Xana Swa Twala Ku Pfumela Leswaku Xikwembu Xi Kona?

XANA u tshame u tivutisa leswaku ha yini swilo hinkwaswo ku sukela eka swiaki swa athomo ku ya eka swirimelo leswikulu swi lawuriwa hi milawu leyi pakanisaka ya tinhlayo? Xana u tshama u ehleketa hi swilo leswi hanyaka—ku hambana-hambana ka swona, ku rharhangana ka swona ni ndlela yo hlamarisa leyi swi vumbekeke ha yona? Vanhu vo tala va vula leswaku vuako hinkwabyo ni swilo leswi hanyaka leswi nga eka byona, swi lo tiendlekela hi xiwelo ni leswaku swi lo tihundzukela hakatsongo-tsongo kukondza swi va exiyin’weni lexi swi nga eka xona sweswi. Van’wana va vula leswaku swi tumbuluxiwe hi Muvumbi wo tlhariha. Hi wahi mavonelo lawa u ehleketaka leswaku ma twala kahle?

I ntiyiso leswaku vanhu lava pfumelaka eka mavonelo wolawo hamambirhi va fanele va va ni ripfumelo. Ku pfumela leswaku Xikwembu xi kona swi lava leswaku u va ni ripfumelo. Hilaha Bibele yi vulaka hakona, “a ku na munhu la tshameke a vona Xikwembu.” (Yohane 1:18) Hilaha ku fanaka, ku hava munhu la voneke ndlela leyi vuako hinkwabyo byi vumbekeke ha yona kumbe ndlela leyi vutomi byi veke kona ha yona. Ku hava munhu la tshameke a vona swilo leswi hanyaka swi tihundzukela swi va leswikulu kumbe swi va swivumbiwa swa muxaka wun’wana. Masalela ya marhambu ya swiharhi swa khale ma kombisa leswaku mintlawa leyikulu ya swiharhi yi humelele hi xitshuketa naswona a yi tihundzukelanga.a Hikwalaho, xivutiso xa nkoka hi lexi: Hi yihi dyondzo leyi sekeriweke eka vumbhoni lebyi tiyeke exikarhi ka leyi vulaka leswaku swilo swi ve kona hi ku ya hi fambiselo ra ku tihundzukela ni leyi vulaka leswaku ku ni Muvumbi?

Xana Ripfumelo Ra Wena Ri Sekeriwe Eka Vumbhoni Lebyi Tiyeke?

Bibele yi vula leswaku “ripfumelo” i “vumbhoni lebyi tiyeke bya leswi nga swa xiviri hambiloko swi nga voniwi.” (Vaheveru 11:1) Bibele ya The New English Bible yi hundzuluxele ndzimana leyi hi ndlela leyi: “Ripfumelo . . . ri hi endla hi swi tshemba swilo leswi hi nga swi voniki.” A swi kanakanisi leswaku u nga ehleketa hi swilo swo tala swa xiviri leswi nga vonakiki leswi u tshembelaka swinene eka swona.

Hi xikombiso: Van’wamatimu vo tala lava xiximekaka va pfumela leswaku Alexander Lonkulu, Julius Caesar na Yesu Kreste va tshame va hanya laha misaveni. Xana mhaka yoleyo leyi van’wamatimu lava va pfumelaka eka yona yi sekeriwe eka vumbhoni lebyi tiyeke? Ina, hikuva byi kona vumbhoni lebyi tiyeke bya matimu lebyi va nga seketelaka sweswo eka byona.

Van’wasayense na vona va pfumela eka swilo leswi va nga swi voniki hileswi ku nga ni “vumbhoni lebyi tiyeke” bya leswaku swilo sweswo swa xiviri swi kona. Hi xikombiso, Dmitry Mendeleyev, mutivi wa tikhemikhali wa Murhaxiya wa lembe-xidzana ra vu-19, u sungule ku tsakisiwa hi ndlela leyi swiaki swa xisekelo swa vuako hinkwabyo swi tirhisanaka ha yona. U xiye leswaku swiaki sweswo swi ni swilo swin’wana leswi fanaka naswona swi nga hleriwa hi mintlawa hi ku ya hi ntiko wa athomo ni ndlela leyi khemikhali yi tirhaka ha yona. Leswi a a tshemba leswaku mintlawa leyi a yi landzelelana kahle, u tsale nxaxamelo wa swiaki swa tikhemikhali naswona u vule ka ha ri emahlweni hi ndlela leyi pakanisaka leswaku ku ni tikhemikhali to hlayanyana leti a ti nga si tiviwa hi nkarhi wolowo.

