Xiyenge 3

Sayense—Ku Lavisisa Ka Vanhu Ntiyiso Loku Yaka Emahlweni

Vukhongeri Ni Sayense Mpfangano Wo Biha

MAGIDI ya malembe ya ku lavisisa ntiyiso wa sayense ma tikomba ma simeke xisekelo lexi tiyeke xa vulavisisi lebyi yaka emahlweni. Hakunene a ku nga ri na nchumu lowu wu nga sivelaka nhluvuko lowu engetelekeke. Naswona, hi ku vula ka The Book of Popular Science, “sayense a yi nga nyawuli hi lembe xidzana ra vunharhu, ra vumune ni ra vuntlhanu A.D.”

Ku ni swiendlakalo swimbirhi leswi ngopfu-ngopfu swi hoxeke xandla eka xiyimo lexi. Eka lembe xidzana ro sungula, Yesu Kreste u sungule nguva leyintshwa ya vukhongeri. Naswona eka makume ya malembe yo hlayanyana lama hundzeke, hi 31 B.C.E., nguva leyintshwa ya politiki yi sungurile loko ku vumbiwa Mfumo wa Rhoma.

Ku hambana ni vativi va filosofi va Magriki va le mahlweni ka vona, Varhoma vona “a va tsakela ngopfu ku tlhantlha swiphiqo swa siku na siku swa vutomi ku tlula ku lavisisa ntiyiso lowu rharhanganeke,” hi ku vula ka buku ya tinhlamuselo leyi boxiweke laha henhla. Kutani, hi laha ku twisisekaka, “ku pfuneta ka vona eka sayense ya xiviri a ku ri kutsongo swinene.”

Hambi swi ri tano, Varhoma a va pfuna eku hundziseleni ka vutivi bya sayense lebyi hlengeletiweke ku ta fika enkarhini wolowo. Hi xikombiso, Pliny Lonkulu u endle buku ya sayense eka lembe xidzana ro sungula leyi vitaniwaka Natural History. Hambi leswi a yi ri ni swihoxo, a yi ri na tona tinxaka tin’wana to hambana-hambana ta rungula ra sayense leri kumbexana a ri nga ta kumiwa hi tinxaka leti tlhandlameke.

Malunghana ni vukhongeri, vandlha ra Vukreste leri kulaka hi ku hatlisa a ri nga katseki eka vulavisisi bya sayense bya nkarhi wolowo. Ku nga ri swona leswaku Vakreste a va yi kaneta, kambe nchumu lowukulu wa Mukreste, hi laha Kreste a vuleke ha kona, a ku ri ku twisisa ni ku haxa ntiyiso wa vukhongeri.—Matewu 6:33; 28:19, 20.

Ku nga si hela lembe xidzana ro sungula, Vakreste lava gwineheke se a va sungurile ku thyakisa ntiyiso wa vukhongeri lowu a va rhumiwe ku wu twarisa. Endzhaku ka nkarhi leswi swi endle leswaku va vumba Vukreste lebyi gwineheke, hi laha ku vhumbhiweke ha kona. (Mintirho 20:30; 2 Vatesalonika 2:3; 1 Timotiya 4:1) Swiendlakalo leswi landzeleke swi kombe leswaku ku ala ka vona ntiyiso wa vukhongeri a ku fambisana ni ku nga kumani—nkarhi wun’wana ni ku lwisana—ni ntiyiso wa sayense.

Yuropa Ra “Vukreste” Ri Lahlekeriwa Hi Vurhangeri Bya Rona

The World Book Encyclopedia yi hlamusela leswaku eMalembeni ya le Xikarhi (ku sukela eka lembe xidzana ra vu-5 ku ya eka ra vu-15), “le Yuropa, vadyondzi a va rhandza ngopfu ntivo-vukwembu, kumbe dyondzo ya vukhongeri, ku tlula dyondzo ya ntumbuluko.” Collier’s Encyclopedia yi ri: “Ku kandziyisiwa loku ka ku ponisiwa ematshan’weni ya vulavisisi bya ntumbuluko, a ku ri xihingakanyo lexikulu eka sayense, a ku nga yi seketeli.”

