Leswi Endlaka Leswaku Van’wasayense Van’wana Va Pfumela Leswaku Xikwembu Xi Kona

NKARHI NI NKARHI sayense yi paluxa swilo leswintshwa malunghana ni vuako swin’we ni swilo leswi hanyaka eka pulanete ya hina. Nilokoswiritano, van’wasayense ni vanhu lava nga dyondzekangiki va ha ri ni swivutiso swa nkoka swo kota leswi: Xana swi tise ku yini leswaku ku va ni vuako? A ku ri na yini emahlweni ka byona? Ha yini vuako byi vonaka byi endliwe hi ndlela ya leswaku swilo leswi hanyaka swi vuyeriwa eka byona? Xana vutomi byi sungurise ku yini laha misaveni?

Sayense a yi si swi kota ku swi hlamula kahle swivutiso swo tano. Van’wana va vona onge a yi nge pfuki yi swi kotile ku swi hlamula kahle. Hikwalaho, vo tala va tikume va boheka ku tlhela va ehleketisisa kahle hi langutelo ra vona ni leswi va swi kholwaka. A hi kambisiseni swilo swinharhu leswi rharhanganeke leswi endleke leswaku van’wasayense van’wana va ehleketisisa hi vukona bya Muvumbi.

Xana Ndlela Leyi Vuako Byi Hlelekeke Kahle Ha Yona—Ko Va Xiwelo?

Xin’wana xa swilo swa nkoka xi fambisana ni ndlela leyi vuako byi hlelekeke ha yona. Ha yini vuako byi ri ni milawu ni swiyimo leswi nga cinciki leswi kotaka ku seketela planete ya hina ni ku endla leswaku ku va ni vutomi eka yona?

Ha yini hi vula leswaku vuako byi hleleke kahle? Hi xikombiso, ehleketa hi swilo swa mune leswi nga ni matimba la misaveni: maginete ya gezi, nkoka-misava, matimba lamakulu ya nyutliya ni matimba lamatsongo ya nyutliya.a Matimba lawa ma khumba nchumu wun’wana ni wun’wana lowu nga ematilweni ni le misaveni. Swilo leswi swa matimba swi hleleke ni ku tshamiseka kahle lerova hambiloko swo cinciwa katsongo, swi nga endla leswaku ku nga vi na vutomi evuakweni hinkwabyo.

Vanhu vo tala lava ehleketaka kahle va swi vona leswaku vuako a byi lo tiendlekela hi xiwelo. John Polkinghorne, loyi a a ri mutivi wa ntumbuluko eYunivhesiti ya Cambridge, u gimetise xileswi: “Loko u xiya leswaku milawu ya ntumbuluko yi hleleke kahle swinene lerova ku kala ku va ni vuako lebyi hi byi vonaka, sweswo swi tiyisekisa mhaka ya leswaku vuako lebyi hi byi vonaka a byi lo tiendlekela, kambe byi fanele byi ri ni xikongomelo.”

Mutivi wa ntumbuluko wa le Australia, Paul Davies, u vula mhaka leyi fanaka. U ri: “A swi kanakanisi leswaku van’wasayense vo tala va . . . monyaka dyondzo ya leswaku swi nga ha endleka ku ri ni Xikwembu, kumbe xihlovo xa ntumbuluko lexi nga riki munhu.” U engeterile: “Mina a ndzi monyi na vona. . . . A ndzi nge swi kholwi leswaku hi ve kona hi xihoxo laha misaveni, . . . leswaku swi lo tiendlekela leswaku hi va laha.”

Ntlhontlho Wa Ku Hlamusela Ku Rharhangana Ka Swilo Leswi Hanyaka

Xiphiqo xa vumbirhi lexi van’wasayense va namuntlha va langutaneke na xona i ku rharhangana lokukulu ka misava ya hina. Lava nga ni ntokoto va vula leswaku loko nchumu wu rharhangane ngopfu, a hi xitalo wu vaka wu lo tiendlekela hi xiwelo. Ehleketa hi xikombiso lexi.

