahundzuluxeri va vula leswaku a va landzela mukhuva wa Xiyuda wa orthodox. Kambe i vutlhari sweswo eka Mukriste xana? Tsundzuka, a va ri Vafarisi, vahlayisi va mukhuva wa Xiyuda wa orthodox, lava aleke Yesu loyi a nga va byela a ku: “Kutani ke mi onha rito ra Xikwembu hi mikhuva ya n’wina.” (Matewu 15:6, Mahungu Lamanene) Ku siva ko tano hakunene ku tsanisa Rito ra Xikwembu.

Hi 1952 Revised Standard Version ya Matsalwa ya Xiheveru yi humesiwile hi Xinghezi, kutani na yona Bibele leyi, yi tirhisile swikhomela-ndhawu swa vito ra Xikwembu. Leswi swi vonake hi leswi American Standard Version, yo sungula leyi Bibele leyi a yi ri xiphemu xa yona, yi tirhiseke vito ra Yehova hinkwako eMatsalweni ya Xiheveru. Hikwalaho ke, ku tshikiwa ka vito leri a ku ri ku suka loku xiyekaka. Hikwalaho ka yini swi endliwile xana?

Eka rito ro rhanga ra Revised Standard Version, ha hlaya: “Hikwalaho ka swivangelo swimbirhi Komiti yi tlhelele eka mukhuva lowu tolovelekeke wa King James Version [wa ku tshika vito ra Xikwembu]: (1) Rito leri nge ‘Yehova’ a ri yimeli xivumbeko xo karhi xa xiviri xa Vito leri tshamaka ri tirhisiwa eka Xiheveru; naswona (2) ku tirhisiwa ka vito rihi na rihi ra xiviri ra Xikwembu xin’we ntsena lexa ntiyiso, onge hi loko ku ri na swikwembu swin’wana leswi xi faneleke ku hambanisiwa na swona, swi herisiwile eXiyudeni emahlweni ka nguva ya Vukriste nakona hi ku helela hi leswi nga fanelangiki eka ripfumelo ra hinkwako ra Kereke ya Vukriste.”

Xana timhaka leti ta twala ke? Hi laha hi voneke ha kona eku sunguleni, vito leri nge Yesu a ri xi yimeli hi ntiyiso xivumbeko xo sungula xa vito ra N’wana wa Xikwembu leri a ri tirhisiwa hi valandzeri vakwe. Kambe leswi a swi yi sindziselanga Komiti ku papalata ku tirhisiwa ka vito rero ivi ematshan’wini ya rona ku tirhisiwa swithopo swo tanihi ku “Muhlanganisi” kumbe “Kriste.” I ntiyiso, swithopo leswi swa tirhisiwa, kambe swi tatisa vito leri nge Yesu, hayi ku ri siva.

Loko ku ri mhaka ya leswaku a ku na swikwembu swin’wana leswi Xikwembu xa ntiyiso xi faneleke ku hambanisiwa na swona, sweswo a hi ntiyiso nikantsongo. Ku na timiliyoni ta swikwembu leswi gandzeriwaka hi vanhu. Muapostola Pawulo u te: “‘Swikwembu’ swi tele.” (1 Vakorinto 8:5; Vafilipiya 3:19) Kavula, ku na Xikwembu xin’we ntsena xa ntiyiso, hi laha Pawulo a hambetaka a vula ha kona. Kutani ke, mpfuno wun’wana lowukulu wa ku tirhisa vito ra Xikwembu xa ntiyiso hi leswaku ri xi hambanisa ni swikwembu hinkwaswo swa mavunwa. Handle ka swona, loko ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu “a swi nga fanelanga hi laha ku heleleke,” hikwalaho ka yini ri humelela minkarhi leyi nga vaka 7 000 eMatsalweni ya Xiheveru xo sungula ke?

