Ku Hlanganisa Sayense Ni Vukhongeri

“Sayense ni vukhongeri [a] swa ha langutiwi swi kanetana.”—The Daily Telegraph, London, May 26, 1999.

XIKONGOMELO-NKULU xa sayense ni vukhongeri i ku kuma ntiyiso. Sayense yi tshubula swilo swo hlamarisa evuakweni, vuako lebyi akiweke hi ndlela yo hlamarisa ngopfu. Vukhongeri bya ntiyiso byi endla leswaku leswi swi tshuburiweke hi sayense swi va ni xikongomelo hi ku dyondzisa leswaku i Muvumbi la endleke swilo leswi hi swi vonaka evuakweni.

“Ndzi kume leswaku vukhongeri byi ndzi pfuna leswaku ndzi yi tlangela ngopfu sayense,” ku vula Francis Collins, mutivi wa timolekhuli. U ya emahlweni a ku: “Loko ndzi tshubula swo karhi hi fambiselo ra vanhu ra xitekela, ndzi titwa ndzi chavisiwa hi ndlela leyi vutomi byi hlamarisaka ha yona, kutani ndzi tibyela ndzi ku, ‘Mihlolo, a swo tiviwa hi Xikwembu ntsena.’ A ku ri nchumu wo tsakisa swinene, lowu ndzi pfuneke leswaku ndzi xixima Xikwembu naswona swi endle leswaku sayense yi va mpfuno ngopfu eka mina.”

I yini lexi nga ta pfuna munhu leswaku a hlanganisa sayense ni vukhongeri?

Ndzavisiso Lowu Yaka eMahlweni

Pfumela leswaku ku ni swipimelo: A hi nge tshiki ku ya emahlweni hi lava swo tala hi vuako bya hina lebyi nga riki na makumu, hi xibakabaka na hi nkarhi. Mutivi wa vutomi Lewis Thomas u te: “Ndzavisiso lowu a wu nge heli, tanihi leswi hi nga swivumbiwa leswi tshamelaka ku lava ku tiva, hi kambisisa swilo leswintshwa, ha mbambela, hi ri karhi hi ringeta ku twisisa swilo leswi nga kona. A hi nge swi koti ku kuma tinhlamulo ta swivutiso swa hina hinkwaswo malunghana ni ntumbuluko. Vanhu va nga tsaka ngopfu loko ko kala ku fika nkarhi lowu va nga ta ku, ‘Sweswi hi swi twisisa hinkwaswo.’ A hi nge pfuki hi swi twisise hi ku helela.”

Hilaha ku fanaka, loko swi ta emhakeni ya ntiyiso wa vukhongeri, a hi nge wu twisisi hinkwawo. Un’wana wa vatsari va Bibele, ku nga Pawulo, u te: “Sweswi a hi voni kahle hi xivoni . . . Vutivi bya mina a byi hetisekanga sweswi.”—1 Vakorinto 13:12, The New English Bible.

Kambe, vutivi lebyi nga hetisekangiki kahle bya swivutiso swa vativi va sayense ni vukhongeri, a byi hi siveli leswaku hi fikelela makumu lama twalaka lama seketeriweke eka tinhla leti hi nga na tona. A hi lavi vuxokoxoko hinkwabyo malunghana ni masungulo ya dyambu leswaku hi ta tiyiseka hi ku helela leswaku mundzuku ri ta tlhava.