Ku ni tikhemikhali to tala leti faneleke ti hlangana hi ndlela leyi pakanisaka swinene leswaku ku ta vumbeka DNA, ku nga yona yi akaka vutomi. Emalembeni ya 30 lama hundzeke, Dok. Frank Salisbury wa Utah State University, eU.S.A., u ringanyete nhlayo leyi lavekaka leswaku ku vumbeka molekhuli ya DNA leyi endlaka leswaku ku va ni vutomi. Ku hlayela kakwe ku paluxe leswaku nhlayo ya kona a yi ri yi tsanana ngopfu lerova hi ku ya hi dyondzo ya tinhlayo a swi nga ta koteka leswaku yi tiendlekela.b

Ku rharhangana lokukulu ku vonaka kahle loko swivumbiwa leswi hanyaka swi ri ni swiphemu leswi rharhanganeke leswi swi nga taka swi nga pfuni nchumu loko ku nga ri na swiphemu swin’wana leswi na swona swi rharhanganeke. A hi tekeni xikombiso xa ku veleka.

Hi ku ya hi dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo, swilo leswi hanyaka swi ye emahlweni swi tswalana swinene loko swi ri karhi swi ya swi rharhangana ngopfu. Kambe, ku ni nkarhi lowu swivumbiwa swo hlayanyana swa xisati swi bohekaka ku endla tisele ta ku tswala leti lavaka ku nonisiwa hi xivumbiwa xa xinuna lexi nga ni tisele ta ku tswala leti fanaka ni ta swona. Leswaku swi hundzisela tikhromozom leti ringaneke eka vana va swona, tisele ta ku tswala ta mutswari ha un’we ti boheka ku hundza eka endlelo ro hlamarisa leri vuriwaka meiosis, laha tisele ta mutswari ha un’we ti salaka ni hafu ya tikhromozom. Endlelo leri ri endla leswaku n’wana wa kona a nga vi na tikhromozom to tala ku tlula mpimo.

Swivumbiwa leswin’wana naswona swi fanele swi ri ni endlelo leri fanaka. Kutani, xana “manana wo sungula” wa xivumbiwa xin’wana ni xin’wana u swi kotise ku yini ku tswala a ri na “tatana wo sungula” la wupfeke kahle? Xana havumbirhi bya vona va swi kotise ku yini ku hunguta tikhromozom ta vona ti va hafu eka tisele ta ku tswala, hi ndlela leyi lavekaka, leswaku ku tswariwa n’wana la hanyeke kahle kambe a ri ni timfanelo ta vatswari havambirhi? Naswona, loko timfanelo leti ta ku tswala ti lo vumbeka hakatsongo-tsongo, xana lexa xinuna ni lexa xisati swi pone njhani tanihi leswi swiaki swa nkoka hi ndlela leyi a swi nga si vumbeka hi ku helela?

Ku hava hambi ku ri xivumbiwa xin’we, lexi hi nga vulaka leswaku xi lo tiendlekela hi xiwelo. Mhaka ya leswaku fambiselo leri ra tikhromozom ri endleke eka muxaka wo karhi wa swivumbiwa ri tlhela ri ya emahlweni ri endleka ni le ka misava yin’wana, a yi fambisani ni ntiyiso lowu nga kona. Xana dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo, yi nga swi kota ku hlamusela fambiselo leri ro rharhangana? Xana swiendlakalo swa xiwelo, swi nga swi kotisa ku yini ku endla fambiselo ro rharhangana ri tlhela ri hleleka hi ndlela leyi? Swilo leswi hanyaka swi ni timfanelo to tala leti kombisaka leswaku swi kunguhatiwe kahle—ku ni Mukunguhati la tlhariheke.

