Vamanana Lava Nga Ni Rihanyo Lerinene Va Veleka Vana Lava Nga Ni Rihanyo Lerinene

MANANA u ri xinge hi ndlela ya rirhandzu ricece rakwe leri tsakeke ni leri nga ni rihanyo lerinene. Tatana wa tinyungubyisa hi ricece rero. Leswi xiyimo lexi, lexi tsakisaka xi humelelaka ko tala hi lembe, swa olova ku va vanhu va nga swi tekeli enhlokweni loko ku nga vanga na swiphiqo loko n’wana a velekiwa. Phela ku velekiwa ka n’wana i nchumu wa ntumbuluko. Hikwalaho, i yini lexi hi faneleke hi vilela ha xona?

I ntiyiso leswaku minkarhi yin’wana ku va ni swiphiqo loko n’wana a velekiwa. Hikwalaho, vatswari lava languteleke ku kuma n’wana va endla hinkwaswo leswi va nga swi kotaka leswaku va papalata ku tivangela swiphiqo swi nga fanelanga. Hi xikombiso, va hlaya hi swilo leswi vangaka swiphiqo loko wansati a veleka, va tikarhatela ku ya exibedlhele leswaku va ya kamberiwa loko va tikile naswona va teka magoza man’wana yo olova leswaku va hunguta swiphiqo leswi nga va humelelaka loko va tikile niloko se va veleka. A hi kambisiseni tinhla leti hi vuenti.

Swilo Leswi Vangaka Swiphiqo Loko N’wana A Velekiwa

Xivangelo xin’wana lexi endlaka leswaku manana ni n’wana va va ni swiphiqo hi nkarhi wa ku veleka hileswi va nga kumangiki vukamberi lebyinene loko manana a tikile. Cheung Kam-lau, dokodela la tirhaka eka ndzawulo yo khathalela vana lava ha ku velekiwaka eXibedlhele xa Prince of Wales le Hong Kong, u vula leswaku “loko vavasati lava tikeke va nga yi va ya kamberiwa exibedlhele swi nga veka vutomi bya n’wana ekhombyeni.” U tlhele a vula leswaku “vo tala va vamanana volavo lava nga yiki va ya kamberiwa loko va tikile, va langutela ku veleka vana lava nga ni rihanyo lerinene ni lava nga nyuhela, kambe minkarhi yin’wana swilo a swi vi hilaha a va swi lava hakona.”

Malunghana ni swiphiqo leswi nga humelelaka vamanana, magazini wa Journal of the American Medical Women’s Association wu vula leswaku “swivangelo-nkulu leswi endlaka leswaku vamanana va fa loko va veleka” i ku huma ngati yo tala, ku va n’wana a tsandzeka ku huma hi ndlela ya ntumbuluko, ku ngheniwa hi vuvabyi byo karhi ni ku va ni nsusumeto wa le henhla wa ngati lowu tlakukeke ku tlula mpimo. Hambiswiritano, ku ni tindlela leti tolovelekeke ta vukamberi leti pfunaka swinene naswona magazini wolowo wu tlhele wu vula leswaku hakanyingi “tindlela ta manguva lawa to kambela . . . a ti tirhisi maendlelo lama rharhanganeke.”

Vukamberi lebyi kumekaka hi ku olova byi nga tlhela byi pfuna tincece to tala. Magazini wa UN Chronicle wu vika leswaku “rifu ra tincece timbirhi eka tinharhu ri nga siveriwa loko vamanana hinkwavo ni tincece” vo kuma vukamberi lebyi “tolovelekeke, lebyi oloveke ni lebyi nga tirhisiki michini leyi rharhanganeke.” Kambe lexi vavisaka, Vaviki va Mahungu va le Philippines va vika leswaku hakanyingi vamanana vo tala a va swi tivi leswi va nga swi endlaka kumbe a va yi nikatsongo exibedlhele leswaku va ya kamberiwa loko va tikile.

