Vito Ra Xikwembu Ni “Testamente Leyintshwa”

XIVANDLA xa vito ra Xikwembu a xi kanakanisi eMatsalweni ya Xiheveru, “Testamente ya Khale.” Hambi leswi hi ku famba ka nkarhi Vayuda va tshikeke ku ri vula, mintshembo ya vona ya vukhongeri yi va siverile ku susa vito leri loko va endla tikopi ta tibuku ta khale ta Bibele leti tsariweke hi voko. Hikwalaho ke, Matsalwa ya Xiheveru ya ni vito ra Xikwembu ku tlula vito rihi na rihi rin’wana.

Loko ku ri hi Matsalwa ya Xigriki ya Vukriste, “Testamente Leyintshwa,” xiyimo xa hambana. Maphepha ya buku ya Nhlavutelo (buku yo hetelela ya Bibele) ma ni vito ra Xikwembu hi xivumbeko xa rona lexi komisiweke, xa “Ya,” (eka rito leri nge “Aleluya”). Kambe handle ka sweswo, ku hava buku ya khale ya Xigriki leyi hi nga na yona namuntlha ya tibuku to sukela eka Matewu ku ya fika eka Nhlavutelo leyi nga ni vito ra Xikwembu ri helerile. Xana sweswo swi vula leswaku vito leri a ri fanelanga ku va kona ke? Sweswo a swi ta va leswi hlamarisaka hikwalaho ka leswi valandzeri va Yesu va xiyeke ntikelo wa vito ra Xikwembu, ni leswi Yesu a hi dyondziseke ku khongela leswaku vito ra Xikwembu ri kwetsimisiwa. Kutani ku humelele yini xana?

Ku twisisa leswi, tsundzuka leswaku maphepha ya Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki lama hi nga nawo namuntlha a hi lawa yo sungula. Tibuku hi toxe leti tsariweke hi Matewu, Luka ni vatsari van’wana va Bibele a ti tirhisiwa ngopfu kutani ti hlakale hi xihatla. Hikwalaho ke, ku endliwe tikopi, kutani loko tona ti hlakarile, ku endliwa tikopi tin’wana hi ku tekelela eka leto sungula. Leswi hi leswi a hi ta rindzela swona, tanihi leswi tikopi hakanyingi a ti endleriwa ku tirhisiwa, hayi ku vekiwa.

Ku na tikopi ta magidi-gidi ta Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki leti nga kona namuntlha, kambe vunyingi bya tona byi endliwe hi lembe xidzana ra vumune ra Nguva ya Hina leyi Tolovelekeke kumbe endzhaku ka yona. Leswi swi yisa eka xivutiso lexi nge: Xana ku na swin’wana leswi endlekeke ebukwini ya Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki emahlweni ka lembe xidzana ra vumune leswi endleke leswaku ku tshikiwa vito ra Xikwembu ke? Mintiyiso yi komba leswaku ku endleke swin’wana.

Vito Leri A Ri Ri Kona

Hi nga tiyiseka leswaku muapostola Matewu u ri tirhisile vito ra Xikwembu eka Evangeli yakwe. Ha yini xana? Hikuva eku sunguleni u yi tsale hi Xiheveru. Hi lembe xidzana ra vumune, Jerome, la hundzuluxeleke Vulgate ya Xilatini, u vikile a ku: “Matewu, loyi nakambe a nga Levi, loyi a sukeleke ntirho wa ku luvisa a va muapostola, eku sunguleni u tsale Evangeli ya Kriste eYudiya hi ririmi ra Xiheveru . . . Loyi endzhaku ka sweswo a yi hundzuluxeleke eka Xigriki a nga tiveki kahle. Hambi swi ri tano, Xiheveru hi xoxe xi hlayisiwile ku ta fika namuntlha elibrary ya Khezariya.”