Tidyondzo ta Kreste a ti nga endleriwanga ku va xihingakanyo. Kambe, ku amukela ka Vujagana tidyondzo ta mavunwa ta vukhongeri, ku katsa ni ku kandziyisa ku pona ka moya-xiviri, hi ndlela leyi tlulaka mpimo, lowu ku ehleketiwaka leswaku a wu fi, ku engetele goza leri. Dyondzo yo tala a yi fambisiwa hi kereke naswona a yi endleriwa ngopfu etindlwini ta vakulukumba va kereke. Langutelo leri ra vukhongeri ri hungute ndzavisiso wa ntiyiso hi tlhelo ra sayense.

Timhaka ta sayense a ti teka xiyimo xa vumbirhi loko ti ringanisiwa ni ntivo-vukwembu ku sukela eku sunguleni ka Nguva leyi Tolovelekeke. Kahle-kahle, nhluvuko wa sayense lowu lulameriwaka hi ku boxiwa a wu ri eka xivandla xa mirhi ya vutshunguri. Hi xikombiso, mutsari wa ta vutshunguri wa Murhoma, Aulus Celsus, wa lembe xidzana ro sungula C.E., loyi a a vitaniwa “Hippocrates wa Murhoma,” u tsale leswi sweswi swi tekiwaka tanihi rungula leri tlakukeke swinene ra vutshunguri. Mutivi wa sayense ya swidzidzirisi wa Mugriki, Pedanius Dioscorides, tlhelo muhandzuri loyi a tirha ni vuthu ra Rhoma hi nkarhi wa Nero, u hete buku leyi xiyekaka ya sayense ya swidzidzirisi leyi yi tirhisiweke malembe xidzana yo tala. Galen, Mugriki wa lembe xidzana ra vumbirhi, hi ku sungula ndzavisiso wa matirhelo ya miri, u endle leswaku ku va ni dyondzo ya vutshunguri ni leswaku vutshunguri byi endliwa ku sukela enkarhini wakwe ku ta fika eMalembeni ya le Xikarhi.

Nguva ya ku nonoka ka vutivi bya sayense yi ye emahlweni hambi ku ri endzhaku ka lembe xidzana ra vu-15. I ntiyiso, vativi va sayense va Valungu va swi tshuburile swilo enkarhini lowu, kambe ngopfu-ngopfu a swi sungulanga hi vona. Magazini lowu nge Time wa vika: “[Machayina] hi vona vatshila vo rhanga va sayense emisaveni hinkwayo. I khale va swi tiva ku tirhisa khampasi, ku endla phepha ni gunpowder, [ni] ku gandlisa hi muchini lowu rhwalekaka, Valungu va nga si swi tiva.”

Xisweswo, hikwalaho ka ku pfumaleka ka mianakanyo ya sayense le Yuropa ra “Vukreste” mikhuva leyi nga riki ya Vukreste a yi famba emahlweni.

Nhluvuko Wa Sayense

Eka lembe xidzana ra vukaye, vativi va sayense va Maarabu va hatlise va va tinhenha etimhakeni ta sayense. Ngopfu-ngopfu eka lembe xidzana ra vu-10 ni ra vu-11—loko Vujagana byi nga endli nhluvuko—va humelerile swinene. Va ve ni xandla eka vutshunguri, mirhi, ntivo-swimilana, fisika, ntivo-swirho, ntivo-tinyeleti naswona ehenhla ka hinkwaswo, ni le ka ntivo-tinhlayo. (Vona bokisi, tluka 19.) Maan Z. Madina un’wana wa vaprofesa va Xiarabu le Yunivhesiti ya Columbia, u vula leswaku “trigonometry swin’we ni algebra ni geometry ya manguva lawa, hi mpimo wo karhi swi sunguriwe hi Maarabu.”

Vunyingi bya vutivi lebyi bya sayense, va tisungulele byona hi voxe. Kambe byin’wana a byi sekeriwe eka filosofi leyi anameke ya Magriki naswona lexi hlamarisaka, yi tisiwe hi ku nghenelela ka vukhongeri.

