Xiyenge 2

Sayense—Ku Lavisisa Ka Vanhu Ntiyiso Loku Yaka eMahlweni

Ndzavisiso Wa Sungula

“KU HAVA na un’we loyi a tivaka leswaku i mani a nga tshubula ndzilo, a endla vhilwa, a endla vurha na nseve kumbe a ringeta ku hlamusela ku xa ni ku pela ka dyambu,” ku vula The World Book Encyclopedia. Kambe swi tshuburiwile, swi sunguriwa, swi endliwa swi tlhela swi hlamuseriwa, naswona misava yi hundzukile ku sukela kwalaho.

Swilo leswi swi fikeleriweke a ku ri magoza ya riendzo ra ku lavisisa ntiyiso leri sweswi ri nga heta malembe ya tsevu wa magidi. Minkarhi hinkwayo vanhu a va lava ku tiva, va lava ku twisisa swilo leswi hanyaka ni leswi nga hanyiki endhawini hinkwayo leyi va rhendzeleke. Nakambe va tsakele ngopfu ku tirhisa leswi va swi dyondzeke, va swi tirhisa hi ndlela leyi pfunaka vona. Matimba lawa ya susumetaka vanhu leswaku va ya emahlweni ni ku lava ntiyiso wa sayense i torha leri va velekiweke na rona ro lava vutivi ni ku navela ku byi tirhisa.

Ina, leswi va nga sungula va ringeta ha swona ku tirhisa vutivi bya sayense a swi nga vuriwi thekinoloji, hi laha namuntlha swi tiviwaka ha kona. Ku engetela kwalaho hambi ku ri lava va nga endla swilo sweswo a va nga vitaniwi vativi va sayense. Entiyisweni, sayense eka manguva lawa a yi sungulanga hi nkarhi wa vukona bya munhu. Le ndzhaku eka lembe xidzana ra vu-14, loko mutsari wa swiphato wa Munghezi, Chaucer a tirhise rito leri nge “sayense,” a vula tinxaka hinkwato ta vutivi. Leswi a swi twanana ni masungulo ya rito leri, leri sukelaka le ndzhaku eka rito ra Xilatin leri vulaka “ku tiva.”

Mutivi Wa Swiharhi Wo Sungula U Pfula Ndlela

Ku nga khathariseki leswaku eku sunguleni a yi vitaniwa yini, sayense yi sungule le nsin’wini ya Edeni loko vanhu va sungula ku kambisisa ndhawu leyi va nga eka yona. Hambi loko Evha a nga si vumbiwa, Adamu u lerisiwe ku thya swiharhi mavito. Leswaku a swi nyika mavito lama faneleke a ku laveka leswaku a dyondza swivumbeko ni mikhuva ya swona kahle. Namuntlha leswi hi swi vitana sayense ya vutivi bya swiharhi.—Genesa 2:19.

N’wana wa Adamu na Evha wo sungula, Kayini, “a aka muti,” kutani u fanele a ve na byona vutivi bya sayense bya ku kota ku endla switirho leswi lavekaka. Endzhaku, un’wana wa vatukulu vakwe, Tubala-Kayini a tiviwa “a fula mitiro ya nsuku ni nhumbu.” Enkarhini wolowo vutivi bya sayense ni thekinoloji swi le rivaleni leswaku a byi andzile.—Genesa 4:17-22.

Hi nkarhi lowu Egipta ri nga va mfumo wa misava—lowu ku nga wo sungula lowu boxiwaka eBibeleni—vutivi bya sayense se a byi kule ku fikela laha Vaegipta a va kota ni ku aka tiphiramidi letikulu. The New Encyclopædia Britannica, yi ri, ndlela leyi tiphiramidi leti a ti akiwa ha yona, “a yi fikeleriwa hi laha ku humelelaka ntsena endzhaku ka loko va rhange va ringetela, laha a va kota ku tlhantlha swiphiqo swo tala swa vunjhiniyere.” Leswaku va tlhantlha swiphiqo leswi a ku laveka vutivi bya xisekelo bya tinhlayo ni swin’wana swilo leswi nga kona leswi fambisanaka ni tinhlayo swa vutshila byo karhi bya sayense.