Leswi Matewu a tsaleke hi Xiheveru, a swi tshembisi leswaku a nga ri tirhisanga vito ra Xikwembu, ngopfu-ngopfu loko a tshaha eka swiphemu swa “Testamente ya Khale” leswi a swi ri na vito leri. Kambe, vatsari van’wana va xiyenge xa vumbirhi xa Bibele va tsalele vayingiseri va misava hinkwayo hi ririmi ra matiko hinkwawo ra nkarhi wolowo, ri nga Xigriki. Hikwalaho ke, a va tshahanga eka matsalwa ya Xiheveru xo sungula, kambe va tshahe eka Bibele ya Xigriki ya Septuagint. Naswona hambi yi ri Evangeli ya Matewu eku heteleleni yi hundzuluxeriwe eka Xigriki. Xana vito ra Xikwembu ri nga va ri humelerile eka matsalwa lawa ya Xigriki ke?

Switlubu-tlubu swa khale swinene swa Septuagint Version leswi a swi ri kona enkarhini wa Yesu swi hlayisekile ku ta fika ni le nkarhini wa hina, futhi i swa nkoka leswi vito ra xiviri ra Xikwembu ri humeleleke eka swona. The New International Dictionary of New Testament Theology (Vholumo 2, tluka 512) yi ri: “Matsalwa lama tshuburiweke sweswinyana ma siya ku kanakana emhakeni ya leswaku vatsari va LXX [Septuagint] va hundzuluxele tetragrammaton YHWH va ku kyrios. (Swiphemu-phemu swa) LXX MSS swa khale swinene leswi nga kona sweswi eka hina swi na tetragrammaton yi tsariwe hi tinhlanga ta Xiheveru ebukwini ya Xigriki. Mukhuva lowu wu hlayisiwe hi vahundzuluxeri va le ndzhakunyana va Vayuda va Testamente ya Khale eka malembe xidzana yo sungula A.D.” Hikwalaho ke, nkarhi na nkarhi loko Yesu ni vadyondzisiwa va yena va hlaya Matsalwa hi Xiheveru kumbe Xigriki, a va ta vona vito ra Xikwembu.

Xisweswo, Profesa George Howard, wa Yunivhesiti ya Georgia, U.S.A., u nyikele nhlamuselo leyi: “Loko Septuagint leyi kereke ya Testamente Leyintshwa yi yi tirhiseke ni ku yi tshaha yi ri ni xivumbeko xa Xiheveru xa vito ra Xikwembu, vatsari va Testamente Leyintshwa handle ko kanakana va yi tirhisile Tetragrammaton eku tshaheni ka vona.” (Biblical Archaeology Review, March 1978, tluka 14) Xana a va ta va ni matimba wahi yo endlisa swin’wana ke?

Vito ra Xikwembu ri tshame ri ri kona eku hundzuluxeleni ka Xigriki ka “Testamente ya Khale” hi nkarhi wo leha. Eka xiphemu xo sungula xa lembe xidzana ra vumbirhi C.E., Akwila Muyuda wa muproselita u endle ku hundzuluxela lokuntshwa ka Matsalwa ya Xiheveru a ma yisa eka Xigriki, naswona kwalaho u veke vito ra Xikwembu hi Tetragrammaton hi tinhlanga ta Xiheveru xa khale. Hi lembe xidzana ra vunharhu, Origen u tsarile: “Naswona eka maphepha lama tsariweke kahle VITO LERI ri humelela hi tinhlanga ta Xiheveru, kambe hayi hi [tinhlanga ta] Xiheveru ta manguva lawa, kambe letiya ta khale.”

Hambi ku ri eka lembe xidzana ra vumune, Jerome eka masungulo yakwe ya buku ya Samuel ni ya Tihosi wa tsala: “Naswona hi kuma vito ra Xikwembu, Tetragrammaton [יהוה], eka tivholumo tin’wana ta Xigriki ni namuntlha ri tsariwe hi maletere ya khale.”

Ku Susiwa Ka Vito Leri

Enkarhini lowu, hambi swi ri tano, vugwinehi lebyi vhumbiweke hi Yesu byi humelerile, kutani vito leri, hambi leswi ri humelelaka emaphepheni, a ri ya ri tirhisiwa switsongo. (Matewu 13:24-30; Mintirho 20:29, 30) Eku heteleleni, vahlayi vo tala hambi ku ri xiya a va ri xiyanga leswaku i yini, naswona Jerome u vika leswaku enkarhini wa yena “van’wana lava nga hava vutivi, hikwalaho ka ku fanana ka tinhlanga, loko va kuma [Tetragrammaton] etibukwini ta Xigriki, a va tolovele ku ΠΙΠΙ.”

