Xiyenge 1

Sayense Ku Lavisisa Ka Vanhu Ntiyiso Loku Yaka eMahlweni

“MI TA tiva ntiyiso, kutani ntiyiso wu ta mi ntshunxa.” (Yohane 8:32) Marito lawa ya vutlharhi, lama talaka ku tshahiwa, ma vuriwe hi munhu loyi timiliyoni ti n’wi tekaka tanihi nghwazi yo tlula hinkwato leti tshameke ti hanya.a Hambi leswi xivulavuri lexi a xi vulavula hi ntiyiso wa vukhongeri, eka timhaka to tala, ntiyiso wu nga va ntshunxa vanhu.

Hi xikombiso, ntiyiso hi tlhelo ra sayense wu ntshunxe vanhu vo tala eka tidyondzo ta mavunwa, to tanihi leswaku misava yi andlalekile, leswaku misava yi le xikarhi ka vuako hinkwabyo, ni leswaku ku hisa i xihalaki lexi vitaniwaka caloric, ni leswaku moya lowu thyakeke wu vanga vuvabyi bya nhlonge, ni leswaku athomo i xiaki lexitsongo eka hinkwaswo. Ku tirhisiwa ka mintiyiso ya sayense eka vumaki, swin’we ni le swivandleni swa mbulavurisano ni vutleketli, swi ntshunxe vanhu eku xanisekeni, naswona hi mpimo wo karhi, swi va pfune ku hlayisa nkarhi ni ku hunguta mpfhuka. Mintiyiso ya sayense leyi tirhisiwaka eka mirhi yo sawutisa ni yo tshungula, yi pfune vanhu leswaku va nga hatli va fa kumbe ku chava vuvabyi.

Sayense—I Yini?

Hi ku ya hi The World Book Encyclopedia, “sayense yi hlanganisa vutivi lebyi anameke bya vanhu malunghana ni mintiyiso leyi hlanganisiwaka hi misinya ya milawu (swinawana).” Xisweswo, ku na tinxaka to hambana-hambana ta sayense. Buku leyi nge The Scientist yi ri: “Kahle-kahle, vutivi byin’wana ni byin’wana byi nga endliwa byi va bya sayense, tanihi leswi loko ku hlamuseriwa, xiyenge xo karhi xa vutivi xi hundzuka sayense loko xi endliwa hi ku tirhisa fambiselo ra sayense.”

Leswi swi endla leswaku swi nonon’hwa ku hlamusela hi ku kongoma leswaku sayense yo karhi yi sungula kwihi ni leswaku leyin’wana yi helela kwihi. Kahle-kahle, hi ku ya hi The World Book Encyclopedia, “etimhakeni tin’wana, tisayense ti nga ha hlangana swinene lerova se ku simekiwe milawu yo lawula, leyi hlanganisaka swiyenge swimbirhi kumbe swo hlayanyana swa sayense.” Hambi swi ri tano, tibuku to tala ti vulavula hi swiyenge-nkulu swa mune swa sayense: sayense ya fisika, sayense ya ntivo-vutomi, sayense ya ntivo-misava, sayense ya tinhlayo ni ya vutlharhi bya mianakanyo.

Xana tinhlayo i sayense? Ina, handle ko va ni fambiselo lerinene ra ku pima, ndlela yo vona vukulu, vutsongo, ntalo, ku nga nyawuli, vukule, ku va kusuhana, mahiselo ni matitimetelo, sayense yo endla vulavisisi a yi nga ta va kona. Hikwalaho ka sweswo, tinhlayo ti vuriwe leswaku i “Nkosikazi ni Nandza wa Sayense.”

Sayense ya fisika, yi katsa ntivo-mirhi, fisika ni ntivo-tinyeleti. Tisayense-nkulu ta ntivo-vutomi, i ntivo-swimilana ni ntivo-swiharhi, kasi tisayense ta ntivo-misava ti katsa, ntivo-ximunhu, ntivo-mahanyelo, ntivo-timali, sayense ya ta politiki ni ntivo-miehleketo. (Vona bokisi eka tluka 8.)

Ku ni ku hambana eka sayense ya xiviri ni sayense leyi tirhisiwaka. Sayense ya xiviri yi langutana ni mintiyiso ya sayense swin’we ni misinya ya milawu ya yona; kasi leyin’wana yi langutana ni matirhiselo ya yona. Namuntlha sayense leyi tirhisiwaka yi vitaniwa thekiniki.