Eku sunguleninyana ka Nguva leyi Tolovelekeke, Vujagana byi hangalakele le Persia kutani endzhaku byi ya le Arabia ni le India. Eka lembe xidzana ra vutlhanu, Nestorius, mupatriyarka wa le Constantinople, u nghene eka nkanerisano lowu vangeke ku avana exikarhi ka kereke ya le Vuxeni. Leswi swi vange ku endliwa ka ntlawa lowu pambukeke, Vanestoria.

Eka lembe xidzana ra vunkombo, loko vukhongeri lebyintshwa bya Islam byi sungurile emisaveni, kutani byi sungula tsima ra byona ro engetela, Vanestoria va hatlisile ku hundzisa vutivi bya vona byi ya eka vahluri va vona va Maarabu. Hi ku ya hi The Encyclopedia of Religion, “Vanestoria hi vona va nga sungula ku hlohlotela sayense ni filosofi ya Magriki hi ku hundzuluxela tindzimana ta Xigriki ti ya eka Xisiriya ti tlhela ti yisiwa eka Xiarabu.” Nakambe, hi vona “va nga sungula ku endla mirhi ya Magriki le Baghdad.” Vativi va sayense va Maarabu va sungule ku aka eka swilo leswi va swi dyondzeke eka Vanestoria. Xiarabu xi pfale Xisiriya tanihi ririmi ra sayense emfun’weni wa le Arab naswona ri ve ririmi leri fanelaka kahle eku tsaleni ka sayense.

Kambe Maarabu ma kume vutivi ma tlhela ma byi nyika van’wana. Loko Vamoor va ye le Yuropa va famba hi le Spain—va ya tshama malembe yo tlula 700—va te ni ndhavuko wa Mamoslemu lowu voningeriweke. Naswona eka nhungu wa Tinyimpi leti vitaniwaka ta Nkutsulo ta Vukreste, exikarhi ka 1096 na 1272, valweri va nkutsulo va le Vupela-dyambu va nyanyuriwe hi nhluvuko lowukulu wa Vuislemu lowu va hlanganeke na wona. Hi laha mutsari un’wana a swi vekaka ha kona, va tlhele va ri ni “mavonelo yo tala lamantshwa.”

Tinhlayo Leti Olovisiweke Ta Xiarabu

Xandla lexi xiyekaka lexi Maarabu ma veke na xona le Yuropa a ku ri ku nghenisiwa ka tinomboro ta Xiarabu, ti pfala ku tirhisiwa ka maletere ya Xirhoma. Entiyisweni, xiga “tinomboro ta Xiarabu” a hi vito ra kona. Vito leri kongomeke kahle ku nga ha va “tinomboro ta Xihindu ni Xiarabu.” I ntiyiso, mutivi wa tinhlayo ni mutivi wa tinyileti wa Muarabu wa lembe xidzana ra vukaye, al-Khwārizmī, hi yena a tsaleke hi fambiselo leri, kambe a a ri teke eka vativi va tinhlayo va Mahindu lava humaka eIndia, lava ri vumbeke eka malembe ya gidi emahlweni ka nkarhi wolowo, hi lembe xidzana ra vunharhu B.C.E.

Fambiselo leri a ri nga tiviwi le Yuropa loko mutivi wa metametiki Leonardo Fibonacci (loyi nakambe a vitaniwaka Leonardo wa le Pisa) a nga si yi sungula hi 1202 eka Liber abaci (Buku ya Abacus). Loko a kombisa mpfuno wa fambiselo leri, u hlamuserile: “Tinhlayo ta kaye ta le India hi leti: 9 8 7 6 5 4 3 2 1. Hi tinhlayo leti ta kaye ni mfungho wa 0 . . . nhlayo yin’wana ni yin’wana yi nga tsariwa.” Eku sunguleni Valungu a va hatlisanga ku ri amukela. Kambe eku heleni ka Malembe ya le Xikarhi, va ri amukerile fambiselo leri lerintshwa ra tinhlayo, naswona ku olova ka rona ku khutaze nhluvuko wa sayense.

Loko u kanakana leswaku mimfungho ya Xihindu ni Xiarabu ya olova ku tlula mimfungho ya Xirhoma leyi a yi tirhisiwa, ringeta ku susa LXXIX eka MCMXCIII. Swa tsandza, a swi tano? Kumbexana 1 993 u susa 79 a nga ha antswanyana.