Swidyondzi swo tala swi fikelele makumu wolawo. Hi xikombiso, mutivi wa tinhlayo William A. Dembski u tsale leswaku “vutlhari lebyi vonakaka eka swilo leswi vumbiweke . . . byi endla swi vonaka leswaku ku ni muvumbi wo tlhariha.” Mutivi wa tikhemikhali ni timolekhuli, Michael Behe, u katsakanya vumbhoni lebyi hi ndlela leyi: “U nga va Mukhatoliki lonene kambe u kholelwa eka dyondzo ya Darwin. Kambe, dyondzo ya ntivo-tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka yi endle leswaku swi tika ngopfu ku va n’wasayense wo tlhariha u tlhela u kholelwa eka tidyondzo ta Darwin.”

Rhekhodo Leyi Nga Faniki Ya Masalela Ya Leswi Feke

Nchumu wun’wana wa vunharhu lowu van’wasayense va nga wu twisisiki wu fambisana ni masalela ya leswi feke. Loko ku tihundzukela ka swilo ku teke nkarhi wo leha swinene, hi fanele hi kuma swilo swo tala leswi nga vumbhoni bya leswi humeleleke loko swilo leswi hanyaka swi ri karhi swi cinca-cinca. Kambe swilo swa ntsandza vahlayi leswi yimburiweke ku sukela enkarhini wa Darwin a swi tshineli nikatsongo kwalaho. A ku na nchumu lexi kombisaka vuxaka exikarhi ka swilo leswi!

Hikwalaho van’wasayense vo hlayanyana va fikelele makumu ya leswaku vumbhoni lebyi seketelaka ku tihundzukela ka swilo byi tsane ngopfu naswona bya chayisana, a byi kombisi leswaku vutomi byi lo tisungulela. Mutivi wa swilo leswi hahaka Luther D. Sutherland, ebukwini yakwe leyi nge Darwin’s Enigma, u tsale leswi: “Vumbhoni bya sayense byi kombisa leswaku nkarhi wun’wana ni wun’wana loko ku va ni nchumu wo karhi lowu hanyaka eMisaveni, ku fana ni swilo leswi hanyaka hi sele yin’we kumbe munhu, swi fike swi helerile naswona swi akeke hi ku helela ni swirho swa swona swi tirha kahle. Eka tinhla leti, hi nga fikelela makumu ya leswaku a ku ri ni munhu wo karhi wo tlhariha ku nga si va na vutomi eMisaveni.”

Hi hala tlhelo, rhekhodo ya masalela ya leswi feke yi fambisana ngopfu ni swilo leswi hanyaka leswi rhekhodiweke eBibeleni eka Genesa. Donald E. Chittick, mutivi wa tikhemikhali loyi a kumeke digri ya vudokodela eOregon State University, u ri: “Loko u languta rhekhodo ya masalela ya leswi feke u ta fikelela makumu ya leswaku swiharhi a swi tswalana hi ku ya hi mixaka ya swona hilaha Genesa yi vulaka hakona. A swi cincanga ku suka eka muxaka wun’wana ku ya eka wun’wanyana. Vumbhoni lebyi nga kona sweswi, ku fana ni le sikwini ra Darwin, byi fambisana ni rhekhodo ya ku tumbuluxiwa ka swilo leyi nga eka Genesa. Swimilana ni swiharhi swi ya emahlweni swi bebulana hi mixaka ya swona. Entiyisweni, ku ni ku hambana lokukulu ngopfu exikarhi ka dyondzo ya masalela ya leswi feke ni dyondzo ya Darwin lerova van’wasayense van’wana va sungula ku kholwa leswaku vumbhoni bya leswaku swilo leswi hanyaka swi lo hundzuka swi suka eka nchumu wo karhi kutani swi cinca swi va nchumu wun’wana, a byi nge kumiwi.”

Ku Langutana Ni Vumbhoni

Leswi nga laha henhla ko va timhaka ti nga ri tingani eka to tala leti vanhu lava alaka leswaku ku ni Muvumbi va tsandzekaka ku ti hlamusela. Van’wasayense van’wana va swi xiya leswaku ku hava vumbhoni lebyi twalaka lebyi seketelaka mhaka ya leswaku Xikwembu a xi kona, kambe mhaka leyi yi seketeriwa hi timhaka leti ngo va ku mbambela ntsena.

