Xana U Nga Ti Kuma Kwihi Tinhlamulo?

XANA u tshame u titwa u karhatekile hikwalaho ka njhekanjhekisano lowu nga kona hi ta dyondzo ya leswaku swilo swi lo tihundzukela kumbe swi lo tumbuluxiwa? Loko swi ri tano, a wu wexe.

Phela, ku ni van’wasayense ni swidyondzi swin’wana leswi seketelaka mhaka ya ku tihundzukela ka swilo, lava hakanyingi va vekaka mhaka hi ndlela ya vutshila, lava vulaka leswaku loko u dyondzekile naswona u tlharihile, u fanele u teka dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo yi ri ntiyiso. Kasi hi hala tlhelo, ku ni vanhu lava hisekelaka vukhongeri ngopfu lava va kucetelaka vanhu leswaku loko va ri ni ripfumelo ra xiviri, va fanele va pfumela leswaku swilo swi lo tumbuluxiwa.

Mavonelo yo tano lama hundzeletiweke ma hete vanhu vo tala matimba. Mhaka ya leswaku Xikwembu xi kona kumbe e-e, a yi lavi ntsena ku tiba xifuva, u khomelela eka langutelo ra wena ntsena. Tsundzuka, mhaka leyi a hi yo phikizana ntsena ha yona kumbe ku vona leswaku munhu u tlharihe ku fikela kwihi. Timhaka leti katsekaka eka yona ti nga khumba vutomi ni vumundzuku bya wena.

Xiphiqo Lexi Tolovelekeke Xa Van’wasayense

Hilaha hi swi voneke hakona, va tele van’wasayense lava dumeke, lava dyondzekeke, lava vulaka leswaku vumbhoni byi kombetela leswaku ku ni Muendli kumbe Muvumbi. Van’wasayense van’wana a va heleli kwalaho. Va yi kaneta mhaka ya van’wasayense-kulobye lava hi ku tiomisa nhloko va alaka leswaku Xikwembu xi kona.

Hi xikombiso, John R. Baumgardner la nga mutivi wa swilo swa ntumbuluko u ri: “Leswi swi nga erivaleni leswaku swilo a swi tiendlekelanga, swi tisa ku yini leswaku n’wasayense a nga vula hi mbilu yo basa leswaku swilo leswi rharhanganeke leswi hi swi vonaka swi lo tiendlekela hi xiwelo? Loko munhu a vula sweswo kambe ntiyiso a wu tiva, u va a nga tshembekanga hi tlhelo ra sayense.”

Richard Feynman, mutivi wa ta ntumbuluko la dumeke, u boxe ndlela yin’wana leyi sayense yi paluxaka ntiyiso ha yona. Loko a vula rito ro pfula eyunivhesiti yin’wana, u vulavule hi “ku tshembeka ko karhi, ko hlawuleka.” U vule leswaku leswi swi katsa “ku endla matshalatshala yo hlawuleka yo kombisa leswaku wena tanihi n’wasayense swi nga ha endleka u hoxisile.” U vule leswaku leswi “i vutihlamuleri bya hina tanihi van’wasayense, ku tshembeka eka van’wasayense-kulorhi ni le ka tiko hinkwaro.”

I kangani laha hi kumaka vativi va ta ku tihundzulukela ka swilo va vula marito lama nge “swi nga ha va swi hoxile,” va kombetela eka tidyondzo ta vona? Khombo ra kona, a hi kanyingi u nga va twaka va vula sweswo. Entiyisweni, ku titsongahata ni ku tshembeka ku fanele ku susumetela van’wasayense vo tala ku pfumela leswaku sayense yo kota ntsena ku kambisisa vuako lebyi hi byi vonaka, a yi nge swi koti ku hlamula swivutiso leswi fambisanaka ni vukona bya Muvumbi. Kambe, ku vuriwa yini hi varhangeri va vukhongeri lava seketelaka dyondzo ya leswaku swilo swi lo vumbiwa?

Xiphiqo Lexi Tolovelekeke Hi Vaseketeri Va Vukhongeri

Varhangeri va vukhongeri na vona a va titsongahati naswona a va tali ku tshembeka. Ku tlula kwalaho, xana ku tshembeka ku kwihi loko va dyondzisa leswi Bibele yi nga swi dyondzisiki? Xana va tshembeka loko va rhangisa mavonelo ni mindhavuko ya vona ematshan’weni yo namarhela leswi vuriwaka hi Bibele? Entiyisweni leswi hi swona leswi vanhu vo tala lava dyondzisaka hi ta ku tumbuluxiwa ka swilo va swi endleke.