Phela, a hi Vaegipta ntsena lava a va lava ku tiva hi ta sayense. Vababilona, a va lo endla khalenda ntsena, kambe va sungule maendlelo ya ku hlayela ni ku pima. Le Far East, ku hluvuka ka Machayina ku engetele swo tala swa nkoka eka sayense. Naswona vakokwana va khale va Mainca ni Mamaya le Amerika va sungule nhluvuko lowu antswisiweke lowu endzhaku wu nga hlamarisa vavalangi va Valungu, lava a va nga swi langutelanga swilo swo tano eka “vanhu lavaya va khale.”

Vanhu lava va khale a va nga xiyi xin’wana ni xin’wana tanihi ntiyiso wa sayense, hambi swi ri tano, swona swi tikombe swi ri sayense hakunene. The World Book Encyclopedia yi hi byela leswaku eka switirho leswi a swi tirhisiwa hi Vababilona loko va kambisisa swilo swa sayense, “va sungule ni dyondzo ya sayense ya vungoma bya tinyeleti.”a

Babilona Wu Kumeka Hinkwako

Eka swichudeni swa Bibele, Babilona wa khale i nchumu wun’we ni vugandzeri bya mavunwa. Eka vungoma bya tinyeleti lebyi a byi tirhisiwa kwale, a ku tshembiwa leswaku xikwembu xo karhi xi fuma xiyenge xo karhi xa matilo. Bibele leyi dyondzisaka leswaku ku na Xikwembu xin’we ntsena, yi tiyisile hi tlhelo ra sayense loko yi nga pfumelelani ni dyondzo ya sayense leyi tiviwaka tanihi vungoma bya tinyeleti.—Deteronoma 18:10-12; 1 Vakorinto 8:6; 12:6; Vaefesa 4:6.

Vukhongeri a ku ri xiphemu xa nkoka evuton’wini bya vanhu vo sungula. Kutani swa twisiseka leswaku vutivi bya sayense a byi lo endleka ku nga ri na mintshembo ni mianakanyo yo karhi ya vukhongeri. Leswi swi nga voniwa kahle eka xiphemu xa sayense ya swa mirhi.

The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Matsalwa ya khale lama kombisaka vanhu va le Egipta ni mirhi eka nkarhi wa Mfumo wa Khale, ma komba leswaku masalamusi ni vukhongeri a swi fambisana hi ku helela ni ntokoto ni vuxiya-xiya bya endlelo ra swa mirhi ni leswaku n’wamasalamusi lonkulu wa le hubyeni ya faro hakanyingi a tirha tanihi n’anga-nkulu ya le tikweni.”

Hi nkarhi wa mufumi wa vunharhu wa nxaxamelo wa Egipta, mumpfampfarhuti wa swiyimo la tivekaka, Imhotep, u tiveke swinene tanihi n’anga ya vutshila lebyikulu. Lembe xidzana ri nga si hela loko a file, a a gandzeriwa tanihi xikwembu xa mirhi xa Egipta. Eku heleni ka lembe xidzana ra vutsevu B.C.E., a tlakuseriwe eka xiyimo xa ku va xikwembu lexikulu. Britannica yi vula leswaku titempele leti a ti nyiketeriwa eka yena “hakanyingi a ti tala hi vavabyi lava khongelaka va etlela kwalaho hi ku tshemba leswaku xikwembu xi ta va paluxela mirhi emilorhweni ya vona.”