Hakanyingi vayimburi va fikelela swiboho swa leswaku a ku ri ni vanhu lava tshameke va hanya eminkarhini ya khale hileswi va kumeke swilo leswi a swi funengetiwe hi misava ku ringana magidi ya malembe. Hi xikombiso, ehleketa hi muyimburi la yimbuleke switina swa maribye leswi tsemiweke hi vukheta swi ringanana swi tlhela swi tlhandlekelana kahle. Switina sweswo swi tlhele swi veketeriwa hi ntila lowu kongomeke lowu swi nga kotekiki leswaku swi wu landzela hi xiwelo. Xana muyimburi a nga gimeta a ku yini? Xana a nga vula leswaku swilo leswi swi lo tiendlekela hi xiwelo? Nikatsongo. Ematshan’weni ya sweswo, a nga vula leswaku sweswo i vumbhoni bya leswaku khale ka khaleni ku tshame ku hanya vanhu endhawini yoleyo, naswona swa twala ku fikelela makumu wolowo.

Hilaha ku fanaka, xana a hi fanelanga hi swi kambisisa hi ndlela leyi fanaka swilo leswi endliweke hi vutlhari leswi hi swi vonaka laha misaveni? Vanhu vo tala va endle tano, ku katsa ni van’wasayense lava xiximekaka.

Xana Swi Lo Tiendlekela Kumbe Swi Lo Tumbuluxiwa?

Khale swinene, Nkulukumba James Jeans, mutivi wa tinhlayo, wa ntumbuluko ni wa swivumbeko swa le mpfhukeni wa Munghezi, u tsale leswaku leswi sayense yi yaka yi tshubula swilo swo tala, “vutivi bya hina hi vuako hinkwabyo byi ya byi kula swinene.” U tlhele a vula leswaku “vuako hinkwabyo byi tikomba byi endliwe hi mutivi lonkulu wa tinhlayo” naswona byi nyikela “vumbhoni bya leswaku u ni vuswikoti ni timfanelo leti vonakaka eka mianakanyo ya hina.”

Ku sukela loko Jeans a tsale marito wolawo, van’wasayense van’wana va gimete hi mhaka leyi fanaka. Mutivi wa ntumbuluko Paul Davies u tsale a ku: “Ndlela leyi vuako hinkwabyo byi hlelekeke ha yona hi ku angarhela yi susumetele vativi vo tala va manguva lawa va ntumbuluko ku pfumela leswaku byi lo tumbuluxiwa.” Albert Einstein, un’wana wa vativi va ntumbuluko ni va tinhlayo lava dumeke swinene u tsale a ku: “Mhaka ya leswaku hi kota ku twisisa [swilo leswi nga emisaveni] i singita.” Eka vo tala singita rolero ri katsa ku twisisa swilo leswi hanyaka, ku sukela eka swiaki swa swona swa xisekelo ku ya eka byongo bya munhu lebyi hlamarisaka.

DNA Ni Byongo Bya Munhu

DNA i swilo swa xitekela leswi hanyaka eka swivumbiwa hinkwaswo leswi nga ni tisele naswona hi swona leswi endlaka leswaku ku va ni fambiselo ra xitekela.b Asidi leyi leyi rharhanganeke yi fanisiwe ni pulani kumbe swiletelo swo sweka swakudya swo karhi hikuva DNA yi ni rungula ro tala leri tsariweke hi tikhodi hi matsalelo ya tikhemikhali kutani ri hlayisiwa eka sele leyi kotaka ku hlamusela khodi yoleyo ni ku endla leswi yi vulaka swona. DNA yi ni rungula ro tanihi kwihi? Buku yin’wana yi vula leswaku loko rungula ra kona a ri kota ku cinciwa ri tsariwa hi maletere, a ri ta “tata matluka lama tlulaka miliyoni ya buku leyi tolovelekeke.”

Eka swivumbiwa swo tala DNA yi tshama hi tinyandza leti fanaka ni harani leti vuriwaka ti-chromosome, leti hlayisiweke endzeni ka mbilu ya sele yin’wana ni yin’wana. Kutani hi xiringaniso mbilu yoleyo yi lehe kwalomu ka ntlhanu wa ti-micrometer. Ehleketa hi mhaka yoleyo—rungula hinkwaro leri endlaka miri wa wena wo hlawuleka ri kumeka endzeni ka swilo leswitsongo ngopfu lerova u boheka ku tirhisa makhiroskopu leswaku u kota ku swi vona! N’wasayense un’wana u kale a vula leswaku swivumbiwa leswi hanyaka swi ni “tindhawu letitsongo swinene to hlayisa rungula ro tala naswona swi ni fambiselo lerinene ro kota ku tlhela swi tirhisa rungula rolero ku tlula tindlela letin’wana hinkwato leti nga kona.” Sweswo swa hlamarisa loko u ehleketa rungula leri nga kotaka ku rhwariwa hi ti-chip ta khompyuta, ti-DVD ni swin’wana swo fana ni sweswo! Nakambe leswi hlamarisaka hileswaku ka ha ri ni swilo swo tala leswi hi nga swi tiviki hi DNA. Magazini wa New Scientist wu ri: “Nchumu wun’wana ni wun’wana lowu tshuburiwaka hi DNA wu paluxa nchumu lowuntshwa lowu rharhanganeke.”c