A hi kambisiseni tinhla leti tiviwaka: Loko hi ri karhi hi lava tinhlamulo ta swivutiso swa hina, hi fanele hi kongomisiwa hi misinya ya milawu leyi twalaka. Loko ho ka hi nga namarheli vumbhoni lebyi twalaka kahle, hi nga ha hambukisiwa hi ku olova eku laveni ka hina ntiyiso wa sayense ni vukhongeri. Entiyisweni, a nga kona ni un’we wa hina la nga kambisisaka vutivi ni mavonelo hinkwawo lama tateke tilayiburari letikulu ngopfu namuntlha. Hi hala tlhelo, Bibele yi tamele rungula leri eneleke kahle ra tidyondzo ta moya leti hi faneleke hi ti kambisisa. Bibele yi seketeriwa hi tinhla leti tiviwaka kahle.a

Kambe, malunghana ni vutivi, ku laveka matshalatshala lamakulu leswaku hi kota ku hambanisa exikarhi ka ntiyiso ni leswi ngo mbamberiwa kunene, exikarhi ka leswi nga swa xiviri ni leswi nga vuxisi—hi swi kambela eka sayense ni le ka vukhongeri. Hilaha Pawulo mutsari wa Bibele a tsundzuxeke hakona, hi fanele hi bakanya “leswi vuriwaka ‘vutivi’ hi mavunwa.” (1 Timotiya 6:20) Leswaku hi hlanganisa sayense ni Bibele, hi fanele hi kambisisa tidyondzo leti nga ntiyiso, hi nga bvumbi, kutani hi vona ndlela leyi tidyondzo leti ti pfumelelanaka ni ku seketelana ha yona.

Hi xikombiso, loko hi swi tiva leswaku Bibele yi tirhisa rito leri nge “siku” ku kombetela eka minkarhi yo hambana-hambana, ha swi vona leswaku rungula leri vulavulaka hi masiku ya tsevu ya ku tumbuluxa leri nga eka Genesa a ri fanelanga ri kanetana ni makumu lama fikeleriweke hi sayense ya leswaku misava leyi yi fanele yi ri ni malembe ya kwalomu ka mune ni hafu ya magidi ya timiliyoni. Hi ku ya hi Bibele, i khale misava yi ri kona, hambiloko ku nga si sungula masiku ya ku tumbuluxa. (Vona Bokisi leri nge “Masiku Ya Ku Tumbuluxa—Xana Siku Ha Rin’we A Ri Ri Ni Tiawara Ta 24?”) Hambiloko sayense yo cinca kutani yi ta ni malembe man’wana ya pulanete ya hina, mhaka leyi vuriweke eBibeleni yi ta tshama yi ri ntiyiso. Ematshan’weni ya ku kanetana ni Bibele, sayense, hi ndlela leyi ni hi tindlela tin’wana to tala, yo nyikela rungula leri engetelekeke leri vulavulaka hi misava ya sweswi ni ya nkarhi lowu hundzeke.

Ripfumelo, a hi nchumu wo weriwa ehenhla: Bibele yi hi nyika vutivi hi Xikwembu ni swikongomelo swa xona leswi u nga taka u nga swi kumi eka xihlovo hambi xi ri xihi. Ha yini hi fanele hi yi tshemba? Bibele hi yoxe yi hi byela leswaku hi yi kambisisa, ku vona leswaku ya pakanisa hakunene. Ehleketa hi matimu ya ku tsariwa ka yona, ndlela leyi yi pfunaka ha yona, ku tshembeka ka vatsari va yona ni ntiyiso wa yona. Munhu a nga va ni ripfumelo leri tiyeke ra leswaku Bibeleni i Rito ra Xikwembu loko o kambisisa ku pakanisa ka yona, ku katsa ni swiga leswi vulavulaka hi sayense ni vuprofeta byo tala lebyi hetisekeke hi ku pakanisa emalembeni lama hundzeke ni le nkarhini wa hina. Ku va ni Ripfumelo eBibeleni a hi nchumu lowu tiendlekelaka, kambe i nchumu lowu munhu a vaka na wona loko a vona ku pakanisa ka Matsalwa.