Ku Kamberiwa Lokunene Loku Kumiwaka Hi Manana Ni N’wana

Magazini wa UN Chronicle wu ri: “Vamanana lava hanyeke kahle emirini va veleka vana lava nga ni rihanyo lerinene.” Wu tlhele wu vula leswaku loko wansati a nga kamberiwi loko a tikile, loko a veleka ni loko se a velekile kumbe a kuma vukamberi lebyi nga nyawuriki, swi endla leswaku n’wana wakwe a nga kamberiwi kumbe a kuma vukamberi lebyi nga enelangiki.

Ematikweni man’wana swi nga ha n’wi tikela wansati la tikeke ku kuma vukamberi lebyinene exibedlhele. Kumbexana hikwalaho ka leswi xibedlhele xi nga ekule swinene kumbe hileswi a nga riki na mali yo hakelela vutshunguri byakwe. Hambiswiritano, loko swi koteka, manana la nga kusuhi ni ku veleka u fanele a ringeta ku ya eka dokodela la pfunaka vamanana lava tikeke. Mhaka leyi i ya nkoka ngopfu-ngopfu eka wansati loyi a hanyaka hi tidyondzo leti kumekaka eBibeleni yo Kwetsima, leti vulaka leswaku vutomi bya munhu bya kwetsima, ku katsa ni bya n’wana la nga si velekiwaka.—Eksoda 21:22, 23;a Deteronoma 22:8.

Xana ku kuma vukamberi lebyinene swi vula leswaku wansati u fanele a ya eka dokodela vhiki ni vhiki? A hi xikolokolo. Malunghana ni swiphiqo swin’wana leswi tolovelekeke leswi vaka kona loko manana a tikile ni loko a veleka, Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo “ri kume leswaku vavasati lava yaka eka madokodela ya vona minkarhi ya mune ntsena loko va tikile” swi va fambela kahle “ku fana ni lava nga gidela ka 12 kumbe ku tlula.”

Leswi Madokodela Ma Nga Ha Swi Endlaka

Leswaku madokodela, ngopfu-ngopfu lama tshungulaka vavasati lava tikeke, ma hunguta swiphiqo leswi nga endlaka leswaku manana ni n’wana la nga si velekiwaka swi nga va fambeli kahle, ma nga teka magoza lama landzelaka:

◼ Ma kambisisa mavabyi lawa manana a tshameke a va na wona kutani ma n’wi kambela ku vona loko ku ri ni swiphiqo leswi nga ha n’wi khumbaka, kumbe swi khumba n’wana wakwe la ha riki embelekweni ivi ma swi sivela.

◼ Ma nga ha teka ngati ni mitsakamiso leswaku ma kambela swiphiqo swo tanihi ku kayivela ka tisele to tshwuka engatini, vuvabyi byin’wana, ku kayivela ka Rh ni vuvabyi byin’wana byo fana ni bya chukela, swimungwa-mungwana, mavabyi lama tluletiwaka hi vuxaka bya rimbewu ni vuvabyi bya tinso lebyi nga endlaka leswaku nsusumeto wa ngati wu tlakuka.

◼ Loko swi fanerile naswona muvabyi a swi amukela, ma nga ha ringanyeta leswaku a tlhaveriwa nayiti yo sivela mavabyi yo tanihi chachalaza, mavabyi ya rihlaya ni ku kayivela ka Rh.

◼ Ma nga ha tlhela ma khutaza vamanana leswaku va nwa mirhi leyi nga ni tivhithamini, ngopfu-ngopfu folic acid.

Loko madokodela ma kuma swiphiqo eka vamanana lava tikeke kutani ma teka magoza lama faneleke yo swi sivela—kumbe ma pfuna vamanana leswaku va teka magoza wolowo—ma endla leswaku ku va ni vuyelo lebyinene eka manana ni le ka n’wana wakwe la nga si velekiwaka.