Vahanyisi va Vaegipta ni Vababilona a va kuceteriwa swinene hi mianakanyo ya vukhongeri. The Book of Popular Science, yi ri: “Dyondzo leyi tivekaka ngopfu hi ta mavabyi hi nkarhi wolowo ni le ka tinxaka leti a ta ha landzela a ku ri leswaku mikhuhlwana, vuvabyi byo tlulela, ku pandza ni switlhavi a swi vangiwa hi mimoya leyo biha kumbe mademona, lama hlaselaka miri.” Hikwalaho ka sweswo vutshunguri bya swa mirhi hi ntolovelo a byi katsa ku endla magandzelo ya vukhongeri, ku tirhisa masalamusi kumbe vuloyi.

Hi ku famba ka nkarhi, eka lembe xidzana ra vumune ni ra vuntlhanu B.C.E., n’anga ya Mugriki leyi vitaniwaka Hippocrates yi alane ni langutelo leri. U tiveka swinene hikwalaho ka xihlambanyo xa Hippocrates, lexi ni sweswi hi ntolovelo xa ha langutiwaka tanihi lexi katsaka endlelo ra milawu ya vutshunguri bya swa mirhi. Buku leyi nge Moments of Discovery—The Origins of Science yi vula leswaku Hippocrates nakambe a ri “exikarhi ka lavo sungula lava va nga phikizana ni vaprista leswaku va kuma nhlamuselo ya ku vabya ka munhu.” Hi ku tirhisa tindlela ta sayense leswaku a tirhisa mirhi, u lave rimitso ra xivangelo xa mavabyi. Xivangelo ni ntokoto swi sungule ku siva vukholwa-hava bya vukhongeri ni timhaka ta ku kumbetela.

Hi ku hambanisa mirhi ni tidyondzo ta vukhongeri, Hippocrates u teke goza a kongoma kwale a ku kongomiwe kona. Hambi swi ri tano, ni namuntlha ha ha tsundzuxiwa hi masungulo ya vukhongeri lebyi fambisanaka ni mirhi. Mfungho wa Asclepius xikwembu xa Magriki xa mirhi, lowu nga ni nyoka leyi nga tsondzela mhandzi, wu nga tirhisiwa ku lavetela hi ku landzelerisa swilo swa le titempeleni ta khale ta ku tshungula laha a ku hlayisiwa tinyoka leto kwetsima. Hi ku ya hi The Encyclopedia of Religion, tinyoka leti ti fanekisela “matimba ya ku pfuxeta vutomi ni ku tlhela u velekiwa erihanyweni.”

Endzhakunyana Hippocrates u tiviwe tanihi tatana wa mirhi. Kambe leswi a swi n’wi endlanga leswaku a nga endli swihoxo hi tlhelo ra sayense. The Book of Popular Science yi hi byela leswaku mianakanyo ya yena yin’wana leyi nga twaliki “yi vonaka yi tsakisa hakunene eka hina namuntlha” kambe loko yi tsundzuxa etlhelweni ra ku honisa eka swa mirhi, yi ri: “Tin’wana ta tidyondzo ta swa mirhi leti sweswi ti nga tiyisisiwa kumbexana ta ha ta vonaka ti tsakisa ni le ka vanhu va nkarhi lowu taka.”

Ku Antswisa Hakatsongo-tsongo

Xisweswo, ku tshuburiwa ka mintiyiso ya sayense ku ve endlelo leri fambaka hakatsongo-tsongo, ku katsa ni ku lahliwa ka mintiyiso yin’wana leyi humaka eka tidyondzo leti hoxeke hi malembe xidzana yo tala. Kambe leswaku leswi swi koteka, leswi tshuburiweke hi rixaka rin’wana swi fanele swi hundziseriwa eka rin’wana hi ndlela leyi kongomeke. Swi le rivaleni, ndlela ya ku endla leswi a ku ri ku byelana, tanihi leswi vanhu va nga vumbiwa va ri ni matimba yo vulavula.—Ringanisa Genesa 2:23.

Hambi swi ri tano, ndlela leyi ya ku hundzisela leswi kumiweke a yi nga ta tshembiwa hi ku helela leswaku yi hlamusela leswi endliweke hi sayense ni thekinoloji hi ndlela leyi kongomeke. Hi ku kongoma a ku laveka leswaku rungula ri hlayisiwa hi ku tsariwa.