Eka tikopi ta le ndzhaku ta Septuagint, vito ra Xikwembu ri susiwile ivi ri siviwa hi marito ya ku fana ni ku “Xikwembu” (The·osʹ) na “Hosi” (Kyʹri·os). Ha swi tiva leswaku leswi swi humelerile hikuva hi ni switlubu-tlubu swo sungula swa Septuagint laha vito ra Xikwembu ri nghenisiweke kona ni tikopi ta le ndzhaku ta swiyenge swoleswo swa Septuagint laha vito ra Xikwembu ri susiweke.

Ku humelele sweswo ni le ka “Testamente Leyintshwa,” kumbe Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki. Profesa George Howard u ya emahlweni a ku: “Loko xivumbeko xa Xiheveru xa vito ra Xikwembu xi susiwile hikwalaho ka ku tsakela ku tirhisa swikhomela-ndhawu swa Xigriki eka Septuagint, ri tlhele ri susiwa ni le ku tshaheni ka Septuagint ka Testamente Leyintshwa. . . . Swi nga si ya kwihi vito ra Xikwembu ri lahlekile ekerekeni ya vamatiko lerova ri sala ri voniwa hi minkomiso leyi yi ri yimelaka kumbe ri tsundzukiwa hi vadyondzi.”

Hikwalaho ke, leswi Vayuda va aleke ku vula vito ra Xikwembu, kereke ya Vukriste lebyi gwineheke yi swi kotile ku ri susa hi ku helela eka maphepha ya ririmi ra Xigriki ya swiphemu leswimbirhi swa Bibele, kun’we ni le ka tibuku ta tindzimi tin’wana.

Ku Laveka Ka Vito Leri

Eku heteleleni, hi laha hi swi voneke ha kona eku sunguleni, vito leri ri hlayisiwile eku hundzuluxeleni ko tala ka Matsalwa ya Xiheveru. Kambe ku vuriwa yini hi Matsalwa ya Xigriki? Vahundzuluxeri va Bibele ni vadyondzi va yona va swi xiyile leswaku hi ku pfumala vito ra Xikwembu, swiyenge swin’wana swa Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki swi nonon’hwa ngopfu ku swi twisisa kahle. Ku hlayisa vito leri i mpfuno lowukulu wa ku kurisa ku twisiseka ka xiyenge lexi xa Bibele leyi huhuteriweke.

Hi xikombiso, xiya marito lawa Pawulo a ma byeleke Varhoma hi laha ma humelelaka ha kona eka Authorized Version: “Hikuva mani na mani la nga ta vitana vito ra Hosi u ta ponisiwa.” (Varhoma 10:13) Xana i vito ra mani leri hi faneleke ku ri vitana leswaku hi ponisiwa? Leswi Yesu hakanyingi a vulavuleriwaka tanihi “Hosi,” naswona tsalwa rin’wana ri nge: “Pfumela eka Hosi Yesu Kriste, kutani u ta ponisiwa,” xana hi fanele ku heta hi ku vula leswaku laha Pawulo a a vulavula hi Yesu ke?—Mintirho 16:31, Authorized Version.

E-e, a hi fanelanga. Nhlamuselo leyi nga etlhelweni ya Varhoma 10:13 eka Authorized Version yi hi yisa eka Yoel 2:32 eMatsalweni ya Xiheveru. Loko u languta nhlamuselo yoleyo, u ta kuma leswaku Pawulo kahle-kahle a tshaha marito ya Yowele epapileni rakwe leri a a ri tsalela Varhoma; naswona leswi Yowele a swi vuleke hi Xiheveru xo sungula a a te: “Un’wana ni un’wana la khongelaka vito ra Yehova u ta pona.” Ina, Pawulo laha a a vula leswaku hi fanele ku khongela vito ra Yehova. Hikwalaho ke, hambi loko hi fanele ku pfumela eka Yesu, ku hlayiseka ka hina ku fambisana ni ku tlangela lokunene ka vito ra Xikwembu.