Xixima sayense; pfumela leswaku ripfumelo i ra risima: Timbhoni ta Yehovha ti rhamba vanhu lava nga ni langutelo ro anama, hi tlhelo ra sayense ni ra vukhongeri, leswaku va lava ntiyiso eka sayense ni le ka vukhongeri. Emavandlheni ya tona, Timbhoni ti khutaza leswaku sayense yi xiximiwa hi ndlela leyi faneleke swin’we ni leswi yi swi tshubuleke leswi nga ni xisekelo lexinene swin’we ni ripfumelo lerikulu ra leswaku ntiyiso wa vukhongeri wu nga kumeka eBibeleni ntsena, leyi vulaka hi ku kongoma, naswona yi nga ni vumbhoni byo tala bya leswaku i Rito ra Xikwembu. Muapostola Pawulo u te: “Loko mi amukela rito ra Xikwembu, leri mi ri tweke eka hina, mi ri amukerile, ku nga ri kukotisa rito ra vanhu, kambe, mi ri amukele hilaha ri nga hakona hakunene rito ra Xikwembu.”—1 Vatesalonika 2:13.

Ina, mavunwa ni swiendlo swo biha swi nghenelerile eka vukhongeri ku fana nileswi swi ngheneleleke eka sayense. Xisweswo, ku ni vukhongeri bya ntiyiso ni bya mavunwa. Hi yona mhaka leyi vanhu vo tala va fularheleke vukhongeri lebyikulu, lebyi hlelekeke kutani va va swirho swa vandlha ra Vukreste ra Timbhoni ta Yehovha. Va khomisiwe tingana hi vukhongeri lebyi a va ri eka byona eku sunguleni lebyi a byi nga swi lavi ku fularhela mindhavuko ya vanhu ni mintsheketo leswaku byi amukela ntiyiso lowu paluxiweke.

Tlhandlakambirhi, Vakreste va ntiyiso va kuma xikongomelo xa xiviri evuton’wini, hikwalaho ka leswi va nga ni vutivi lebyikulu hi Muvumbi, hilaha a paluxiweke hakona eBibeleni, ni hikwalaho ka swikongomelo leswi a nga na swona hi vanhu ni hi pulanete leyi hi tshamaka eka yona. Timbhoni ta Yehovha ti enerisekile hi tinhlamulo leti twalaka, leti sekeriweke eBibeleni ta swivutiso swo kota leswi, Ha yini hi ri laha? Xana hi kongome kwihi? Ti ta swi tsakela ku ku chumbutela rungula leri.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 10]

Masiku Ya Ku Tumbuluxa—Xana Siku Ha Rin’we A Ri Ri Ni Tiawara Ta 24?

Mavandla man’wana ma vula leswaku dyondzo ya ku tumbuluxa, hi yona yi hlamuselaka kahle leswi a swi endleka vanhu va nga si tumbuluxiwa, ku nga ri dyondzo ya hundzuluko. Ma vula leswaku hinkwaswo leswi tumbuluxiweke swi endliwe hi masiku ya tsevu ntsena, siku ha rin’we leri a ri ri ni tiawara ta 24 leti a ti hlanganisa malembe lama nga exikarhi ka 6 000 na 10 000. Kambe hi ku vula sweswo, ma khutaze dyondzo leyi nga riki ya Matsalwa leyi endleke leswaku vanhu vo tala va hlekula Bibele.

Loko Bibele yi vulavula hi siku, xana minkarhi hinkwayo yi va yi vulavula hi tiawara ta 24? Genesa 2:4 yi vulavula hi “[siku] leri Yehovha Xikwembu a endleke misava ni tilo ha rona.” Siku leri ri hlanganisa masiku hinkwawo ya tsevu ya ku tumbuluxa lama ku vulavuriwaka ha wona eka Genesa ndzima 1. Hi ku ya hi Bibele, siku i nkarhi wo karhi lowu pimiweke, naswona wu nga ha hlanganisa gidi ra malembe kumbe ku tlula. Masiku ya le Bibeleni ya ku tumbuluxa ma nga va ma hlanganise magidi ya malembe. Ku tlula kwalaho, misava ana se a yi ri kona masiku ya ku tumbuluxa ma nga si sungula. (Genesa 1:1) Hikwalaho, Bibele yi pfumelelana ni sayense ya ntiyiso emhakeni leyi.—2 Petro 3:8.

