Xiyenge 5

Sayense—Ku Lavisisa Ka Vanhu Ntiyiso Loku Yaka eMahlweni

Ku Endla “Swihlamariso” Swa Lembe Xidzana Ra Vu-20

LESWI hi lembe xidzana ra vu-19, a swi vonaka ku ri “swihlamariso” leswi nga kotekiki, swi ve leswi kotekaka eka lembe xidzana ra vu-20. Eka lembe xidzana rin’we vanhu va suke eka ku chayela Model T Ford ya vona vini ivi va ya nghena eka ntsako wa ku hlalela vanhu va famba en’wetini eka TV ya mivalavala. “Mahlori” lawa namuntlha ma endliwaka hi sayense, a ma ha hlamarisi eka vo tala.

Hi ku ya hi The New Encyclopædia Britannica: “Mintirho ya sayense ya le ku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-20 yi tele swinene lerova a swi koteki ku yi xaxameta hinkwayo.” Yi vulavula hi “nhluvuko lowu tolovelekeke lowu veke kona,” kambe yi vula leswaku “eka xiyenge xin’wana ni xin’wana lexikulu, nhluvuko a wu sekeriwe eka tibuku leti hlamuselaka kahle ta lembe xidzana ra vu-19.” Leswi swi kandziyisa mhaka ya leswaku sayense i ku lavisisa ntiyiso loku yaka emahlweni.

Swi Siviwe Hi Mintlawa

Mavandla ya sayense, ku nga mintlawa ya vativi va sayense lava a va hlengeletana leswaku va avelana mianakanyo ya vona, ma sunguriwe le Yuropa khale hi lembe xidzana ra vu-17. Leswaku ma tivisa mintshubulu leyi ya ha ku endliwaka, mavandla lawa ma sungule ni ku humesa magazini ya wona. Leswi swi endle leswaku ku avelaniwa rungula leri tirheke swinene ku simeka xisekelo lexi nhluvuko wun’wana wa sayense a wu ta endleriwa eka xona.

Hi lembe xidzana ra vu-19, tiyunivhesiti ti sungule ku katseka swinene eka ndzavisiso wa sayense, naswona eka malembe lama landzeleke, ti tshubule swo tala swinene eka tilaboratori ta tona.a Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-20, tifeme ta van’wamabindzu na tona a ti sungula ku simeka tilaboratori ta ku endla vulavisisi, leswi hi ku famba ka nkarhi swi endleke ku va ni mirhi leyintshwa, swiendliwa (swo tanihi plastiki), ni swin’wana. Vanhu va pfunekile ha swona naswona tifeme leti endleke vulavisisi ti kume timiliyoni ta tirhandzi ha swona.

Ku simekiwa ka tilaboratori leti ni mintlawa yo endla vulavisisi swi endle leswaku ku ringanyetiwa ku endla vulavisisi hi ntlawa ematshan’weni ya leswaku un’wana ni un’wana a tiendlela hi yexe. Vativi van’wana va sayense a va vona onge endlelo leri a ri nge humeleli. Hi 1939, John D. Bernal, n’anga tlhelo mutivi wa X-ray wa le Ireland, u tlakuse xivutiso lexi nge: “Xana sayense yi fanele yi hluvukisiwa hi ntirhisano wa vanhu lava nga ni nyiko, un’wana ni un’wana a ri karhi a titirhisela vutlharhi bya yena, kumbe hi mintlawa ya vatirhi lava tirhisanaka, va hlanganisa vutshila bya vona hi ku ya hi endlelo leri va ri simekeke ka ha ri emahlweni?”

Hi mhaka ya leswi ndzavisiso wu rharhanganeke naswona wu durhaka, Bernal u yime ni ku tirha tanihi mintlawa, a vula leswaku ko laveka nhleleko ntsena. U vhumbhe a ku: “Ku tirha tanihi ntlawa ku ta va endlelo ra vulavisisi bya sayense enkarhini lowu taka.” Sweswi, endzhaku ka hafu ya lembe xidzana, swi le rivaleni leswaku Bernal a a tiyisile. Endlelo leri ri ye emahlweni ri hatlisisa endlelo ro endla “swihlamariso” swa sayense swa lembe xidzana ra vu-20.