Xikombiso lexi xi komba hi laha ku susiwa ka vito ra Xikwembu eMatsalweni ya Xigriki ku yiseke eku pfilunganyiweni ka Yesu na Yehova emianakanyweni ya vo tala. Handle ko kanakana, swi kucetele ku kula ka dyondzo ya Vunharhu!

Xana Vito Leri Ri Fanele Ku Tlheriseriwa Ke?

Xana muhundzuluxeri a nga va na rona lunghelo ra ku tlherisela vito leri, hikwalaho ka leswi maphepha lama nga kona yo tsariwa hi voko ma nga riki na rona ke? Ina, a nga va na rona lunghelo rero. Tidikixinari to tala ta Xigriki ta pfumela leswaku hakanyingi rito leri nge “Hosi” eBibeleni ri vula Yehova. Hi xikombiso, eka xiphemu xa yona ehansi ka rito ra Xigriki leri nge Kyʹri·os (“Hosi”), dikixinari ya Robinson leyi nge A Greek and English Lexicon of the New Testament (leyi gandlisiweke hi 1859) yi ri ri vula “Xikwembu tanihi Hosi leyi Tlakukeke ni mufumi wa vuako hinkwabyo, hakanyingi eka Sept[uagint] ri yimela rito ra Xiheveru יְהוָֹה Yehova.” Hikwalaho ke, etindhawini leti vatsari va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki va tshahaka Matsalwa ya Xiheveru xo sungula, muhundzuluxeri u ni lunghelo ro cinca Kyʹri·os a tsala “Yehova” kwihi na kwihi laha vito ra Xikwembu ri humelelaka kona eka Xiheveru xo sungula.

Vahundzuluxeri vo tala va endlise sweswo. Ku sungula eka lembe xidzana ra vu-14, ku hundzuluxela ko tala ka Xiheveru a ku ri ka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki. Xana vahundzuluxeri va endle yini loko va ta eku tshaheni ka “Testamente ya Khale” laha vito ra Xikwembu ri humelelaka kona? Hakanyingi, va titwe va boheka ku tlherisela vito ra Xikwembu eBibeleni. Ku hundzuluxeriwa ko tala ka swiyenge kumbe ka Matsalwa hinkwawo ya Vukriste ya Xigriki ma yisiwa eka Xiheveru ku na rona vito ra Xikwembu.

Ku hundzuluxela loku yisiweke eka tindzimi ta manguva lawa, ngopfu-ngopfu loku a ku tirhisiwa hi varhumiwa, ku landzelele xikombiso lexi. Xisweswo vunyingi bya tibuku ta Matsalwa ya Xigriki ta tindzimi ta Vantima, ma-Asia, ma-Amerika ni swihlenge swa Pacific ti tirhisa vito ra Yehova swinene, leswaku vahlayi va ta ku vona kahle ku hambana ka Xikwembu xa ntiyiso ni leswa mavunwa. Vito leri nakambe ri humelerile eka tibuku ta tindzimi ta Valungu.

Ku hundzuluxela kun’wana loku hi ku tiya ku hlayisaka vito ra Xikwembu hi ndlela leyi xiyekaka swinene i ka New World Translation of the Christian Greek Scriptures. Buku leyi, leyi sweswinyana yi kumekaka hi tindzimi ta 11 ta manguva lawa, yi tlherisele vito ra Xikwembu nkarhi na nkarhi loko xiphemu xa Matsalwa ya Xiheveru lama nga na rona xi tshahiwa eMatsalweni ya Xigriki. Loko ri hlanganile hinkwako, handle ko kanakana vito leri ri humelela ka 237 eku hundzuluxeleni koloko ka Matsalwa ya Xigriki.

