Xiyenge 6

Sayense—Ku Lavisisa Ka Vanhu Ntiyiso Loku Yaka eMahlweni

Ku Langutana Ni Mintlhontlho Ya Lembe Xidzana Ra Vu-21

KAYE, nhungu, nkombo, sweswo-sweswo! Xana ku hlayeleriwa ku rhumeriwa ka rhokete? E-e, ku hlayeriwa malembe lama saleke leswaku vanhu va nghena eka lembe xidzana ra vu-21 leri va nga tiyisekiki leswaku ri khome yini.a

Hi ku ya hi minhluvuko ya sayense leyi endliweke eka malembe xidzana lama hundzeke, vo tala va nga ha tiyiseka leswaku sayense yi nga swi kota ku langutana ni ntlhontlho lowu nga tisiwaka hi lembe xidzana ra vu-21 hi laha ku humelelaka.b Va nga ha titwa hi laha mutsari un’wana wa Mufurwa a titweke ha kona eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-20. U tsarile a ku: “Namuntlha, i sayense leyi nga ta fuma misava. Ku sukela sweswi, vuhosi bya misava a bya ha ri bya xikwembu xo karhi, kambe i bya sayense, sayense i mupfuni wa vanhu ni muntshunxi wa vanhu.”

Leswaku sayense yi kota ku hetisisa swilaveko leswi, yi fanele yi sungula yi herisa swiphiqo hinkwaswo leswi yi swi tiseke.

Ku onhiwa ka mbango hi sayense i kukulu swinene. Buku leyi nge 5000 Days to Save the Planet yi ri: “Loko ho hambeta hi onha mbango hi laha hi endlaka ha kona sweswi, xivutiso lexi tlakukaka a hi xona xa leswaku vanhu va sweswi va ta pona eka lembe xidzana leri landzelaka, kambe hi lexi nge, xana ku ta va ni pongo lerikulu loko va lova kumbe va ta lova hi ndlela leyi rhuleke?”

Lowu a hi nhlawulo lowu amukelekaka.

Leswi Sayense Yi Nga Swi Kotiki

“Van’wasayense vo tala va lembe xidzana ra vu-19 . . . hakanyingi a va vona onge siku rin’wana va ta fikelela ntiyiso wa xiviri ni ku twisisa loku heleleke,” hi ku vula ka buku leyi nge The Scientist. Buku leyi yi ya emahlweni yi ku: “Vatlhandlami va vona va vulavula ntsena hi ‘ku fikelelanyana ku twisisa ko karhi’, va karhi va tshinelela ntiyiso kambe a va swi koti ku wu kuma hi ku helela.” Ku pfumaleka loku ka vutivi lebyi nga byona hi swona swi sivelaka sayense ku endla leswi engetelekeke.

Mintiyiso ya sayense a yi cincanga hi malembe yo tala, kambe tidyondzo ta sayense tona ti cincile—hi makhamba yo tala. Kahle-kahle, minkarhi yin’wana tidyondzo ti suke eka xihoxo xin’wana ti ya eka xin’wana. Hi xikombiso, vativi va sayense ya mirhi va tshame va anakanya leswaku ku humesa ngati emirini wa munhu la vabyaka swinene swi fanerile hi tlhelo ra sayense. Endzhakunyana va vule leswaku ku nghenisiwa ngati swa pfuna. Sweswi van’wana va sungula ku swi vona leswaku i vutlhari ku papalata leswi haswimbirhi, xisweswo va lava tindlela tin’wana leti nga riki na khombo ngopfu.

Handle ko kanakana, leswi van’wasayense va swi tivaka i switsongo swinene loko swi pimanisiwa ni leswi va nga swi tiviki. The World Book Encyclopedia yi ri: “Vativi va swimilana a va si swi tiva kahle leswaku fotosintesisi yi tirhisa ku yini. Vanhu va ta ntivo-vutomi ni va ta ntivo-tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka, a va si swi kuma leswaku vutomi byi sungurise ku yini. Vativi va tinyeleti a va si yi kuma nhlamuselo leyi anerisaka ya leswaku vuako byi sungurise ku yini. Van’wasayense hi tlhelo ra vutshunguri ni va ntivo-mianakanyo a va swi tivi leswaku khensa yi vangiwa hi yini ni leswaku yi nga tshungurisiwa ku yini ni ndlela yo tshungula switsongwa-tsongwana swa vuvabyi byo hambana-hambana. . . . Vativi va mianakanyo a va swi tivi hi ku helela swivangelo swa vuvabyi bya mianakanyo.”