Ku Dyondza Hi Ku Ringetela Ni Ku Endla Swihoxo

Vukhongeri ni sayense, haswimbirhi, i swikombiso swa ku navela ka vanhu ku tiva ntiyiso. Kambe ku ni ku hambana lokukulu eka ndlela leyi ntiyiso wa vukhongeri wu kumiwaka ha yona ni ndlela leyi ntiyiso wa sayense wu kumiwaka ha yona. Loyi a endlaka vulavisisi hi tlhelo ra vukhongeri, handle ko kanakana u ta tsutsumela eka Bibele yo Kwetsima, Korani, Talmudi, Vedas kumbe Tripitaka, swi ya hi ku i Mukreste, i Mumoslemu, i Muyuda, i Muhindu kumbe i Mubudha. Kwalaho munhu u ta kuma leswi vukhongeri byakwe byi swi vulaka nhlavutelo ya ntiyiso ya vukhongeri, lowu nga ha vaka wu huma eka xikwembu xo karhi ivi xisweswo va teka buku yoleyo tanihi mukongomisi wa vona.

Hambi swi ri tano, valavisisi va ntiyiso wa sayense va hava buku yo tano yo va kongomisa—hambi ku ri munhu wo karhi. Ntiyiso wa sayense a wu hlavuteriwi; wo tshuburiwa. Leswi swi lava leswaku ku endliwa fambiselo ro ringetela ni ku endla swihoxo, naswona hakanyingi mulavisisi wa ntiyiso wa sayense u tikuma a tirhele mbhongolo yo fa. Kambe loko o landzelela swinene milawu yo karhi ya mune, wa swi kota ku kuma vuyelo lebyinene. (Vona bokisi “Ku Kuma Ntiyiso Hi Ndlela Ya Sayense.”) Hambi swi ri tano, ku humelela hi tlhelo ra sayense ku kumiwa endzhaku ko tsandzeka swinene, tanihi leswi se ku lahliwaka mianakanyo leyi a yi amukeriwa khale ivi ku amukeriwa yintshwa leyi tekiwaka yi antswa ku tlula yo sungula.

Ku nga khathariseki endlelo leri ro mbambela, hi malembe xidzana lama hundzeke, vativi va sayense va kume vutivi lebyi hlamarisaka bya sayense. Hambi leswi va talaka ku ba etlhelo, va swi kotile ku lulamisa swiboho leswi hoxeke ku nga si humelela khombo lerikulu. Kahle-kahle, ntsendze loko vutivi lebyi hoxeke byi nga yi kun’wana handle ka le ka sayense ya xiviri, khombo ra ku onhaka ka swilo swo tala ri ta va ritsongo. Kambe loko ko ringetiwa ku yisa swihoxo leswikulu swa sayense ya xiviri eka sayense leyi tirhisiwaka, ku nga va ni khombo lerikulu.

Hi xikombiso, xiya vutivi bya sayense lebyi endleke swi koteka ku endla swidlaya-switsotswana. A swi tekeriwa ehenhla swinene ku kondza loko ndzavisiso wun’wana wa sayense wu paluxa leswaku swin’wana swa swona swi siya chefu leyi nga ni khombo erihanyweni ra vanhu. Eka tindhawu tin’wana ekusuhi ni lwandle ra Aral, leri nga le Uzbekistan na Kazakhstan, ku kumiwe leswaku ku tirhisiwa ngopfu ka swidlaya-switsotswana, swi fambisana swinene ni ku andza ka khensa ya le nkolweni laha yi tlula ya matiko man’wana hi makhamba ya nkombo.

Hinkwalaho ka mpfuno lowu a swi wu nyikela, swifufuteri swin’wana a swi tirhisiwa swinene—ku kondza ndzavisiso wun’wana wa sayense wu ringanyeta leswaku swi na xandla eku onheni ka ozone leyi sirhelelaka misava, hi ku hatlisa swinene ku tlula ndlela leyi a va ehlekete ha yona eku sunguleni. Xisweswo, ku lavisisa ntiyiso wa sayense i endlelo leri yaka emahlweni. “Mintiyiso” ya sayense ya namuntlha, mundzuku yi nga ha voniwa yi hoxile, kumbe yi ri ni khombo, yi ri leyi hundzeriweke hi nkarhi.