Loko a vulavula hi leswi van’wana va swi vulaka leswaku masiku ya ku tumbuluxa ma lehe tiawara ta 24 ntsena, mutivi wa timolekhuli Francis Collins u ri: “Dyondzo ya ku tumbuluxa yi kavanyete ripfumelo hi mpimo lowukulu ku tlula nchumu wun’wana ni wun’wana lowu kavanyetaka ripfumelo enkarhini wa hina.”

[Bokisi leri nga eka tluka 11]

Xana Sayense Yi Endle Swilo Leswinene?

Ku ni xivangelo lexi twalaka lexi endleke leswaku vukhongeri byi bakanyiwa hi vanhu vo tala va sayense hikwalaho ka leswi byi bakanyeke nhluvuko wa sayense, matimu ya byona layo chavisa ni vukanganyisi ni tihanyi ta byona. Profesa wa ntivo-vutomi wa swilo leswitsongo ngopfu John Postgate u ri: “Vukhongeri bya misava byi . . . endle magandzelo yo chavisa hi vanhu, byi lwe tinyimpi ta nkutsulo, byi dlayetele vanhu hi vomu ni ku konanisa vanhu lava nga seketeriki tidyondzo ta byona. Enguveni ya hina, vukhongeri byi endle swilo swo biha swinene. Vukhongeri a byi swi koti ku hlayisa vukala-tlhelo ku fana ni sayense.”

Loko Postgate a pimanisa swilo swo biha leswi endliweke hi sayense, ni swikongomelo leswinene swa sayense, u vule leswaku “sayense yi endle swilo leswinene.”

Xana hakunene sayense yi endle swilo leswinene? Nhlamulo i doo! Postgate hi byakwe wa pfumela leswaku “vanhu va sayense na vona va ve ni mavondzo, makwanga, xihlawu-hlawu ni mona.” U engetele hi ku vula leswaku vativi va sayense “va nga ri vangani va dlaye vanhu, va vula leswaku va endla ndzavisiso, hilaha swi endlekeke hakona eNazi ya Majarimani ni le tikampeni ta khotso ra Majapani.” Naswona loko National Geographic yi nyike muviki un’wana ntirho wa ku kambisisa leswaku ha yini fenya rin’wana ra khale ri tsariwe onge mhaka ya kona a ku ri ntiyiso eka magazini wa yona, muviki loyi u vule leswaku i “xitori lexi nga riki na xisekelo naswona xi endlaka leswaku vanhu va tshemba nchumu lowu nga riki ntiyiso, xi vumbiwe hi vanhu lava tibaka swifuva ni lava tinyungubyisaka, lava va ehleketaka leswaku mavonelo ya vona hi wona ma faneleke, lava vulaka timhaka leti va nga ti tiviki, va endla swihoxo, va sihalala, a va tshembeki, va hleva, va hemba [naswona] va borile.”

Phela i sayense leyi nyikeke vanhu matlhari lama nga ni khombo ngopfu ya nyimpi, ku fana ni chefu leyi tirhisiwaka, gasi leyi nga ni chefu, miseve leyi jikijeriwaka hi tinghanono, tibomo “leti kongomisiwaka hi michini” ni tibomo ta nyutliya.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8, 9]

Ant Nebula (Menzel-3), ku suka eka Hubble Space Telescope

[Xihlovo Xa Kona]

NASA, ESA and The Hubble Heritage Team (STScI/AURA)

[Swifaniso leswi nga eka tluka 9]

Sayense yi tshubula ndhawu leyi nga ni swilo swo hlamarisa leswi kombisaka leswaku ku ni muvumbi wo tlhariha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Timbhoni ta Yehovha ti khutaza leswaku ku xiximiwa sayense ya ntiyiso swin’we ni tidyondzo ta Bibele