Ku Pfurhetela Langavi Le Yuropa

Ku sukela eka lembe xidzana ra vu-12, langavi ra ku dyondza leri a ri pfurha swinene etikweni ra Mamoslemu ri sungule ku timeka. Hambi swi ri tano, ri pfurheteriwile le Yuropa loko mintlawa ya vadyondzi yi sungula ku va vafambisi-nkulu va tiyunivhesiti ta manguva lawa. Exikarhi ka lembe xidzana ra vu-12, yunivhesiti ya Paris ni ya Oxford ti sunguriwile. Ku landzele Yunivhesiti ya le Cambridge eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-13, kasi ta le Prague ni le Heidelberg ti ve kona eka lembe xidzana ra vu-14. Eka lembe xidzana ra vu-19, tiyunivhesiti ti hundzuke swivandla-nkulu swa vulavusisi bya sayense.

Eku sunguleni, swikolo leswi a swi lawuriwa ngopfu hi vukhongeri, tidyondzo to tala a ti ri ta ntivo-vukwembu naswona a a ti talele eka byona. Kambe hi nkarhi lowu fanaka, swikolo swi amukele filosofi ya Magriki, ngopfu-ngopfu tibuku ta Aristotle. Hi ku ya hi The Encyclopedia of Religion, “ndlela yo Dyondzisa . . . eka Malembe hinkwawo ya le Xikarhi . . . yi vumbiwe hi ku ya hi endlelo ra Aristotle ro hlamusela, ro avanyisa ni ro anakanyisisa hi mavekelo ya mongo ni ndlela ya rona yo tlhantlha swiphiqo.”

Mudyondzi un’wana wa lembe xidzana ra vu-13 loyi a ri ni kungu ro hlanganisa dyondzo ya Aristotle swin’we ni ntivo-vukwembu wa Vukreste, a ku ri Thomas Aquinas, loyi endzhaku a vitaniweke “Aristotle wa Mukreste.” Kambe eka tinhla tin’wana a a hambana na Aristotle. Hi xikombiso, Aquinas a a kanetana ni dyondzo ya leswaku misava a yi ri kona ku sukela khale, a pfumelelana ni Matsalwa leswaku yi vumbiwile. Hi ku “tiyisa dyondzo ya leswaku vuako bya hina byi lo endliwa, naswona leswi swi nga twisisiwa kahle hi ku kambisisa vumbhoni lebyi nga kona,” hi ku vula ka The Book of Popular Science, u “hoxe xandla swinene eka nhluvuko wa sayense ya manguva lawa.”

Hambi swi ri tano, tidyondzo ta Aristotle, Ptolemy na Galen, ngopfu-ngopfu a ti amukeriwa tanihi ntiyiso lowu kongomeke, hambi ku ri hi kereke. Buku leyi boxiweke la henhla ya hlamusela: “Eka Malembe ya le Xikarhi, loko ku tsakeriwa ka sayense ni ndzavisiso lowu kongomeke swi ri ehansi, rito ra Aristotle a ri ri nawu. Ipse dixit (‘Yena hi byakwe u swi vurile’) a ku ri marito lawa vadyondzi va le ka malembe ya le xikarhi a va ma tirhisa ku seketela ku kongoma ka ndzavisiso wo tala wa ‘sayense.’ Ehansi ka swiyimo leswi, swihoxo swa Aristotle, ngopfu-ngopfu eka fisika ni le ka ntivo-tinyeleti, swi khomelele nhluvuko wa sayense, hi malembe xidzana yo tala.”

Un’wana loyi a nga kaneta ku namarheliwa loku ka mavonelo ya khale a ku ri xirho xa Oxford xa lembe xidzana ra vu-13, Roger Bacon. Bacon loyi a a vitaniwa “nhenha ya sayense ya malembe ya le xikarhi,” a a hambanile ni van’wana, a lwela fambiselo ro ringetela, tanihi ndlela yo dyondza ntiyiso wa sayense. Ku vuriwa leswaku le ndzhaku hi 1269, malembe xidzana yo tala van’wana va nga si swi vona leswi, u vhumbhe leswaku ku ta va ni timovha, swihaha-mpfhuka ni swikepe leswi nga ni tinjhini.