Ntiyiso hi leswaku, vahundzuluxeri vo tala a va ri vonanga onge vito leri, ni mavitanelo ya rona ya manguva lawa, a ri fanelanga eBibeleni. Va ri tirhisile eka Tibibele ta vona, naswona nkarhi na nkarhi ku humesiwe ku hundzuluxela loku dzunisaka Mutsari wa Bibele ni ku namarhela tsalwa ro sungula hi ku tshembeka. Tibibele tin’wana leti tirhisiwaka swinene leti katsaka vito leri i ku hundzuluxela ka Valera (Xipaniya, loku humesiweke hi 1602), ku hundzuluxela ka Almeida (Xiputukezi, loku humesiweke hi 1681), ku hundzuluxela ko sungula ka Elberfelder (Xijarimani, loku humesiweke hi 1871), kun’we na ku hundzuluxela ka Bibele ya Xitsonga (loku humesiweke hi 1929). Ku hundzuluxela kun’wana, ngopfu-ngopfu The Jerusalem Bible, na kona ku talela eku tirhiseni ka vito ra Xikwembu kambe ku ri peleta hi ku Yahweh.

Sweswi hlaya tinhlamuselo ta vahundzuluxeri van’wana lava ngheniseke vito leri eku hundzuluxeleni ka vona kutani u fanisa ku tiyimelela ka vona ni ka lava va tshikeke vito leri.

Lexi Vangelaka Van’wana Ku Nghenisa Vito Leri

Hi leyi nhlamuselo ya vahundzuluxeri va American Standard Version ya 1901: “[Vahundzuluxeri] va tiyisekile hi ku twanana leswaku vukholwa-hava bya Xiyuda, bya leswaku Vito ra Xikwembu ri hlawuleke ngopfu ku fikela laha ri nga fanelangiki ku vuriwa, byi fanele byi nga ha fumi eka buku ya Xinghezi kumbe yin’wana ni yin’wana ya Testamente ya Khale . . . Vito leri nga Rivalekiki, leri hlamuseriweke eka Eks. iii. 14, 15, ni leri kandziyisiweke tanihi leri nga tano hi ku phindha-phindha etsalweni ro sungula ra Testamente ya Khale, ri kombisa Xikwembu tanihi Xikwembu xa xiviri, tanihi Xikwembu xa ntwanano, Xikwembu xa nhlavutelo, Mukutsuri, Nakulobye wa vanhu va xona . . . Vito leri ra xiviri, kun’we ni man’wana yo hlawuleka lama fambisanaka na rona, sweswi ri hlayisiwe exivandleni lexi faneleke ematsalweni yo hlawuleka laha ku nga riki na ku kanakana ha rona.”

Hi ku fanana, eka rito ro rhanga ra Elberfelder Bibel yo sungula ya Xijarimani ha hlaya: “Jehova. Hi hlayisile vito leri ra Xikwembu xa Ntwanano xa Israyele hikuva muhlayi u ri toloverile hi malembe yo tala.”

Steven T. Byington, muhundzuluxeri wa The Bible in Living English, u hlamusela leswaku hikwalaho ka yini a tirhisa vito ra Xikwembu hi ku: “Matsalele ni mavulele a hi swa nkoka. Lexi nga xa nkoka ni ntikelo i ku swi veka erivaleni leswaku leri i vito ra xiviri. Ku ni matsalwa yo tala lama nga twisisekiki kahle loko hi hundzuluxela vito leri hi riviti leri tolovelekeke ro fana ni ku ‘Hosi,’ kumbe, swi va leswi nyanyaka ku biha ku ri siva hi ribumabumeri [hi xikombiso, wa Hi Masiku].”

Mhaka ya ku hundzuluxela kun’wana, ka J. B. Rotherham, ya tsakisa. U tirhise vito ra Xikwembu eku hundzuluxeleni ka yena kambe a tsakela xivumbeko lexi nge Yahweh. Hambi swi ri tano, ebukwini ya le ndzhaku, Studies in the Psalms, leyi humesiweke hi 1911, u tlhelele eka xivumbeko xa ku Yehova. Ha yini? Wa hlamusela: “JEHOVAH.—Ku tirhisiwa ka xivumbeko lexi xa Xinghezi xa vito leri nga Rivalekiki (Eks. 3:18) ebukwini ya sweswi ya Tipisalema a ku vangiwi hi leswi mavitanelo lamanene ya ku Yahwéh ya kanakanisaka; kambe swi vangiwa ngopfu hikwalaho ka vumbhoni lebyi nga erivaleni lebyi hlawuriweke hi vukheta bya ku navela ku tirhisa leswi tolovelekeke emhakeni ya muxaka lowu, laha nchumu lowukulu ku nga ku tiviwa hi ku olova ka vito ra Xikwembu leri tirhisiweke.”