Hi xikombiso, hakanyingi vanhu lava hisekelaka mhaka ya ku tumbuluxiwa ka swilo, va vula leswaku vuako hinkwabyo byi tumbuluxiwe hi masiku ya tsevu lama nga ni tiawara ta 24 emalembeni ya kwalomu ka 6 000 lama hundzeke. Hi tidyondzo to fana ni leti, va vula leswi hambaneke ni leswi swi vuriwaka hi Bibele, yona yi vula leswaku Xikwembu xi tumbuluxe matilo ni misava “eku sunguleni”—leswi swi endleke “masiku” lama boxiweke ya ku tumbuluxa ma nga si sungula, naswona nkarhi lowu leswi swi endlekeke ha wona a wu boxiwanga. (Genesa 1:1) Lexi xiyekaka, buku ya Genesa yi kombisa leswaku rito leri nge “siku” ri tirhisiwa hi tindlela to tala. Eka Genesa 2:4, nkarhi hinkwawo wa masiku ya tsevu lama hlamuseriweke eka ndzima yo sungula ku vuriwa leswaku i siku rin’we ntsena. Kahle-kahle, masiku lawa a ku nga ri masiku ya tiawara ta 24, kambe a ku ri minkarhi yo leha swinene. Entiyisweni siku ha rin’we ri nga ha va ri teke magidi ya malembe.

Khombo ra kona, varhangeri va vukhongeri va hoxisa loko va vulavula hi ta ripfumelo. Swi vonaka onge van’wana va ringanyeta leswaku ripfumelo ri katsa ku va munhu a kholwa nchumu wo karhi lowu nga riki na vumbhoni lebyi tiyeke. Eka vanhu vo tala vo tlhariha, ripfumelo ro tano ri vonaka ri nga ri na xisekelo. Bibele yi hlamusela ripfumelo hi ndlela leyi hambaneke swinene ni yoleyo: “Ripfumelo i ku langutela loku tiyisekisiweke ka swilo leswi tshembiwaka, vumbhoni lebyi tiyeke bya leswi nga swa xiviri hambiloko swi nga voniwi.” (Vaheveru 11:1) Hikwalaho ripfumelo ra xiviri ri ni xisekelo. Ri sekeriwe eka vumbhoni lebyi tiyeke, lebyi twalaka.

Kutani ke, xana ku pfumela eka Xikwembu ku sekeriwe kwihi? Vumbhoni bya kona byi sekeriwe eka tinhla timbirhi, hatimbirhi ka tona ta twala.

Ku Kambisisa Vumbhoni

Muapostola Pawulo u susumeteleke ku tsala leswaku “timfanelo ta [Xikwembu] leti nga vonakiki ta voniwa ku sukela loko misava yi tumbuluxiwile ku ya emahlweni, hikuva ti xiyeka hi swilo leswi endliweke, ni hi matimba ya xona lama nga riki na makumu ni Vukwembu bya xona.” (Varhoma 1:20) Se ku hundze magidi ya malembe, vavanuna ni vavasati vo tlhariha va ri karhi va xiya vumbhoni bya vukona bya Xikwembu eka ntumbuluko.

Hilaha hi swi voneke hakona, sayense yi nga pfuna swinene emhakeni leyi. Loko hi dyondza leswi engetelekeke hi ku hleleka ka vuako, hi ya hi kuma xivangelo xo chava Loyi a vumbeke swilo leswi hinkwaswo. Van’wasayense van’wana va byi amukela vumbhoni byo tano naswona va byi kuma byi khorwisa. Handle ko kanakana va ta vula leswaku sayense hi yona yi va pfuneke leswaku va tiva Xikwembu. Kambe swi vonaka onge van’wasayense van’wana a va lavi ku twa nchumu hi vumbhoni hambi byi ri byihi lebyi nga kumekaka. Ku vuriwa yini hi wena?

Hi ku khutaza leswaku loko u swi rhandza, u kambisisa vumbhoni lebyi. Buku leyi nge Is There a Creator Who Cares About You? yi endleriwe ku ku pfuna ku kuma tinhlamulo leti u ti lavaka.a Ku engetela kwalaho, yi ta ku pfuna ku kambisisa vumbhoni bya vumbirhi bya leswaku Xikwembu xi kona: ku nga Bibele.

Bibele yi tamele vumbhoni byo tala lebyi kombisaka leswaku yi huhuteriwe hi munhu la nga ni vutlhari byo tlula bya vanhu. Hi xikombiso, yi tamele vuprofeta byo tala, kumbe matimu lama tsariweke ma nga si endleka. Byin’wana bya byona byi hlamusela swiyimo leswi hi hanyaka eka swona namuntlha! (Matewu 24:3, 6, 7; Luka 21:10, 11; 2 Timotiya 3:1-5) Vanhu a va nge swi koti ku hi byela ntiyiso hi ta vumundzuku. I Xikwembu ntsena lexi nga hi byelaka sweswo!