Kambe, hambi leswi a vhumbheke swilo ni ku va ni mianakanyo ya vutlharhi, Bacon a ri ni vutivi lebyi ringaniseriweke hi timhaka leti. A pfumela swinene eka vungoma bya tinyeleti, masalamusi ni alchemy. Leswi swi komba leswaku sayense hakunene i ndzavisiso lowu yaka emahlweni wa ntiyiso, lowu antswisiwaka nkarhi na nkarhi.

Hambi leswi ndzavisiso wa sayense wu tikombeke wu hela eka lembe xidzana ra vu-14, loko lembe xidzana ra vu-15 ri ya eku heleni, ku lavisisa ka vanhu ntiyiso wa sayense a ku nga helanga. Entiyisweni, malembe ya 500 lama landzeleke a ma ta tlula swinene lawa ya le mahlweni ka wona. Misava a yi langutane ni ku hundzuka hi tlhelo ra sayense. Naswona, hi laha swi nga ha kona eka vuhundzuluxi byin’wana ni byin’wana, lebyi na byona a a byi ta va ni tingwenya ta byona, ni lava soriwaka, naswona ku tlula hinkwaswo, a a ku ta va ni switwisiwa. Dyondza leswi engetelekeke eka Xiyenge 4 xa “Sayense—Ku Lavisisa Ka Vanhu Ntiyiso Loku Yaka eMahlweni” enkandziyisweni werhu lowu landzelaka.

[Bokisi leri nga eka tluka 19]

Nguva Ya Ku Humelela Ka Sayense Ya Maarabu

Al-Khwārizmī (lembe xidzana ra vunhungu ni ra vukaye), mutivi wa tinhlayo ni wa tinyeleti wa le Iraq; la tiviwaka hi ku sungula ka yena rito leri nge “algebra,” leri sukaka eka al-jebr, leri hi Xiarabu ri vulaka “nhlangano wa swiphemu leswi tshovekeke.”

Abū Mūsā Jābir ibn Ḥayyān (lembe xidzana ra vunhungu ni ra vukaye), mutivi wa mirhi; la vitaniwaka tatana wa mirhi ya Maarabu.

Al-Battānī (lembe xidzana ra vukaye ni ra vukhume), mutivi wa tinyeleti ni wa tinhlayo; u antswise ku hlayela ka Ptolemy ka tinyeleti, xisweswo a kota ku vona kahle swilo swo tanihi ku leha ka lembe ni ka tinguva.

Ar-Rāzī (Rhazes) (lembe xidzana ra vukaye ni ra vukhume), un’wana wa vativi va fisika la dumeke wa le Persia; hi yena a nga sungula ku hambanisa vuvabyi bya tihuku ni bya marhumba ni ku hambanisa swilo hinkwaswo, swi wela eka swiharhi, matsavu kumbe swimilana.

Abū ‘Alī al-Ḥasan ibn al-Haytham (Alhazen) wa le Basra (lembe xidzana ra vu-10 ni ra vu-11), mutivi wa tinhlayo ni wa fisika; u hoxe xandla swinene eka dyondzo ya mahlo, xindzhuti, xivona-ndzhaku, ku vona hi xivona-ntsongo, xivono lexi vangiwaka hi moya; hi yena wo sungula ku hlamusela khwatsi xivono tanihi lexi vangiwaka hi ku vonakala loku sukaka eka nchumu wa kona ku ta etihlweni.

Omar Khayyám (lembe xidzana ra vu-11 ni ra vu-12), mutivi wa tinhlayo la dumeke wa le Persia, mutivi wa fisika, mutivi wa tinyeleti, dokodela ni mutivi wa filosofi; eVupela-dyambu u tiviwa ngopfu hikwalaho ka vutlhokovetseri byakwe.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Aristotle (ehenhla) na Plato (ehansi) va yi khumbe swinene mianakanyo ya sayense eka malembe xidzana lama hundzeke

[Swihlovo Swa Kona]

National Archaeological Museum of Athens

Musei Capitolini, Roma