Ku Hunguta Swiphiqo Loko Manana A Ri Kusuhi Ni Ku Veleka Niloko Se A Veleka

Joy Phumaphi, khale ka mupfuni wa mukongomisi-nkulu wa ndzawulo ya Rihanyo ra Mindyangu ni ra Vaaki leyi nga ehansi ka Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo u te: “Nkarhi lowu nga ni khombo swinene eka wansati la tikeke hiloko a ri kusuhi ni ku veleka niloko se a veleka.” I yini leswi nga endliwaka leswaku ku siveriwa swiphiqo leswikulu, ku katsa ni leswi nga vekaka vutomi bya manana ni bya n’wana ekhombyeni hi nkarhi wolowo wo nonon’hwa? Entiyisweni, ma olova magoza lama faneleke ma tekiwa kambe manana u fanele a ma teka a nga si langutana ni swiphiqo leswikulu.b Mhaka leyi i ya nkoka swinene, ngopfu-ngopfu eka vanhu lava alaka ku pomperiwa ngati hikwalaho ka swivangelo leswi sekeriweke eBibeleni kumbe eka lava nga laviki ku pomperiwa ngati hikwalaho ka makhombo lama vangiwaka hi ku pomperiwa ngati.—Mintirho 15:20, 28, 29.

Vamanana volavo va fanele va tiyiseka leswaku lava nga ta va pfuna, ku nga khathariseki leswaku i dokodela kumbe i nsungukati, va ni vuswikoti ni ntokoto wo velekisa hi ku tirhisa maendlelo man’wana lama nga koxiki ku pomperiwa ngati. Nakambe vatswari lava languteleke ku kuma n’wana va ta va va endla hi vutlhari loko va tiyiseka leswaku madokodela ya le xibedlhele kumbe ya le ndhawini yin’wana laha ku velekiwaka kona va tiyimisele ku va pfuna.c Swivutiso swimbirhi leswinene leswi u nga swi vutisaka dokodela hi leswi: 1. Xana u ta endla yini loko manana kumbe n’wana a lahlekeriwa hi ngati yo tala kumbe loko ku va ni swiphiqo swin’wana? 2. Loko wo ka u nga ri kona loko n’wana a velekiwa, hi wahi malunghiselelo lawa u nga ta ma endla ku tiyiseka leswaku ku endliwa ku rhandza ka mina?

Entiyisweni, wansati la tlhariheke u ta vulavurisana ni dokodela wakwe ku tiyiseka leswaku u ni ngati yo tala swinene emirini a nga si veleka. Loko dokodela a kuma leswaku ngati yakwe yi le hansi, a nga ha n’wi khutaza leswaku a nwa maphilisi ya folic acid ni ya tivhithamini tin’wana ta ntlawa wa B swin’we ni ya ayoni.

Dokodela u ta tlhela a kambisisa swilo swin’wana swo hlayanyana. Hi xikombiso, xana dokodela u kume swiphiqo swo karhi leswi lavaka ku tshunguriwa hi nkarhi lowu wansati a a tshamela ku ya exibedlhele leswaku a ya kamberiwa? Xana wansati yoloye u fanele a papalata ku yima nkarhi wo leha? Xana u fanele a kuma nkarhi lowu engetelekeke wo wisa? Xana swi nga n’wi pfuna loko o nyuhela katsongo kumbe a hunguta miri kumbe a heta nkarhi wo tala a ri eku endleni ka vutiolori? Nakambe, xana u fanele a tikarhatela ku tshama a basile emirini, ku katsa ni ku hlamba nomu?

Vukambisisi byi komba leswaku eka vavasati lava tikeke, vuvabyi bya maxinini byi endla leswaku va va ni xiphiqo lexi nga ni khombo lexi vuriwaka preeclampsia, lexi endlaka leswaku nsusumeto wa ngati wu tlakuka hi xitshuketa, ku pandza lokukulu ka nhloko ni vuvabyi bya edema (ku hlengeletana ka mati yo tala eka tisele) ni swin’wana.d Preeclampsia yi nga endla leswaku n’wana a velekiwa nkarhi wu nga si fika naswona hi yona yi endlaka leswaku vana lava nga si velekiwaka ni vamanana va fa, ngopfu-ngopfu ematikweni lama ha hluvukaka.