Eka Psalma 34:3 vagandzeri va Yehova va khutaziwa: “Dzunisani Yehova kun’we na mina! A hi kuriseni swin’we vito ra yena!” Xana vahlayi va ku hundzuluxela ka Bibele loku tshikaka vito ra Xikwembu va nga swi kotisa ku yini ku pfumelelana hi ku helela ni ku khongotela loku ke? Vakriste va tsaka leswi vahundzuluxeri van’wana va veke ni xivindzi xa ku nghenisa vito ra Xikwembu etibukwini ta vona ta Matsalwa ya Xiheveru, xisweswo va hlayisa leswi Smith na Goodspeed va swi vulaka “vunandzi bya tsalwa ro sungula.”

Kambe ku hundzuluxela ko tala, hambi loko ku nghenisa vito ra Xikwembu eMatsalweni ya Xiheveru, ka ri tshika eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki, eka “Testamente Leyintshwa.” Xana leswi swi vangiwa hi yini-ke? Xana ku kona ku lulamisa ko karhi ka ku nghenisiwa ka vito ra Xikwembu eka xiphemu lexi xo hetelela xa Bibele?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 17]

Vahundzuluxeri va Authorized Version va hlayisile vito ra Xikwembu, ra Yehova, eka tindzimana ta mune ntsena, eka letin’wana hinkwato va ri siva hi ku XIKWEMBU na ku HOSI

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 22]

Loko ku tirhisiwa ka vito ra Xikwembu “ku nga fanelanga hi laha ku heleleke,” hikwalaho ka yini ri humelela minkarhi leyi nga vaka 7 000 ebukwini ya Xiheveru xo sungula ke?

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 20, 21]

Xana i ku venga Vito ra Xikwembu ke?

Sweswi, ku hava ku hundzuluxela ka sweswinyana ka Bibele hi ririmi ra Xibunu (leri vulavuriwaka hi vatukulu va ma-Dutch lava nga eAfrika Dzonga) loku nga ni vito ra Xikwembu. Leswi swa hlamarisa, tanihi leswi ku hundzuluxela ko tala ka tindzimi ta rixaka leti vulavuriwaka etikweni rero ku tirhisaka vito leri hi ku tshunxeka. A hi voneni leswaku swi endlise ku yini.

Hi August 24, 1878, ku endliwe xikombelo xa matimba enhlengeletanweni ya Vandla ra Mabunu ya Ntiyiso (G.R.A.) xa leswaku ku endliwa Bibele hi ririmi ra Xibunu. Endzhaku ka ntsevu wa malembe, mhaka leyi yi tlhele yi humesiwa, kutani eku heteleleni ku bohiwa makungu ya leswaku ku yiwa emahlweni na ku hundzuluxela Bibele yi suka eka tindzimi to sungula. Ntirho lowu wu rhwexiwe S. J. du Toit, Muungameri wa Dyondzo eTransvaal.

Papila ra vuleteri leri tsaleriweke du Toit a ri katsa switsundzuxo leswi landzelaka: “Vito ra xiviri ra Hosi, Yehova kumbe Jahvê, ri fanele ku tshikiwa ri nga hundzuluxeriwanga [hi leswaku, ri nga siviwi hi Hosi kumbe Xikwembu] hinkwako.” S. J. du Toit u hundzuluxele tibuku ta nkombo ta Bibele a ti yisa eka Xibunu, naswona vito ra Yehova a ri humelela hinkwako.

Tibuku tin’wanyana ta Afrika Dzonga, na tona hi minkarhi yin’wana a ti ri na vito ra Xikwembu. Hi xikombiso, eka buku leyi nge De Korte Catechismus (Katekizimi Yo Koma), hi J. A. Malherbe, 1914, ku humelele leswi landzelaka: “Vito ra Xikwembu ra nkoka i mani xana?” Nhlamulo yi ri yini? I “Yehova, leri va nge HOSI hi maletere lamakulu eka Tibibele ta hina. [Vito] leri a ri nga si tshama ri nyikiwa xivumbiwa xin’wana.”