Xana swa twala ku vula leswaku nchumu wo tano lowu hlelekeke ni lowu tirhaka hi ndlela leyi hetisekeke wu lo tiendlekela hi xiwelo? Loko wo tshuka u kuma buku leyi vulavulaka hi matirhelo lama rharhanganeke ya michini leyi nga ni matluka ya miliyoni naswona yi tsariwe hi khodi leyi hlelekeke, xana a wu ta gimeta hileswaku buku yoleyo yi lo titsala hi yoxe? Ku vuriwa yini loko buku yoleyo a yi ri yitsongo ngopfu lerova swi lava leswaku u tirhisa makhiroskopu ya xiyimo xa le henhla leswaku u kota ku yi hlaya? Naswona ku vuriwa yini loko a yi ri ni swiletelo leswi pakanisaka swo endla muchini wo tlhariha lowu kotaka ku tilunghisa ni ku endla leyintshwa leyi fanaka na wona leyi nga ni swiphemu swa tibiliyoni, leswi hinkwaswo ka swona swi faneleke swi hlanganisiwa swin’we hi nkarhi lowu faneleke ni hi ndlela ya kona? A swi kanakanisi leswaku mhaka ya leswaku buku yo tano yi lo tiendlekela hi xiwelo ntsena a wu nga ta lava no twa ha yona.

Endzhaku ka loko Antony Flew, mutivi wa filosofi wa Munghezi loyi a tshameke a yi lwela swinene dyondzo ya leswaku Xikwembu a xi kona, a kambisise ndzavisiso wa sweswinyana malunghana ni leswi endlekaka endzeni ka sele, u tsale a ku: “Malunghiselelo lama rharhanganeke swinene lama lavekaka leswaku ku vumbeka (xivumbiwa lexi hanyaka), ma [kombisa] leswaku ma fanele ma endliwe hi munhu la tlhariheke.” Flew u pfumela leswaku “vanhu va fanele va khomelela eka dyondzo yoleyo ku nga khathariseki leswaku yi kongoma kwihi.” Yi endle leswaku yena a cinca ndlela leyi a a ehleketa ha yona lerova sweswi wa pfumela leswaku Xikwembu xi kona.

Byongo bya munhu na byona byi siya van’wasayense vo tala va hlamele. Byongo lebyi veke kona hikwalaho ka DNA byi hlamuseriwe tanihi “nchumu lowu rharhanganeke swinene evuakweni hinkwabyo.” Hambi ku ri khompyuta leyikulu leyi hluvukeke swinene a yi nyawuli loko yi fanisiwa ni byongo lebyi tikaka kwalomu ka 1,3 wa tikhilogiramu. Mutivi un’wana wa tisele to twa u vule leswaku loko van’wasayense va ya va dyondza hi byongo ni miehleketo, “byi ya byi va hlamarisa swinene ni ku va pfilunganya.”

Xiya: Byongo byi endla leswaku hi kota ku hefemula, ku hleka, ku rila, ku tlanga mintlangu leyi pandzisaka nhloko, ku endla tikhompyuta, ku famba hi xikanyakanya, ku tsala swiphato ni ku languta exibakabakeni nivusiku hi susumeteriwa hi xichavo lexi hi nga na xona hi Xikwembu. Swa twala hakunene ku vula leswaku vuswikoti byebyo byi lo tiendlekela hi xiwelo?

Ripfumelo Leri Sekeriweke Eka Vumbhoni

Loko hi lava ku twisisa ndlela leyi hi nga xiswona, xana hi fanele hi kambisisa swiharhi swa xiyimo xa le hansi swo fana ni tinkawu ni swin’wana, hilaha vativi va dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo va endlaka hakona? Kumbe, xana hi fanele hi lava tinhlamulo eka Xikwembu? I ntiyiso leswaku ku ni swilo leswi hina ni swiharhi hi fanaka ha swona. Hi xikombiso, hi fanele hi dya, hi nwa mati, hi etlela naswona hi kota ku veleka. Kambe hi hlawulekile hi tindlela to tala. Ku vuriwa leswaku lexi hi endlaka hi hlawuleka hileswi timfanelo ta hina to hlawuleka ti humaka eka Munhu la tlakukeke swinene eka hina, ku nga Xikwembu. Bibele yi yi veka erivaleni mhaka yoleyo hikuva yi vula leswaku Xikwembu xi vumbe vanhu “hi xifaniso xa xona” hi tlhelo ra mahanyelo ni ra moya. (Genesa 1:27) Ha yini u nga anakanyisisi hi timfanelo ta Xikwembu, leti tin’wana ta tona ti tsariweke eka Deteronoma 32:4; Yakobo 3:17, 18; na 1 Yohane 4:7, 8.