“Leswi Xikwembu Xi Swi Endleke”

Hi May 24, 1844, xiga lexi xa ntlhanu wa marito xi rhumeriwe hi Samuel Morse, mutshuburi wa fambiselo ra Morse, eka mpfhuka wo ringana 50 wa tikhilomitara. Timitsu ta lembe xidzana ra vu-19 ta “swihlamariso” swa mbulavurisano wa le kule swa lembe xidzana ra vu-20 leri landzeleke, a ti ri karhi ti simekiwa.

Endzhaku ka malembe ya kwalomu ka 30, hi 1876, Alexander Graham Bell a a lunghiselela ku ringeta xihumesa-mpfumawulo a ri na Thomas Watson, mupfuni wakwe, loko Bell a halate esidi. Nkalanga wakwe loko a te, “Nkul. Watson, tana haleno. Hatlisa,” a wa ha vanga nkalanga wa ku lava mpfuno ntsena. Watson loyi a a ri eka kamara rin’wana, u twe rungula leri, ku nga rungula ro sungula, leri twakalaka, leri tshameke ri rhumeriwa hi riqingho, hi loko a ta hi ku tsutsuma. Ku sukela kwalaho riqingho ri hambete ri tsutsumisa vanhu ku ta fikela sweswi.

Eka malembe ya 93 lama hundzeke, vutivi bya sayense, swin’we ni vutivi bya thekiniki, swi endle vanhu vo tala va hanya vutomi lebyi a byi nga si tshama byi voniwa. Misava yi hundzuriwe xitikwana. Swilo leswi a swi vonaka swi “nga koteki” swi hundzuke leswi tolovelekeke. Kahle-kahle, tinqingho, tithelevhixini, mimovha ni swihaha-mpfhuka—ni “swihlamariso” swin’wana swa lembe xidzana ra vu-20—swi hundzuke xiphemu xa vutomi bya hina lerova ha rivala leswaku vanhu va hanye magidi ya malembe va nga ri na swona.

Loko lembe xidzana ri sungula, hi ku vula ka The New Encyclopædia Britannica, “ku humelela ka sayense ku tikombe ku ta ni vutivi ni matimba hi mpimo lowukulu.” Kambe nhluvuko wa thekiniki lowu veke kona a wu nga si tshama wu va kona, naswona a hi nge vuli leswaku a wu na makhombo yo karhi. Ya engetela yi ku: “Vanhu va nga ri vangana va nga swi kota ku vona swiphiqo leswi nga tisiwaka hi minhluvuko leyi eka vanhu ni mbangu wa vona.”

I Yini Lexi Vangeke Swiphiqo Leswi?

A ku na xihoxo eka mintiyiso ya sayense leyi hi pfunaka leswaku hi twisisa vuako ku antswa, kumbe thekiniki leyi yi tirhisaka mintiyiso leyi hi ndlela leyi nga ta pfuna vanhu.

Swilo leswi haswimbirhi—sayense ni thekiniki—i khale swi fambisana. Kambe hi ku ya hi buku leyi nge Science and the Rise of Technology Since 1800, “ku hlangana ka swona, loku sweswi ku toloveriweke, a ku nga voniwi khale, ka ha ku voniwa sweswi.” Swi tikomba onge, hambi ku ri eku sunguleni ka ndzhundzunuko wa vumaki, vuxaka lebyi a byi nga ri byikulu. Hambi leswi vutivi bya sayense lebya ha ku kumiwaka byi veke ni xandla eku endliweni ka swilo leswintshwa, ntirho wa mavoko, ntirho lowu lavaka matimba ni vutshila byo endla michini swi ve ni xandla na swona.

Hambi swi ri tano, loko ndzhundzunuko wa vumaki wu sungurile, vutivi bya sayense byi ye byi engeteleka, xisweswo ku va ni xisekelo lexi anameke xo tirhisa thekiniki. Hi ku tshegiwa hi vutivi lebyintshwa, thekiniki yi sungule ku endla tindlela to herisa ntirho lowu phirhwaka, ku antswisa rihanyo ni ku antswisa swilo ni ku tisa misava leyi tsakisaka.