Mhaka Leyi Ha Yona Sayense Yi Faneleke Yi Hi Tsakisa

Sayense ni thekiniki swi ve ni xandla swinene eku vumbeni ka misava ya hina ya manguva lawa. Frederick Seitz, khale ka muungameri wa U.S. National Academy of Sciences, u te: “Sayense, leyi kahle-kahle loko yi sungula a yi ri ku tirhisiwa ka mianakanyo ya munhu sweswi yi hundzuke yin’wana ya tinsika-nkulu ta vutomi bya siku na siku.” Xisweswo, namuntlha ndzavisiso wa sayense wu fambisana swinene ni nhluvuko. Munhu wihi na wihi loyi a lwisanaka ni nhluvuko wa sweswinyana wa sayense, u tekiwa tanihi “la namarhelaka xikhale.” Kambe, leswi van’wana va swi vulaka nhluvuko wa sayense eka van’wana swi tekiwa tanihi leswi hambanisaka lava hluvukeke eka lava nga hluvukangiki.

Kutani ke, a swi hlamarisi leswi mutlhokovetseri wa le Britain wa lembe xidzana ra vu-20, W. H. Auden a nga te: “Vavanuna va xiviri va namuntlha, lava cincaka misava, a hi van’watipolitiki ni vafumi, kambe i van’wasayense.”

A hi vangani vanhu lava nga alaka leswaku misava yi fanele yi cinca. Kambe xana sayense yi nga swi kota ku endla ntirho lowu? Xana yi nga swi kota ku kuma mintiyiso ya sayense leyi nga ta endla swi koteka ku langutana ni mintlhontlho leyikulu leyi tisiwaka hi lembe xidzana ra vu-21? Naswona xana mintiyiso leyi yi nga dyondziwa hi xihatla swinene lerova yi kota ku ntshunxa vanhu eka khombo leri taka ra ku lova ka misava hinkwayo?

Linus Pauling, la tshameke a wina sagwadi ra Nobel kambirhi, u te: “Un’wana ni un’wana la hanyaka emisaveni leyi, u fanele a twisisanyana leswaku sayense i yini, swin’we ni vuyelo bya yona.” Xikongomelo xa hina xo humesa nxaxamelo lowu nge “Sayense—Ku Lavisisa Ka Vanhu Ntiyiso Loku Yaka eMahlweni,” i ku chumbutela vahlayi leswaku va twisisa mhaka leyi ya nkoka swonghasi. Tiyiseka leswaku, Xiyenge 2, wa xi hlaya, eka nkandziyiso wa hina lowu landzelaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

KU KUMA NTIYISO HI NDLELA YA SAYENSE

1. Xiya leswi endlekaka.

2. Hi ku tirhisa leswi u swi xiyeke, ringeta ku kuma leswaku ntiyiso hi wihi.

3. Hlahluva dyondzo yoleyo hi ku hambeta u xiyaxiya ni ku pimanisa.

4. Xiya, u vona loko leswi u swi vhumbheke hi ku ya hi dyondzo ya wena, swi hetiseka.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

KU HLAMUSERIWA KA TISAYENSE

NTIVO-XIMUNHU i ku dyondza vanhu hi tlhelo ra ntivo-vutomi, ntivo-mahanyelo ni vutivi bya ndhavuko.

NTIVO-TINYELETI i dyondzo ya tinyeleti, tiplanete ni swivumbeko swin’wana swa ntumbuluko leswi nga empfhukeni.

NTIVO-VUTOMI i dyondzo ya ndlela leyi swilo leswi hanyaka, swi hanyaka ha yona, swin’we ni mintlawa ya swimilana ni ya swiharhi.

NTIVO-SWIMILANA, i rhavi rin’wana eka marhavi-nkulu mambirhi ya ntivo-vutomi, i dyondzo ya vutomi bya swimilana.

NTIVO-MIRHI i dyondzo ya swiaki ni swivumbi swa minchumu yo karhi ni ndlela leyi swi endlaka ha yona loko swi hlangana.

TINHLAYO i dyondzo ya tinomboro, nhlayo, swivumbeko ni vuxaka.

FISIKA i dyondzo ya ntamu ni swilo swo tanihi ku vonakala, mpfumawulo, matimba ni ntiko.

NTIVO-MIEHLEKETO i dyondzo ya mianakanyo ya munhu ni xivangelo xa ndlela ya munhu yo endla swilo.

NTIVO-SWIHARHI, i rhavi-nkulu ra vumbirhi ra ntivo-vutomi, i dyondzo ya vutomi bya swiharhi.