Muvumbi wa hina u hi nyike “vuswikoti byo twisisa” leswaku hi kambisisa swilo leswi hi rhendzeleke laha misaveni naswona hi kuma tinhlamulo leti enerisaka ta swivutiso swa hina. (1 Yohane 5:20) Malunghana ni mhaka leyi, William D. Phillips, mutivi wa ntumbuluko la tshameke a kuma sagwadi ra Nobel u tsale a ku: “Loko ndzi kambisisa ku hleleka, ku twisiseka ni ku saseka ka vuako hinkwabyo, swi ndzi susumetela ku gimeta hileswaku ku ni munhu wo tlhariha swinene la tumbuluxeke swilo leswi ndzi swi vonaka. Ndlela yo olova leyi matimba ya ntumbuluko ma tirhisanaka ha yona ya ndzi tsakisa naswona yi tiyisa ripfumelo ra mina ra leswaku Xikwembu xi kona.”

Malembe ya kwalomu ka magidi mambirhi lama hundzeke, munhu un’wana la tlhariheke loyi a a langutisa swilo leswi nga laha misaveni u tsale a ku: “Timfanelo ta [Xikwembu] leti nga vonakiki ta voniwa ku sukela loko misava yi tumbuluxiwile ku ya emahlweni, hikuva ti xiyeka hi swilo leswi endliweke, ni hi matimba ya xona lama nga riki na makumu ni Vukwembu bya xona.” (Varhoma 1:20) Mutsari wa kona, ku nga muapostola Pawulo la nga Mukreste, a a ri wanuna wo tlhariha naswona a a dyondzeke ngopfu etimhakeni ta Nawu wa Muxe. Ripfumelo rakwe leri sekeriweke hi vumbhoni ri endle leswaku Xikwembu xi va munhu wa xiviri eka yena naswona leswi a a swi twisisa kahle leswaku vululami i yini, swi n’wi susumetele ku dzunisa Xikwembu hikwalaho ka swilo leswi xi swi tumbuluxeke.

Hi swi tsakela hi mbilu ya hina hinkwayo leswaku na wena u nga swi vona leswaku swa twala hakunene ku pfumela leswaku Xikwembu xi kona. Entiyisweni, onge u nga fana na Pawulo, u nga pfumeli ntsena leswaku Xikwembu xi kona. Nakambe onge u nga hambeta u tlangela leswaku Yehovha Xikwembu i munhu la nga ni xivumbeko xa moya la nga ni timfanelo leti tsakisaka leti khumbaka timbilu ta vanhu kutani ti va susumetela leswaku va tshinela eka yena.—Pisalema 83:18; Yohane 6:44; Yakobo 4:8.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 24]

XANA SWA TWALA KU VA VANHU VA NGA PFUMELI LESWAKU XIKWEMBU XI KONA HIKWALAHO KA VUBIHI LEBYI ENDLIWAKA HI VUKHONGERI?

Vanhu vo tala a va pfumeli leswaku Muvumbi u kona hikwalaho ka vukanganyisi lebyi endliweke hi vukhongeri byo tala. Xana swa twala ku va vanhu va nga pfumeli leswaku Xikwembu xi kona hikwalaho ka sweswo? Nikatsongo. Eka xingheniso xa buku ya Antony Flew leyi nge There Is a God, Roy Abraham Varghese u tsale a ku: “Mahanyelo yo biha ni tihanyi leti endliwaka hi vukhongeri a swi fambisani nikatsongo ni mhaka ya leswaku Xikwembu xi kona, tanihi leswi nxungeto wa matlhari ya nyutliya wu nga fambisaniki ni xivutiso xa leswaku E=mc².”d

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

Loko swilo swa khale leswi endliweke ku vuriwa leswaku swi endliwe hi vanhu, i mani loyi hi nga ta vula leswaku u tumbuluxe swilo swa ntumbuluko?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Albert Einstein

[Swifaniso leswi nga eka tluka 24, 25]

DNA yi fana ni buku leyitsongo swinene leyi nga ni swiletelo leswi pakanisaka swo vumba swivumbiwa leswi tlhariheke

[Swifaniso leswi nga eka tluka 25]

Byongo bya munhu byi hlamuseriwe tanihi “nchumu lowu rharhanganeke swinene evuakweni hinkwabyo”

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 22]

© The Print Collector/​age fotostock