Hikwalaho, endzhaku ko tirha vutomi byakwe hinkwabyo a ri karhi a endla vulavisisi, mutivi wa tinyeleti Allan Sandage u te: “Nkambisiso lowu ndzi wu endleke wa sayense wu endle leswaku ndzi fikelela makumu ya leswaku misava leyi yi rharhangane ngopfu lerova a yi nge hlamuseleki hi ndlela ya sayense. Ndzi nga pfuniwa ntsena hi munhu la nga ni matimba lama tlulaka ya ntolovelo ku twisisa xihlamariso xa ntumbuluko.”

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 14]

Swivutiso leswi van’wasayense va tsandzekaka ku swi hlamula

◼ Ha yini matimba ya mune ya misava ma pimeke hi ndlela leyinene swonghasi, ma endla leswaku ku va ni vuako ni vutomi?

◼ Xana ku rharhangana lokukulu swonghasi ka swilo leswi hanyaka ku nga hlamuseriwa njhani?

◼ Ha yini rhekhodo ya masalela ya leswi feke yi nga hetisekanga, naswona byi kwihi vumbhoni lebyi kombaka leswaku swilo leswi hanyaka swi sukele eka swin’wana kutani swi cinca swi va swin’wana?

[Bokisi leri nga eka tluka 16]

Xana swi lo endleka hi xiwelo?

Loko National Geographic ya sweswinyana yi kandziyise xihloko lexi tsakisaka eka xifunengeto xa yona lexi kombisaka vuxaka bya rirhandzu exikarhi ka manana ni n’wana, muhlayi un’wana u tsalele magazini wolowo, a ku: “Xifaniso xa manana ni n’wana lexi nga exifunengetweni xi saseke ngopfu. A ndzi swi twisisi leswaku ha yini munhu a nga langutaka n’wana wo saseka hi ndlela leyi, loyi etin’hwetini ta kaye ntsena leti hundzeke a a ri tandza leri ringanaka ni nhloko ya nayiti, kutani a ehleketa leswaku swi lo endleka hi xiwelo leswaku a kula a va tani.”

Vo tala va pfumelelana na wona marito lawa. Mutsari tlhelo khale ka profesa wa sayense ya nyutliya Dok. Gerald Schroeder, mhaka ya leswaku vuako byi lo tiendlekela hi xiwelo u yi fanisa ni ntshembo wa ku wina lotho kanharhu hi ku landzelelana: “Loko u nga si ya teka sagwadi ra wena ra vunharhu, va ta va va ku rhangise ndlela va ku yisa ejele, va ku u endle vugevenga byo karhi leswaku u kuma tinomboro ta kona. Mhaka ya leswaku munhu a nga wina kanharhu hi ku landzelana kumbe kanharhu evuton’wini byakwe, a yi nge tali ku endleka lerova a hi kali hi lorha ni ku lorha ha yona.”

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Loko swilo leswi swa mune swa matimba a swi nga vekiwanga ni ku pimiwa kahle, a ku nga ta va ni vutomi

Matimba lamatsongo ya nyutliya ma endla leswaku dyambu ra hina ri hambeta ri hisa hi mpimo wa kahle

Nkoka-misava wu endla leswaku swilo swi nga kokeleki ehenhla matilweni

Matimba lamakulu ya nyutliya ma endla leswaku tiatomo ti tshama ndhawu yin’we

Maginete ya gezi hi yona yi endlaka leswaku ku va ni rihati

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Xana matimba lama nga lo tiendlekela ma nga swi kotisa ku yini ku endla nchumu lowu rharhanganeke ku fana ni sele yin’we swin’we ni DNA ya yona, hi nga ha vulavuli hi munhu?

[Swifaniso leswi nga eka tluka 16]

Rhekhodo ya masalela ya leswi feke yi tsandzekile ku tiyisekisa leswaku vutomi byi lo tiendlekela