Dokodela la nga ni vutshila u ta kambisisa xikombiso xin’wana ni xin’wana lexi kombisaka leswaku wansati la tikeke u ngheniwe hi vuvabyi byo karhi. Naswona loko a ri ni switlhavi swa ku veleka nkarhi wu nga si fika, dokodela u ta n’wi khutaza leswaku a ya exibedlhele hi ku hatlisa, hikuva ku endla tano swi nga ponisa vutomi byakwe.

Dok. Quazi Monirul Islam, mukongomisi wa Ndzawulo leyi Khathalaka hi Vuhlayiseki bya Vamanana Lava Tikeke leyi nga ehansi ka Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo, u te: “Vavasati va veka vutomi bya vona ekhombyeni leswaku va veleka vana.” Kambe loko vamanana va kuma vukamberi lebyinene loko va tikile, loko va veleka ni loko va velekile swi nga va pfuna leswaku va papalata swiphiqo swo tala, hambi ku ri rifu. Xa nkoka swinene, ringeta ku tshama u ri ni rihanyo lerinene. Phela loko u lava ku veleka n’wana la hanyeke kahle emirini, u fanele u tikarhatela ku va ni rihanyo lerinene.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 27]

Hi ku ya hi tinhlayo leti kandziyisiweke hi October 2007, wansati un’we wa fa kwalomu ka minete yin’wana ni yin’wana—536-000 hi lembe—hikwalaho ka swiphiqo leswi fambisanaka ni ku tika.—Nkwama wa Nhlangano wa Matiko wo Langutana ni ku Andza ka Vanhu

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 28]

“Lembe ni lembe tincece ta 3,3 wa timiliyoni ti velekiwa ti file naswona tincece ta 4 miliyoni ta fa endzhaku ka masiku ya 28 ti velekiwile.”—Magazini wa UN Chronicle

[Bokisi leri nga eka tluka 29]

KU LUNGHEKELA NKARHI WA KU VELEKA

1. Endla ndzavisiso hi vutlhari loko u hlawula xibedlhele lexi u nga ta velekela eka xona, dokodela kumbe nsungukati nkarhi wa ku veleka wu nga si fika.

2. Yana eka dokodela kumbe nsungukati ya wena nkarhi ni nkarhi, endla xinghana na yona naswona mi tshembana.

3. Khathala swinene hi rihanyo ra wena. Loko swi koteka, nwana maphilisi ya tivhithamini lama faneleke, kambe u nga nwi maphilisi man’wana ni man’wana handle ka lawa u tsaleriweke wona hi dokodela. Papalata ku nwa byala. Vandla ra Timhaka ta ku Nwa Ngopfu Byala ni Vudakwa ri ri: “Hambileswi vana lava nga si velekiwaka va nga ekhombyeni lerikulu loko vamana wa vona va nwa ngopfu byala, kambe a swi si tiviwa leswaku i mpimo wo tanihi kwihi lowu manana la tikeke a nga wu nwaka lowu nga ta ka wu nga vi na khombo eka n’wana.”

4. Loko u va ni switlhavi swa ku veleka nkarhi wu nga swi fika (u nga si hlanganisa mavhiki ya 37), vonana ni dokodela wa wena kumbe u ya exibedlhele hi ku hatlisa. Loko u hatla u kuma mpfuno u nga ha papalata ku veleka nkarhi wu nga si fika swin’we ni swiphiqo leswi nga vangiwaka hi sweswo.e

5. Tsala ehansi swiboho swa wena malunghana ni ndlela leyi u lavaka ku tshunguriwa ha yona. Hi xikombiso, vanhu vo tala va kume swi pfuna ku va ni khadi ra durable power of attorney (DPA) leri tatiweke ka ha ri emahlweni. Kuma ndlela leyi tirhisiwaka ni leyi pfumeleriwaka hi nawu wa le tikweni ra ka n’wina.

6. Endzhaku ka loko u velekile, khathala hi rihanyo ra wena ni ra n’wana, ngopfu-ngopfu loko a velekiwe nkarhi wu nga si fika. Loko u xiya leswaku ku ni swiphiqo swo karhi, vonana ni dokodela wa vana hi xihatla.

[Nhlamuselo ya le hansi]