Leswaku vanhu va sungule rini ku tsala a swi tiviwi. Kambe va swi kotile, va ve ni endlelo ro hlamarisa ra ku hundzisela rungula eka van’wana leri va nga kotaka ku ri tirhisa. Loko phepha ri nga si endliwa—kumbexana le China kwalomu ka 105 C.E.—a va tsalela ehenhla ka swiphepherhele swa vumba, papirasi ni madzovo lama tlhuvutsiweke.

Nhluvuko wa xisekelo wa swa sayense a wu nga ta humelela handle ka maendlelo ya ku hlayela ni ku pima. Nkoka wa ku humelela ka wona hakunene i wukulu. Loko The Book of Popular Science yi vula ku tirhisiwa ka tinhlayo yi ku i “nchumu lowu tateke misava,” yi hi tsundzuxa leswaku “ku tirhisiwa ka tona ku vangele ku humelela ka swilo hinkwaswo swa nkoka swa sayense.” Nakambe tinhlayo ti tirha “tanihi xitirho xa nkoka swinene eka mutivi wa mirhi, mutivi wa sayense leyi tolovekeke, mutivi wa tinyeleti, njhiniyere ni van’wana.”

Hi malembe xidzana swilo swin’wana swi engetele nsusumeto wa ku kambisisa ntiyiso wa sayense. Hi xikombiso, ku famba. The Book of Popular Science ya hlamusela: “Munhu loyi a yaka ematikweni mambe hi ntolovelo u tikuma a lava ku tiva leswi engetelekeke hikwalaho ka leswi a sungulaka ku swi vona, mimpfumawulo, ku nun’hwela ni minantswo leyintshwa. U ta susumeteleka ku vutisa leswaku ha yini swilo swi ri leswi hambaneke hi ndlela leyi etikweni rimbe; naswona loko a ringeta ku enerisa ku navela ka yena ku tiva, u ta tlhariha. Swi ve tano ni hi Magriki ya nkarhi lowu hundzeke.”

Ina, Magriki Wolawo Ya Tshamaka Ya Ri Kona

Hlaya hi matimu ya vukhongeri, tipolitiki, kumbe bindzu kutani u ta kuma swo tala leswi tlulaka leswi swi boxiwaka hi ta Magriki. Naswona i mani a nga si tshamaka a twa hi vativi va vona va filosofi lava dumeke, rito leri humaka eka Xigriki phi·lo·so·phiʹa, leri vulaka “ku rhandza vutlhari”? Leswaku Magriki a ya rhandza vutlharhi naswona va ri ni torha ra vutivi a swi tiveka swinene eka lembe xidzana ro sungula loko muapostola Pawulo wa Mukreste a endzele tiko ra vona. U hlamusele leswaku vativi va filosofi va Vaepikuro ni Switoyika, a va fana ni “Vaatena hinkwavo, ni vanhu va matiko man’wana lava endzeke ka vona, a va nga tirhi nchumu, loko ku nga ri ku rungulelana timhaka, kumbe ku yingisa tin’wana leta ha ku humelelaka.”—Mintirho 17:18-21.

A swi hlamarisi leswaku eka vanhu hinkwavo va khale, Magriki ya endle filosofi yi va nchumu-nkulu wa rixaka. The New Encyclopædia Britannica yi hlamusela hi ku anama: “Matshalatshala ya filosofi ya Magriki yo ringeta ku sungula dyondzo ya masungulo ya vuako leswaku yi siva tidyondzo ta mintsheketo hi ta masungulo ya byona ma hetelele ma vangele ntshubulo wa swa sayense.”