Sayense yi hikiwile swinene lerova yo tifanela ni lava tinyikeleke eka yona. Hi marito man’wana, leswi endlaka n’wasayense a nga vi na vutivi, i ku nga hetiseki loku a nga na kona. Vatsari va buku leyi nge 5000 Days to Save the Planet va kume leswaku “ko tala . . . tinhlengeletano to hlawuleka ti endle vulavisisi, ti hambukisa fambiselo ro ava mali ya mintirho ni ku tumbeta rungula ro karhi leswaku ti ta kota ku xavisa swimakiwa leswi nga ni khombo kumbe leswaku ti hambeta ti endla mintirho leyi onhaka mbango.”

Hambi loko van’wasayense vo tala va tshembekile, leswi a swi vuli swona leswaku hi fanele hi teka mintirho ya vona onge yi hava swihoxo. N’wasayense Edward Bowen wa le Britain u ri: “Va fana ni vanhu van’wana. Va ni swihoxo swa vona. Van’wana va tinyiketela swinene, van’wana a va tlharihanga, van’wana va tlharihile swinene, van’wana i madodombedzi. Ndzi hanye ngopfu ni tintlharhi-nkulu ta sanyese, vanhu lava nga hoxa xandla swinene ku hluvukisa misava. Kambe a ndzi si twa leswaku u kona la nga tshama a pfaleriwa ejele, kambe ndzi tiva vo tala swinene lava va faneriwaka hi khotso.”

Swi le rivaleni leswaku hikwalaho ka swihoxo swa sayense ya masiku lawa, yi nge swi koti ku langutana ni mintlhontlho ya lembe xidzana ra vu-21 hi ndlela leyi anerisaka. Ngopfu-ngopfu yi tsandzeke ku sirhelela mbango, naswona ematshan’weni yo herisa nyimpi emisaveni, yi hoxe xandla swinene eku vumbiweni ka matlhari lama onhaka swinene.

Ku Laveka Goza Ra Xihatla

Un’wana ni un’wana wa pfumela leswaku ku fanele ku endliwa swo karhi. N’wexemu hi November, ntlawa wa van’wasayense va 1 575, ku katsa ni vawini va 99 va sagwadi ra Nobel, va humese nhloko-mhaka leyi nge “Xitsundzuxo Xa Van’wasayense Va Misava Hinkwayo Eka Vanhu” leyi eka yona va tsaleke va ku: “A ku salanga malembe mangani leswaku ku hela nkarhi wo endla matshalatshala yo papalata nxungeto lowu hi langutaneke na wona swin’we ni ku hela ka ntshembo wa vanhu wa nkarhi lowu taka.” Va te: “Vanhu ni ntumbuluko hinkwawo, swi ya eku loveni.”

Switsundzuxo leswi fanaka swi tshame swi twarisiwa. Kahle-kahle, hi 1952, Bertrand Russell, mutivi wa filosofi wa le Britain wa lembe xidzana ra vu-20, tlhelo museketeri-nkulu wa sayense, u te: “Leswaku vutomi bya vanhu byi hambeta byi ya emahlweni handle ka sayense, vanhu va ta fanela ku dyondzisiwa ku lawula mintlhaveko ya vona, hikuva khale a ku nga ri na xilaveko xa leswaku va dyondzisiwa. Vanhu va ta fanela ku yingisa nawu, hambi loko va ehleketa leswaku nawu wa kona a wu fanelanga kumbe a hi wunene. . . . Loko swi nga ri tano rixaka ra vanhu ri ta hela, ri ta lovisiwa hi sayense. Ku sale malembe ya makume ntlhanu yo hlawula exikarhi ka ku tirhisa Vutlharhi kumbe Rifu. Loko ndzi ku ‘Vutlharhi’ ndzi vula ku tiyimisela ku yingisa nawu wo huma eka vulawuri bya matiko hinkwawo. Kambe ndzi vona onge vanhu va ta hlawula Rifu. Loko ndzi hoxile leswaku va ta hlawula rifu, swi nga va swinene.”

Ntiyiso hi leswaku, vanhu lava tiyimiseleke ku landzelela mimpimanyeto yo lulama va kala masiku lawa. Mufi Martin Luther King mulweri wa timfanelo ta vanhu a a tiyisile loko a te: “Matimba ya hina ya sayense ma vekiwe ehenhla ka matimba ya hina ya moya. Hi kongomisa swibuluki kumbe miseve leyi kongomisiwaka, kambe hi hambukise vanhu.” Hambi swi ri tano, Russell a a tiyisile loko a te ntlhantlho wa swiphiqo swa misava hi leswaku vanhu va fanele va “titsongahatela nawu lowu humaka eka valawuri va matiko hinkwawo.”

Swiphiqo Leswi Swi Nga Tlhantlhiwa Hi Mani?