Kambe thekiniki a hi nchumu handle ka vutivi bya sayense lebyi yi sekeriweke eka byona. Loko vutivi bya sayense byi ri na xihoxo, nhluvuko wihi na wihi wa thekiniki lowu sekeriweke eka byona wu ta va ni swihoxo. Hakanyingi makhombo ma ta voniwa loko se ku onhake swo tala. Hi xikombiso, i mani loyi a ta va a swi vone khale leswaku ku endliwa ka swifufuteri swa aerosol leswi nga ni khaboni ni tlorayini kumbe khaboni ni hayidirojini, swi nga va ni khombo eka vuandlalo bya ozone lebyi sirhelelaka misava?

Nakambe ku katseka ni xin’wana—minsusumeto. Mutivi wa sayense la tinyiketeleke a nga ha tsakela ku kuma vutivi ntsena naswona a tiyimisela ku heta makume ya malembe yakwe ya vutomi a endla vulavisisi. Kambe n’wamabindzu, loyi a nga ha vaka a khomeke swinene hi ku lava ku bindzula, u tsutsumela ku tirhisa vutivi byebyo. Naswona, ematshan’weni ya leswaku n’watipolitiki a yima makume ya malembe a nga si tirhisa thekiniki yo karhi, u vona onge u ta kuma matimba hi tlhelo ra politiki loko o yi tirhisa xikan’we?

Mutivi wa fisika, Albert Eintstein u ri xiphiqo hi lexi: “Matimba ya athomo lama humesiweke ma cince hinkwaswo handle ka ndlela leyi hi anakanyaka ha yona, xisweswo hi langutane ni khombo leri nga si tshamaka ri voniwa.” (Xiitaliki i xerhu.) Ina, swiphiqo swo tala leswi vangiweke hi “swihlamariso” swa lembe xidzana ra vu-20 a swi vangiwanga hi swihoxo swa vutivi bya sayense ntsena, kambe na hi magugu ya thekinoloji leyi vangiwaka hi nsusumeto wa vutianakanyi.

Xikombiso lexi nge rivaleni hi leswaku, sayense yi tshubule leswaku mpfumawulo ni swivono swi nga yisiwa etindhawini ta le kule—thelevhixini. Thekiniki yi vumbe fambiselo ro endla sweswo. Kambe i mianakanyo leyi hombolokeke ya van’wamabindzu va makwanga ni vanhu lava swi tirhisaka, lava tirhisaka vutivi lebyi ni thekiniki ku fambisa swifaniso swa vanhu lava nga ambalangiki ni swivono leswi nga ni tihanyi swa ku halatiwa ka ngati swi ya etindlwini ta vanhu leti rhuleke.

Hi laha ku fanaka, sayense yi kume leswaku nchumu wu nga hundzuriwa ntamu. Hi loko thekiniki yi vumba fambiselo ro endla sweswo. Kambe i mianakanyo yo homboloka ya van’watipolitiki leyi tirhiseke vutivi byebyo ni thekiniki ku endla tibomo ta nyutliya leti ta ha lengalengaka ku fana ni Tlhari ra Damocles leri nga le kusuhi ni ku wela misava.

Ku Veka Sayense eNdhawini Ya Yona

Ku hundzula switirho swa thekiniki leswi a swi endleriwe ku va switirhisiwa, ivi swi va swona swi lawulaka munhu, swi kombisa ku anakanya hi ndlela leyi hoxeke. Magazini lowu nge Time wu tsundzuxe hi khombo leri hi 1983 loko ematshan’weni yo hlawula nghwazi ya lembe hi laha swi tolovelekeke ha kona, wu hlawuleke khompyutara tanihi “muchini wa lembe.”

Time wu te: “Leswi vanhu va tirhisaka khompyutara ku endla swilo leswi a va hamba va swi endla hi tinhloko ta vona, xana sweswi ku endleke yini hi tinhloko ta vona? . . . Loko xihlamusela marito lexi nghenisiweke eka khomphyutara xi kota ku lulamisa swihoxo swa matsalelo, xana swi pfuna yini ku dyondza matsalelo ya marito? Loko mianakanyo yi ntshunxiwa eka ku ehleketa, xana yi ta tshika ku va miehleketo ya nkoka kumbe yi tirha ntsena eka mintlango ya vulolo ya vhidiyo ke? . . . Xana khompyutara yi endla byongo byi tirha ku antswa kumbe, hi ku endla ka yona ntirho wonghasi, ya byi bvinya?”