Eka Die Katkisasieboek (katekizimi leyi humesiweke hi Federated Sunday School Commission ya Dutch Reformed Church eAfrika Dzonga) ku humelele xivutiso lexi nge: “Xana hi fanele hi nga ri tirhisi vito leri nge Yehova kumbe HOSI ke? Sweswo hi leswi Vayuda va swi endlaka . . . Sweswo a hi swona leswi nawu wu vulaka swona. . . . Hi nga ri tirhisa Vito ra yena, kambe hi nga tshuki hi tlanga hi rona.” Ku ta fika sweswinyana, Die Halleluja (buku ya tinsimu) leyi kandziyisiweke nakambe na yona yi na rona vito ra Yehova eka tinsimu tin’wana.

Hambi swi ri tano, ku hundzuluxela ka du Toit a ku nga dumanga, naswona hi 1916 ku simekiwe Huvo ya Vuhundzuluxeri bya Bibele leswaku yi khathalela ku humesiwa ka Bibele ya Xibunu. Huvo leyi a yi nyikiwile nawu wa ku susa vito ra Yehova eBibeleni. Hi 1971 Vandla ra Bibele ra Afrika Dzonga ri humese “ku hundzuluxela ka madyondzela” ka tibuku ti nga ri tingani ta Bibele hi Xibunu. Hambi loko vito ra Xikwembu ri vuriwile eka manghenelo, a ri tirhisiwanga endzeni ka buku yoleyo. Hi 1979 ku humesiwile ku hundzuluxela lokuntshwa ka “Testamente Leyintshwa” na Tipisalema loku na kona hi laha ku fanaka ku tshikeke vito ra Xikwembu.

Tlhandla-kambirhi, ku sukela hi 1970 ku vuriwa ka vito ra Yehova ku susiwile eka Die Halleluja. Naswona nkandziyiso wa vuntsevu lowu pfuxetiweke wa Die Katkisasieboek, lowu humesiweke hi Dutch Reformed Church eAfrika Dzonga, na wona sweswi wu tshika vito leri.

Entiyisweni, matshalatshala yo herisa xivumbeko lexi nge Yehova a ya le tibukwini ntsena. Kereke ya Dutch Reformed ePaarl a yi ri na ribye ra yinhla leri eka rona a ku tsariwe marito lama nge JEHOVAH JIREH (“Yehova U Ta Swi Vona”). Xifaniso xa kereke leyi xi humelele enkandziyisweni wa magazini wa Awake! wa October 22, 1974, hi ririmi ra Xibunu. Ku sukela kwalaho, ribye leri ra yinhla ri siviwe hi rin’wana leri nga ni marito lama nge DIE HERE SAL VOORSIEN (“HOSI Yi Ta Swi Vona”). Tsalwa leri tshahiweke ni siku ra kona eka ribye ra yinhla ra ha ri reriyani, kambe vito leri nge Yehova ri susiwile.

Hikwalaho ke, Mabunu yo tala namuntlha a ya ri tivi vito ra Xikwembu. Swirho swa Kereke leswi swi ri tivaka swa nyuma ku ri tirhisa. Van’wana ni ku ri pfumela a va ri pfumeli, va vula leswaku vito ra Xikwembu i HOSI naswona va sola Timbhoni ta Yehova va ku hi tona ti tshuleke vito ra Yehova.

[Swifaniso]

Dutch Reformed Church ePaarl, Afrika Dzonga. Eku sunguleni, vito ra Yehova a ri tsariwile eribyeni ra yinhla (ehenhla exineneni). Endzhaku, ri siviwile (ehenhla eximatsini)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Vito ra Xikwembu hi xivumbeko xa Yohoua ri humelele hi 1278 eka buku ya Pugio fidei, hi laha swi voniwaka ha kona eka buku leyi (ya lembe xidzana ra vu-13 kumbe ra vu-14) leyi humaka elibrary ya Ste. Geneviève, Paris, eFrance (tluka 162b)

[Xifaniso lexi nga eka tluka 19]

Eku hundzuluxeleni kakwe ka tibuku to sungula ta ntlhanu ta Bibele, leti humesiweke hi 1530, William Tyndale u nghenise vito ra Xikwembu eka Eksoda 6:3. U hlamusele ku tirhisa ka yena ka vito leri eka nhlamuselo ya ku hundzuluxela loku

[Xihlovo Xa Kona]

(Xifaniso xi nyikeriwile hi American Bible Society Library, New York)