Hambiswiritano, Bibele a yi hi byeli ntsena hi ta vukona bya Xikwembu. Yi tlhela yi hi dyondzisa ni vito ra xona, yi hi hlamusela vumunhu bya xona naswona yi hi byela ndlela leyi xi va khathaleleke ha yona vanhu emalembeni lama hundzeke. Yi tlhela yi hlavutela leswi a hi vekeleke swona. Eka swilo leswi hinkwaswo, sayense ya tsandzeka ku hi kongomisa. Entiyisweni, sayense ya vanhu a yi nge hi nyiki ntshembo lowu nga heriki evuton’wini bya hina. Naswona a yi nge swi koti ku simeka mahanyelo lamanene.

Xisekelo Xa Mahanyelo Lamanene

Lexi twisaka ku vava, tidyondzo ta sayense leti van’wana va ti tirhisaka namuntlha ti khutaza mahanyelo yo biha. Mutivi wa ta vutomi Richard Dawkins, la alaka leswaku Xikwembu xi kona, u te: “Evuakweni lebyi hi nga twisiseki ndlela leyi matimba ya byona ma tirhaka ha yona ni ndlela leyi fambiselo ra xitekela ri tirhaka ha yona, vanhu van’wana va ta vaviseka, van’wana va ta va ni nkateko naswona a wu nge swi twisisi leswaku ha yini swi endleke hi ndlela yoleyo, hambi ku ri vululami a wu nge byi kumi.” Xana a hi mhaka yo chavisa leyi? Xana a hi swona leswaku vanhu va fanele va va ni nawu wa mahanyelo lowu nga ta vuyerisa lava tikhomeke kahle ni ku xupula lava endlaka swo biha?

Laha hi kuma ku hambana loku nga kona exikarhi ka Bibele ni dyondzo ya vanhu lava nga pfumeriki leswaku Xikwembu xi kona, lava kholwaka leswaku swilo swi lo tiendlekela. Rito ra Xikwembu xi kandziyisa leswaku vanhu va hlawulekile eka ntumbuluko; dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo yi vula leswaku vanhu va ve kona hi xiwelo. Bibele yi hlamusela leswaku vanhu va endliwe hi xifaniso xa Xikwembu lexi nga ni rirhandzu naswona va nga swi kota ku hanya vutomi lebyinene ni lebyi tsakisaka; dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo, ya tsandzeka ku hlamusela timfanelo ta vanhu to kota rirhandzu ni ku pfumala vutianakanyi.

Dyondzo ya ku tihundzukela ka swilo a yi swi koti ku nyika vanhu ntshembo kumbe xikongomelo xa xiviri. Bibele yi nyikela xikongomelo xa xiviri xa Muvumbi hi vumundzuku bya hina. U hlamusele xikongomelo xakwe hi ku kongoma, a ku: “Ndzi ta mi katekisa hi vumundzuku lebyi nga ni ntshembo.”—Yeremiya 29:11, Contemporary English Version.

Dyondza Hi Muvumbi

Mupisalema wo tlhariha u susumeteleke ku pfumela hi ku titsongahata a ku: “Tivani leswaku Yehovha i Xikwembu. Hi yena la hi endleke, a hi tiendlanga.” (Pisalema 100:3) Eka vanhu vo tala vo tlhariha, marito lawa ma twala swinene ku tlula tidyondzo ta manguva lawa leti vulavulaka hi vutomi bya vanhu lebyi veke kona hi xiwelo.

Minkarhi yin’wana sayense ya manguva lawa yi seketela dyondzo yo biha ya leswaku vanhu va fanele va kongomisiwa hi mianakanyo ni vutivi lebyi va nga na byona. Lexi twisaka ku vava, vukhongeri lebyi hleriweke hakanyingi byi endle xihoxo lexi fanaka. Hambiswiritano, vutivi bya vanhu byi ta tshama byi ri karhi byi kayivela. Hambileswi muapostola Pawulo a a ti tiva ngopfu timhaka ta moya, kambe a a titsongahata minkarhi hinkwayo. U vule swi huma embilwini a ku: “Sweswi a hi voni kahle exivonini . . . Vutivi lebyi ndzi nga na byona sweswi a byi hetisekanga.”—1 Vakorinto 13:12, The Jerusalem Bible.