Ku Kanetiwa Ka Vito Leri

Ku nga khathariseki ku ringeta ka vahundzuluxeri vo tala ka ku tlherisela vito ra Xikwembu eBibeleni, minkarhi hinkwayo ku ve ni ntshikilelo wa vukhongeri wa leswaku ri susiwa. Vayuda, hambi leswi va ri tshikaka eka Tibibele ta vona, va ala ku ri vula. Vakriste lava gwineheke va lembe xidzana ra vumbirhi ni ra vunharhu va ri susile loko va endla tikopi ta tibuku leti tsariweke hi voko ta Bibele ta Xigriki ni ku ri tshika loko va hundzuluxela Bibele. Vahundzuluxeri manguva lawa va ri susile, hambi loko va ku ku hundzuluxela ka vona i ka Xiheveru xo sungula, laha ri humelelaka minkarhi leyi nga vaka 7 000. (Ri humelela ka 6 973 ebukwini ya Xiheveru ya New World Translation of the Holy Scriptures, nkandziyiso wa 1984.)

Xana Yehova u va languta njhani lava susaka vito rakwe eBibeleni? Loko a wu ri mutsari, a wu ta titwa njhani hi munhu loyi a fambeke a suselela vito ra wena ebukwini leyi u yi tsaleke? Vahundzuluxeri lava alaka vito leri, hikwalaho ka swirhalanganya swa mavitanelo kumbe mukhuva wa Xiyuda, va nga fanisiwa ni lava Yesu a nge “mi ungula nsuna, kasi mi mita kamela!” (Matewu 23:24) Va khunguvanyisiwa hi swirhalanganya leswintsongo kambe va hetelela hi ku vanga xirhalanganya lexikulu—hi ku susa vito leri ra munhu la tlurisaka hi vukulu wa vuako hinkwabyo ebukwini leyi a yi huhuteleke.

Mupisalema u tsarile a ku: “Oho Xikwembu! muxanisi u ta sandza ku yisa kwihi? Xana nala u ta sola vito ra wena hi masiku ni masiku?”—Psalma 74:10.

[Bokisi leri nga eka tluka 25]

Ku “Hosi”—Swa fana ni ku “Yehova” ke?

Ku susa vito ra xiviri leri xiyekaka ra Xikwembu eBibeleni ni ku ri siva hi swithopo swo fana ni ku “Hosi” kumbe “Xikwembu” swi endla leswaku tsalwa rero ri tsana futhi ri va leri nga faneliki hi tindlela to tala. Hi xikombiso, swi nga yisa eka mpfangano lowu nga twariki wa marito. Eka rito ra yona ro rhanga, The Jerusalem Bible yi ri: “Ku vula leswaku, ‘Hosi i Xikwembu’ hakunene i ku phindha-phindha [loku nga fanelangiki, kumbe loku nga hava nhlamuselo], loku tluriwaka hi ku ‘Yahweh i Xikwembu.’”

Swikhomela-ndhawu swo tano swi nga tlhela swi yisa eka swivulwa-hava leswo nonon’hwa. Xisweswo eka Authorized Version, Psalma 8:9 yi ri: “Oho HOSI Hosi ya hina, vito ra wena hi lerinene emisaveni hinkwayo!” Swi antswa ngopfu loko vito ra Yehova ri tlheriseriwa eka tsalwa ro tano! Xisweswo, kona kwala Young’s Literal Translation of the Holy Bible yi ri: “Yehova, Hosi ya hina, vito ra Wena ra xiximeka emisaveni hinkwayo!”

Ku susa vito leri swi nga tlhela swi yisa eka mpfilu-mpfilu. Psalma 110:1 yi ri: “HOSI yi te eka Hosi yanga, Tshamisa evokweni ra mina ra xinene, ku kondza ndzi endla valala va wena vunavelo bya mikondzo ya wena.” (Authorized Version) Xana i mani a vulavulaka na mani ke? Swi antswa ngopfu ku yi vekisa leswi: “Yehova u te eka Hosi yanga: ‘Tshamisa evokweni ra mina ra xinene ku kondza ndzi veka valala va wena tanihi vunavelo bya mikondzo ya wena.’”—New World Translation.