Ina, Bertrand Russell a a nga vulavuli hi vulawuri bya le tilweni loko a vulavula hi nawu lowu humaka eka vulawuri bya misava hinkwayo. Kambe, ku yingisa milawu ya vulawuri byo tano hi swona leswi lavekaka. Milawu ya vanhu ni vafumi lava nga vanhu a va nge swi koti ku lulamisa swilo. A va nge yi cinci misava, leswaku va sivela ndzoviso. Matimu ya vanhu lama dzhwihaleke ma kombisa leswaku vanhu va lava vulawuri bya le henhla.c

Ina, i Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, lexi vito ra xona ku nga Yehovha, lexi nga nyikelaka vulawuri bya misava hinkwayo lebyi nga ni matimba ni vuswikoti byo langutana ni mintlhontlho ya lembe xidzana ra vu-21. (Pisalema 83:18) Lebyi i vulawuri lebyi vanhu hinkwavo va faneleke va tiveka ehansi ka byona loko va ta swi kota ku hanya ehansi ka Mfumo wa Xikwembu, lowu wu nga hulumendhe ya misava hinkwayo ya le tilweni leyi simekiweke hi Muvumbi, Yehovha Xikwembu.

Bibele i khale yi vhumbhile hi hulumendhe leyi yi ku: “Hikuv̌a hi v̌elekeriwe ṅwana, hi nyikiwe ṅwana wa wanḍisanyana, v̌uhosi byi v̌ekiwile khatleni ra yena. O ta tšhyiwa . . . Hosi ya ku rula; e ku kurisa ku fuma, ni . . . ku rula lo’ku nga heriki.” (Esaya 9:6, 7) N’wana loyi la vhumbhiweke, Yesu Kreste, u tikiwe hi ndlela ya singita hi wanhwana Mariya naswona u velekiwe eBetlehema wa le Yudiya.—Luka 1:30-33.

Loko a ha ri emisaveni, Yesu u dyondzise valandzeri vakwe ku khongelela hulumendhe ya Xikwembu loko a te: “N’wina ke, khongelani hi mukhuva lowu mi ku: . . . ‘A ku te ku fuma ka wena; ku rhandza ka wena a ku endliwe misaveni, tanihi loko ku endliwa tilweni.’” (Matewu 6:9, 10) I moya wo kwetsima wa matimba, wa Yehovha Xikwembu ntsena, kumbe matimba lama tirhaka, lowu nga pfunaka vanhu lava tiyimiseleke leswaku va endla mindzulamiso leyi lavekaka evuton’wini bya vona hi ku pfumelelana ni milawu yo lulama ya hulumendhe yakwe. Loko ku ri sayense a yi nge swi koti. Magidi ya malembe lama hundzeke ya mpfilumpfilu, i vumbhoni bya leswaku a yi nge swi koti.

Yehovha Xikwembu, la nga ni vutivi lebyi heleleke bya sayense, u ta endla leswaku misava yi va Paradeyisi hakunene, hi laha a yi ri ha kona entangeni wa Edeni loko a ha ku vumba mpatswa wo sungula wa vanhu. Hi nkarhi wolowo u te eka vona: “Tŝalanani, mi anḍa, mi tata misav̌a, mi yi fuma.” (Genesa 1:28) Hambi leswi va tsandzekeke ku yingisa, xisweswo va nga xi hetisisi xiavelo xexo, Yehovha Xikwembu u ta endla leswaku xikongomelo xakwe xo sungula xa leswaku misava leyi yi va paradeyisi, xi hetiseka. U ri: “Hi laha nḍi v̌uleke ha kona, nḍi ta endlisa ŝeŝo.” (Esaya 46:11) Kambe, xana xikongomelo xa Xikwembu xo sungula hi misava xi ta hetiseka rini?

Yesu Kreste ni vaapostola vakwe va hlamusele swiyimo leswi nga ta va kona emisaveni “emasikwini ya makumu,” emahlweninyana ka loko tihulumendhe ta vanhu ti nga si siviwa hi Mfumo wa Xikwembu. (2 Timotiya 3:1-5; Matewu 24:3-14, 37-39; 2 Petro 3:3, 4) Loko munhu a hlaya vuprofeta bya Bibele lebyi kombisiweke laha ivi a byi pimanisa ni swiendlakalo swa misava, swi va erivaleni leswaku hi hanya enkarhini lowu Mfumo wa Xikwembu wu nga ta teka goza leri hlamuseriweke eBibeleni eka Daniyele 2:44: “E mikarini ya tihosi leti [tihulumendhe ta vanhu leti fumaka sweswi], Šikwembu ša matilo ši ta pfuša ku fuma lo’ku nga taka ku nga onhaki, ni siku riṅwe, kutani v̌uhosi bya kona byi nga ka byi nga hunḍeli ka tiko riṅwana, ku ta seletela ni ku herisa ku fuma kuloku hikwako, kambe kona ku ta v̌a kona hi laha ku nga riki na makumu.”