Hambi swi ri tano, vanhu van’wana va tsakisiwa swinene hi leswi sayense yi swi fikeleleke lerova va kala va gandzela sayense. N’wasayense, Anthony Standen u hlamusele leswi eka buku yakwe ya 1950 leyi nge Science Is a Sacred Cow. Hambi loko vanhu va hundzeleta swilo, kambe leswi Standen a swi vulaka swa twala: “Loko n’wasayense la ambaleke swiambalo swa kona . . . a byela vanhu xokarhi, hambi va nga swi twisisi, kambe wa tiyiseka leswaku va ta n’wi tshemba. . . . Vafumi, vamaki, vafundhisi-nkulu, varhangeri va vanhu, vativi va filosofi, hinkwavo va nga kanakaniwa kambe van’wasayense—a va kanakaniwi nikatsongo. Van’wasayense i vanhu lava tlakukeke swinene lava kumekaka eka swikhundlha leswi tlakukeke swinene, hi mhaka ya leswi va nga ni lunghelo ra le nawini ro tirhisa marito lama nge ‘Hi ku ya hi sayense ku kumiwe leswaku . . . ’ lama hetaka nkanetano wihi na wihi lowu nga ha vaka kona.”

Hikwalaho ka maanakanyelo lawa lama hoxeke, vanhu van’wana va tirhisa ku hambana kwihi na kwihi loku vonakaka ku ri kona exikarhi ka sayense ni Bibele tanihi vumbhoni bya leswaku ku ni “vutlharhi” eka sayense loko yi pimanisiwa ni “vukholwa-hava” bya vukhongeri. Hikwalaho ka ku hambana loku vonakaka ku ri kona, van’wana va ri Xikwembu a xi kona. Hambi swi ri tano, kahle-kahle a hi swona leswaku Xikwembu a xi kona, kambe lexi nga riki kona i ku hambana loku ku anakanyiwaka leswaku ku kona loku vafundhisi va ku endleke hi ku hlamusela Rito ra xona hi ndlela leyi hoxeke. Xisweswo va dyohela Mutsari wa Bibele wa le tilweni naswona hi nkarhi lowu fanaka va sivela vanhu ku endla ndzavisiso wa vona lowu yaka emahlweni wa ntiyiso hi tlhelo ra sayense.

Ntlhandla-kambirhi, hi ku tsandzeka ku dyondzisa vanhu va tikereke ta vona leswaku va humesa mihandzu ya moya wa Xikwembu, varhangeri lava va vukhongeri va nghenisa moya wa vutianakanyi lowu endlaka vanhu va anakanya hi ku navela ka vona vini ku tshamiseka ni ku tsaka. Leswi hakanyingi swi vavisa van’wana, ku fikela laha ku tirhisiwaka ni vutivi bya sayense hi ndlela leyi hoxeke leswaku ku dlayiwa vanhu-kulobye.—Vagalatiya 5:19-23.

Vukhongeri bya mavunwa, mafumelo ya vanhu lava nga hetisekangiki ni bindzu ra makwanga ri endle vanhu va va leswi va nga swona sweswi, “lava tirhandzaka, . . . lava nga riki na ku nkhensa, . . . lava [nga tikhomiki],” vanhu lava seketelaka vutianakanyi hi ku susumetiwa hi mianakanyo leyi hoxeke.—2 Timotiya 3:1-3.

Vanhu lava ni mavandla ya vona, hi vona va endleke mintlhontlho ya lembe xidzana ra vu-21 leyi sayense sweswi yi bohekaka ku langutana na yona. Xana yi ta humelela? Hlaya nhlamulo ya kona eka xiyenge lexi landzelaka xo hetelela xa nxaxamelo lowu.

Loko u ri ni swivutiso swo karhi swa Bibele endzhaku ko hlaya magazini lowu, hi kombela u titwa u tshunxekile ku vutisa Timbhoni ta Yehovha eHolweni ya Mfumo leyi nga ekusuhi na wena, kumbe u tsalela vakandziyisi va magazini lowu. (Vona tluka 5.)

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 30]

Loko vutivi bya sayense byi ri na xihoxo, nhluvuko lowu sekeriweke eka byona wu ta va ni swihoxo

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 32]

A hi mintirho hinkwayo ya sayense leyi pfunaka

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 29]

From the Collections of Henry Ford Museum & Greenfield Village

NASA photo