Entiyisweni, van’wana va vativi va filosofi va Magriki va pfunete hi ndlela leyi xiyekaka eku kambisiseni ka ntiyiso wa sayense. Va lwele ku simula mianakanyo ni tidyondzo hinkwato leti hoxeke ta vakokwa wa vona, hi nkarhi lowu fanaka va tiyisisa leswi va swi voneke swi ri ntiyiso. (Languta swikombiso ebokisini.) Xisweswo, vativi va filosofi ya Magriki eka vanhu va khale hinkwavo va tshunelelanyana eku anakanyeni tanihi vativi va sayense va namuntlha. Swa ha ku hundzuka sweswinyana, a ku hamba ku tirhisiwa rito “filosofi leyi tolovelekeke” loko ku hlamuseriwa swivumbeko swo hambana-hambana swa sayense.

Hi ku famba ka nkarhi Greece leri rhandzaka filosofi ri hluriwile hi tlhelo ra tipolitiki hi Mfumo wa Rhoma lowu a wa ha ku sunguriwa. Xana leswi swi khumbe nhluvuko wa sayense hi ndlela yo karhi? Kumbexana ku humelela ka Vukreste ku endle swin’wana? Xiyenge 3 eka xihloko lexi landzelaka xi ta hlamula.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 15]

“Vativi Va Sayense” Va Magriki Va Le Mahlweni Ka Vukreste

THALES wa Miletus (lembe xidzana ra vutsevu), a tiviwa ngopfu-ngopfu hi ntirho wa yena wa tinhlayo ni hi dyondzo ya yena ya leswaku mati i nchumu wa nkoka eka hinkwaswo, a ri ni vuxiya-xiya lebyikulu bya ku languta swilo swa vuako hinkwabyo, leswi The New Encyclopædia Britannica yi nga te “i swa nkoka swinene eku humeleleni ka mianakanyo ya swa sayense.”

Socrates (lembe xidzana ra vuntlhanu), The Book of Popular Science yi n’wi vitana “musunguri wa endlelo ra ku kambisisa—hi n’wangulano—loku ku tshinelaka swinene eku sunguleni ka endlelo ra sayense.”

Democritus wa Abdera (lembe xidzana ra vuntlhanu ku ya eka ra vumune) u pfunetile eku endleni ka masungulo ya dyondzo ya tiathomo ta vuako xikan’we ni tidyondzo ta ku nga onhaki ka nchumu wun’wana ni wun’wana ni ku hlayisiwa ka matimba.

Plato (lembe xidzana ra vuntlhanu ku ya eka ra vumune) u sungule Xikolo le Athena laha a ku dyondziwa ku yiwa emahlweni ni endlelo ra filosofi ni ra ku kambisisa ka sayense.

Aristotle (lembe xidzana ra vumune), mutivi wa ntivo-vutomi, u sungule Lyceum, ndhawu ya ku kambisisa swa sayense hi matlhelo yo tala. Ku tlula 1 500 wa malembe, mianakanyo ya yena yi lawule timhaka ta sayense, naswona a langutiwa a ri mutivi wa sayense lonkulu.

Euclid (lembe xidzana ra vumune), mutivi wa tinhlayo wa khale la dumeke, u tiviwa swinene hi ku sungula vutivi bya “tinhlayo ta ku pima-pima,” hi Xigriki ku nga “ku pima tiko.”

Hipparchus wa Nicaea (lembe xidzana ra vumbirhi), mutivi wa tinyeleti la dumeke ni musunguri wa dyondzo ya tinhla-nharhu, a hambanisa tinyeleti hi ku voninga ka tona, endlelo leri ra ha tirhisiwaka swinene ni sweswi. U tlhandlamiwe hi Ptolemy, mutivi wa swivumbeko swa misava ni mutivi wa tinyeleti wa lembe xidzana ra vumbirhi C.E., loyi a nga ndlandlamuxa leswi kumiweke hi Hipparchus ivi a dyondzisa leswaku misava yi le xikarhi ka vuako hinkwabyo.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Mfungho wa Asclepius, wa nyoka leyi tsondzeriweke emhandzini, i xitsundzuxo xa leswaku sayense yi humelele yi ri ni nkucetelo wa vukhongeri