Tlhandla-kambirhi, ku siva “Yehova” hi ku “Hosi” swi susa xin’wana xa nkoka ni ntikelo eBibeleni: vito ra xiviri ra Xikwembu. The Illustrated Bible Dictionary (Vholumo 1, tluka 572) yi ri: “Entiyisweni, Yahweh hi rona ntsena ‘vito’ ra Xikwembu.”

The Imperial Bible-Dictionary (Vholumo 1, tluka 856) yi hlamusela ku hambana ka “Xikwembu” (Elohim) na “Yehova,” yi ku: “[Yehova] kun’wana ni kun’wana i vito ra xiviri, leri kombaka Xikwembu xa xiviri naswona xona ntsena; kasi Elohim ri talela ngopfu eka xihlawulekisi xa riviti leri tolovelekeke, leri hakanyingi ri vulaka La-nge-henhla-henhla, kambe hayi minkarhi hinkwayo.”

J. A. Motyer, nhloko ya Trinity College, aNghilandi, wa engetela: “Ku lahleka swo tala eku hlayeni ka Bibele loko hi rivala ku anakanyisisa hi rito [Hosi kumbe Xikwembu] leri ri nga xikhomela-ndhawu xa vito ra xiviri ra Xikwembu hi xoxe. Hi ku byela vanhu va xona vito ra xona, Xikwembu a xi lava ku va paluxela xivumbeko xa xona.”—Eerdmans’ Handbook to the Bible, tluka 157.

Doo, munhu a nge swi koti ku nyikela vito ra xiviri hi xithopo xinene. Xithopo xi nga ka xi nga humesi nhlamuselo leyi teleke ni leyi fuweke ya vito ro sungula ra Xikwembu.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 26]

Xitlubu lexi xa Septuagint (exineneni) xa lembe xidzana ro sungula C.E. lexi nga na Zakaria 8:19-21 na 8:23–9:4 xi le Museum ya Israyele eYerusalema. Xi na vito ra Xikwembu minkarhi ya mune, leyi minharhu ya kona yi kombisiweke laha. Eka Buku ya Alexandrine leyi tsariweke hi voko (eximatsini), kopi ya Septuagint leyi endliweke malembe ya 400 endzhaku, eka tindzimana toleto vito ra Xikwembu ri siviwe hi KY na KC, minkomiso ya rito ra Xigriki Kyʹri·os (“Hosi”)

[Bokisi leri nga eka tluka 27]

John W. Davis, murhumiwa eChina hi lembe xidzana ra vu-19, u hlamusele xivangelo xa ku pfumela ka yena leswaku vito ra Xikwembu ri fanele ku va kona eBibeleni, a ku: “Loko Moya lowo Kwetsima swi vula Yehova kwihi na kwihi eka Xiheveru, hikwalaho ka yini muhundzuluxi a nga ri Yehova eka Xinghezi kumbe eka Xichayina? Hikwalaho ka yini a ku, Ndzi ta tirhisa Yehova exivandleni lexi kutani a tirhisa xikhomela-ndhawu eka lexiya-ke? . . . Loko munhu wihi kumbe wihi a vula leswaku ku na lomu ku tirhisa Yehova swi nga ta va swi hoxile, a kombi leswaku hikwalaho ka yini; onus probandi [ndzhwalo wa ku tiyisa sweswo] wu le ka yena. Ú ta kuma leswaku ntirho wolowo wa nonon’hwa, hikuva ú fanele ku hlamula xivutiso lexi xo olova,—Loko hikwalaho ka swin’wana swi hoxile ku tirhisa Yehova eku hundzuluxeleni, hikwalaho ka yini mutsari la huhuteriweke a ri tirhisile eku sunguleni?”—The Chinese Recorder and Missionary Journal, Vholumo VII, Shanghai, 1876.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

New World Translation of the Christian Greek Scriptures yi tirhisa vito ra Xikwembu kahle minkarhi ya 237 hi laha ri voniwaka ha kona laha henhla enkandziyisweni wa Xinghezi

[Swifaniso leswi nga eka tluka 24]

Vito ra Xikwembu ekerekeni ya le Minorca, eSpain;

eka xifaniso lexi nga kusuhi na Paris, eFrance;

kun’we ni le Kerekeni ya San Lorenzo, Parma, aItaly