Ina, ku pfumela eka Xikwembu hi mbilu hinkwayo a swi titsheganga hi sayense ya manguva lawa. Kambe eka munhu la kambisisaka timhaka hi vukheta, sayense yi nga tiyisa ripfumelo rakwe. Ripfumelo ra ntiyiso ni vumoya hi swona swi nga endlaka munhu a hanya vutomi lebyi enerisaka ni lebyi tsakisaka. (Matewu 5:3) Loko u dyondza Bibele leswaku u tiva Yehovha hi ku helela ni swikongomelo swa yena hi vanhu ni misava, u ta kuma xisekelo xo tiva xikongomelo xa xiviri xa vutomi ni xa ku va ni ntshembo.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 17

Leswi va swi vulaka

Vativi va sayense vo tala a va kanakani ku vula leswaku Muvumbi u kona. Hambileswi van’wana va nga ni mavonelo yo hambana-hambana hi Xikwembu, va pfumela leswaku ku ni vumbhoni bya leswaku ku ni Muendli la tlhariheke. Xiya tinhlamuselo leti landzelaka:

“Leswi ndzi nga n’wasayense, ndzi languta swilo leswi nga ematlhelo ka mina kutani ndzi xiya ndlela leyi swi rharhanganeke ha yona, ivi ndzi fikelela makumu ya leswaku u kona muvumbi wo tlhariha la hleleke swilo leswi swo rharhangana.”—ANDREW MCINTOSH, MUTIVI WA TINHLAYO WA LE WALES, EUNITED KINGDOM

“Ndlela leyi ntumbuluko wu rharhanganeke ha yona wu komba kahle leswaku ku ni Muvumbi. Fambiselo rin’wana ni rin’wana ra vutomi ni ra ntumbuluko, loko se ri twisisiwa, ri kombisa ku rharhangana loku hlamarisaka swinene.”—JOHN K. G. KRAMER, MUTIVI WA TIKHEMIKHALI TA SWILO LESWI HANYAKA, ECANADA

“Swi lo dla, leswaku swilo leswi hanyaka swi hlelekile. Swi hleriwe hi Munhu loyi a nga ni matimba lama tlakukeke loyi ndzi n’wi vulaka Xikwembu. Emhakeni leyi, vukhongeri bya pfumelelana ni sayense. Sayense a yi kanetani nikatsongo ni vukhongeri, entiyisweni, ya byi seketela, yi endla leswaku hi twisisa vuako bya hina.”—JEAN DORST, MUTIVI WA TA VUTOMI, WA LE FURWA

“A ndzi ehleketi leswaku vuako ni vanhu a va ta va kona loko a ku nga ri na muvumbi la tlhariheke, loko a ku nga ri na munhu wa moya la nga ni ‘rirhandzu’ la sunguleke swilo leswi nga kona ni ku veka milawu ya swona.”—ANDREY DMITRIYEVICH SAKHAROV, MUTIVI WA TA NTUMBULUKO, WA LE RHAXIYA

“Xiharhi xin’wana ni xin’wana xi vumbiwe hi ndlela yo karhi leswaku xi pfumelelana ni ndhawu leyi xi hanyaka eka yona, kutani a ku na lexi ndzi nga xi vulaka handle ko vula leswaku Muvumbi hi yena la swi vumbeke ku ri ni ku vula leswaku swi lo tiendlekela.”—BOB HOSKEN, MUTIVI WA TIKHEMIKHALI TA SWILO LESWI HANYAKA, EAUSTRALIA

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 18]

Rungula ra Genesa ri bumabumeriwa

Gerald Schroeder, khale ka profesa wa sayesne ya nyutliya, u tsarile: “Bibele yi hlamusela swiendlakalo leswi humeleleke eka malembe ya tsevu wa magidi ya tibiliyoni lama hundzeke eka tindzimana ta 31 to sungula hi marito ma nga ri mangani ntsena. Leswi i swiendlakalo leswi van’wasayense va tirhiseke timiliyoni ta marito loko va tsala ha swona. Ku tumbuluka hinkwako ka vutomi bya swiharhi ku hlamuseriwe hi swivulwa swa nhungu ntsena eBibeleni. Loko hi xiya ndlela leyi Bibele yi vekaka timhaka hi ku komisa ha yona, ku pfumelelana ka rungula leri hlamuseriweke eka Genesa 1 ni leswi sayense ya manguva lawa yi swi tshubuleke, a hi ku hlamarisa ka swona, ngopfu-ngopfu loko hi xiya leswaku hinkwaswo leswi vuriwaka eBibeleni, leswi tsariweke eka Genesa, swi rhekhodiwe khale swinene, eka malembe-xidzana yo tala lama hundzeke, xisweswo a swi sekeriwanga kona eka swilo leswi tshuburiweke hi sayense ya manguva lawa. Sayense ya manguva lawa hi yona yi pfumelelaneke ni rungula ra Bibele ra Genesa.”—THE SCIENCE OF GOD—THE CONVERGENCE OF SCIENTIFIC AND BIBLICAL WISDOM.

[Swifaniso]

Bibele yi hlamusela minkarhi ya tsevu ya ku tumbuluxa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 20]

Bibele yi tamele vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku yi huhuteriwe hi Xikwembu