Vutomi Lebyi Nga Ta Va Kona Ku Nga Ri Khale

Anakanya leswi swi nga ta vula swona ku nga ri khale! Mawaku swihlamariso leswi vanhu va vekeriweke swona eka lembe xidzana leri taka, kumbexana emahlweni ka rona! Timbanga leti endliweke eka magidi ya malembe lama hundzeke hi mfumo wa vanhu, vukanganyisi bya vukhongeri, van’wamabindzu va makwanga ni sayense ya misava leyi, swi ta siviwa hi mfumo wa Xikwembu, lowu nga ta katekisa vanhu ku tlula ndlela leyi va languteleke ha yona.

Leyi i ndlela leyi Bibele yi swi hlamuselaka ha yona swiendlakalo leswi nga hi yisaka eka misava leyintshwa ya Xikwembu yo lulama: “Vonani, vuako bya Xikwembu byi le vanhwini. Xi ta aka na vona, kutani va ta va vanhu va xona; Xikwembu hi xoxe xi ta va na vona, xi va Xikwembu xa vona. Xi ta sula mihloti hinkwayo emahlweni ya vona, ni rifu a ri nga ha vi kona; hambi ya ri mahlomulo kumbe ku rila kumbe ku vaviseka a swi nga ha vi kona, hikuva leswo sungula swi hundzile.”—Nhlavutelo 21:3, 4.

Xisweswo, wena u fanele u tsundzuka leswaku ku lovisiwa ka mafambiselo lawa ya misava leyi lawuriwaka hi mufumi wa matimba, la nga vonakiki, Sathana Diyavulosi, ku tshinele. (Yohane 12:31; 2 Vakorinto 4:3, 4) I swa nkoka leswaku u dyondza ku rhandza ka Xikwembu ivi u ku endla, hikuva Bibele ya tshembisa: “Misava ya hundza, ni ku navela ka yona, kambe loyi a endlaka ku rhandza ka Xikwembu, ú tshama hilaha ku nga heriki.”—1 Yohane 2:17.

Kutani ke, loko nkarhi wa ha pfumela, onge u nga tirhisa swinene lunghiselelo ra Yehovha ro ponisa vanhu. Xisweswo u ta va ni lunghelo ro tsakela vutomi enkarhini lowu taka, ina, eka lembe xidzana ra vu-21 leri taka—swin’we ni le ka ra vu-22, ra vu-23 ni man’wana ya ntsandza-vahlayi.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 31]

Mahungu Lamanene, Hambi Ku Ri Ni Mahungu Yo Biha

Ku nga khathariseki nhluvuko lowu nga kona wa sayense, vana lava sikaka ni vatswari lava tsaneke emirini va ha kumeka. Kambe ku nga ri khale, ehansi ka Mfumo wa Xikwembu wa Vumesiya, “ku ta v̌a ni nḍalo ya koro la misav̌eni ni le tihlohlorini ta tinṭhav̌a.”—Pisalema 72:16.

Ku nga khathariseki nhluvuko wa sayense, vanhu va ha tshikileriwa naswona madzolonga ma ha hlasela timiliyoni. Kambe ku nga ri khale, Hosi ya Mfumo wa Xikwembu wa Vumesiya “yi ta nṭhunša šisiwana loko ši huwelela, ni l’a nge nhlomulweni, l’a nga riki na mupfuni. . . . Yi ta kuṭula mimoya ya v̌ona e ku šanisiweni ni le ku wutleriweni.”—Pisalema 72:12-14.

Ku nga khathariseki nhluvuko wa sayense, nhlayo ya vanhu lava tshamaka eswitarateni hi ku pfumala tindlu ni swakudya leswi eneleke yi hambeta yi andza emisaveni hinkwayo. Kambe hi ku hatlisa, ehansi ka Mfumo wa Xikwembu wa Vumesiya, vanhu “v̌a ta aka tindlu, v̌a ṭhama ka tona . . . V̌a nga ka v̌a nga ha aki tindlu, leŝaku uṅwana a ta ṭhama kona, v̌a nga ka v̌a nga ha byari leŝaku uṅwana a ta dya.”—Esaya 65:21, 22.

Ku nga khathariseki nhluvuko lowu nga kona eka vutshunguri, vuvabyi lebyi sivelekaka bya ha hambeta byi heta timiliyoni. Kambe hi ku hatlisa ehansi ka Mfumo wa Xikwembu wa Vumesiya, ‘a ku na muaki la nga ta ku: “Ndza vabya.”’—Esaya 33:24.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 32]

Kun’wana ni kun’wana emisaveni, vutomi byi ta tsakisa

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy Hartebeespoortdam Snake and Animal Park