Xiyenge 4

Sayense—Ku Lavisisa Ka Vanhu Ntiyiso Loku Yaka eMahlweni

Ku Pfuxetiwa Ka Sayense Hi Ndzhundzunuko

MISAVA yi sungule ku pfilunganyeka eku heleni ka lembe xidzana ra vu-18 loko ndzhundzunuko wu cince xiyimo xa tipolitiki le Amerika ivi ku landzela Furwa. Hi nkarhi lowu fanaka, le Nghilandhi a ku ri karhi ku sungula ndzhundzunuko wa muxaka wun’wana, ku hundzuluka hi tlhelo ra vumaki. A ku khumba muxaka wo karhi wa ndzhundzunuko, lowu ku nga ndzhundzunuko wa sayense.

Van’wana va vula leswaku sayense yi pfuxetiwe hi va-1540, loko mutivi wa tinyeleti wa le Poland, Nicolaus Copernicus na Andreas Vesalius mutivi wa xivumbeko xa miri wa le Belgium, va humese tibuku leti tlhontlheke swinene vanhu leswaku va ehleketa hi tlhelo ra sayense. Van’wana va ri ku cinca loku ku sungule hi 1452, loko Leonardo da Vinci a velekiwa. Leonardo, muringeteli la hisekaka, la veke ni xandla swinene eka sayense, u sungule maendlelo lawa hi xitalo ma yiseke eku tshuburiweni ka swilo leswi endliweke eka malembe xidzana lama landzeleke, swo tanihi swihaha-mpfhuka, mimovha ya nyimpi ni tipharachuta.

Ernest Nagel, profesa wa le Yunivhesiti ya Columbia, loyi sweswi a dyuhaleke, u ri sayense, hi laha hi yi tivaka ha kona, “a yi vanga vumbiwa lebyi yaka emahlweni lebyi simekiweke byi tiya bya matiko ya le Vupela-dyambu ku kondza ku fika lembe xidzana ra vukhume-nkombo ni ra vukhume-nhungu.” Loko se yi simekiwile, swilo swi sungule ku cinca swinene ematin’wini ya munhu. Buku leyi nge The Scientist yi ri: “Exikarhi ka 1590 na 1690, tintlharhi to tala . . . ti endle ndzavisiso lowukulu lowu tlulaka hinkwayo leyi tshameke yi endliwa hi nkarhi wo ringana malembe ya 100.”

Swifamona Swi Hingakanya Ndlela

Tidyondzo leti endliwaka onge i ta sayense a a ti tele, a ti fana ni swifamona leswi tidyondzo ta swona leti hoxeke, ti hingakanyeke nhluvuko wa xiviri wa sayense. Phlogiston a yi ri yin’wana ya tidyondzo leti. “Phlogiston,” leri humaka eka Xigriki, ri vula “lexi tshweke.” Yi sungule hi 1702 hi George Ernst Stahl, loyi a vula leswaku phlogiston yi huma loko swilo leswi tshwaka switshwa. U vule leswaku i nchumu lowu tiendlekelaka hi nkarhi wolowo, a hi xiaki xo karhi kambe dyondzo ya leswaku i xiaki xo karhi yi andzile loko malembe ma ya ma famba. Dyondzo leyi a yi tekiwa tano ku kondza Antoine-Laurent Lavoisier a swi kota ku kaneta dyondzo leyi exikarhi ka 1770 na 1790.

The Book of Popular Science ya pfumela leswaku hambi loko dyondzo ya phlogiston “a yi hoxile swinene, kambe yi swi kotile ku nyikela xisekelo xo karhi lexi hi ndlela yo karhi xi endleke swilo swin’wana swa ntumbuluko swi twisiseka. I xin’wana xa swisekelo swa sayense lexi ringetiweke ivi xi kumiwa xi kayivela swo karhi loko malembe ma ri karhi ma famba.”

Alchemy a ku ri xihingakanyo xin’wana. Harrap’s Illustrated Dictionary of Science yi yi hlamusela tanihi “mpfangano wa filosofi, swihundla ni maendlelo ya vutshila ya tikhemikhali, ni leyi sunguriweke emahlweni ka nguva ya Vukreste, xikongomelo xa yona ku nga ku cinca timethali ta xisekelo ti va nsuku, ku lehisa vutomi ni ku kuma xihundla xo hanya hi laha ku nga heriki.” Loko alchemy yi nga si tshikiwa, yi simeke xisekelo xa khemisi ya manguva lawa, ku nga ntirho lowu hetiweke eku heleni ka lembe xidzana ra vu-17.

Hambi leswi a ti ri swihingakanyo, dyondzo ya phlogiston ni ya alchemy a ti ri na mimpfuno yo karhi. Kambe swifamona, leswi ku nga vanhu lava hikwalaho ka nkucetelo wa vukhongeri, va lwisaneke ni sayense, a swi pfunanga ha nchumu. Ku phikizana exikarhi ka sayense ni ntivo-vukwembu—leti ha timbirhi ti tivonaka ti ri tona ntsena ti nga hlamuselaka hi vuako—hakanyingi ku vange madzolonga lamakulu.

Hi xikombiso, eka lembe xidzana ra vumbirhi C.E., Ptolemy, mutivi-nkulu wa tinyeleti, u vumbe dyondzo leyi vitaniwaka geocentric, leswi vulaka leswaku loko tipulanete ti rhendzeleka, le xikarhi ka xirhendzevutana, laha ku vitaniwaka epicycle, na kona ku karhi ku rhendzela xirhendzevutana xo karhi. A ku ri vutshila bya tinhlayo hakunene naswona a ku vuriwa leswaku dyambu, n’weti ni tipulanete ni tinyeleti leti nga exibakabakeni, swi fambisa xisweswo, naswona yi amukeriwe swinene ku kondza ku fika lembe xidzana ra vu-16.

Copernicus (1473-1543) u te ni mianakanyo leyi hambaneke ni leyi. Hambi leswi a a pfumela leswaku tipulanete ku katsa ni misava swi rhendzela dyambu, eka yena dyambu a ri nga fambi. Mianakanyo leyi—ya leswaku misava leyi fambaka a ya ha ri le xikarhi ka vuako—loko yi ri ntiyiso, a yi ta va ni vuyelo lebyikulu swinene. Ku nga si hela malembe ya dzana, Galileo Galilei, mutivi wa tinyeleti wa Muntariyana, hikwalaho ka ndzavisiso lowu endliweke hi theleskopu, u khorwisekile leswaku mhaka ya Copernicus ya leswaku misava yi rhendzela dyambu i ntiyiso. Kambe Kereke ya Khatoliki yi ale mianakanyo ya Galileo, va vula leswaku wa gwineha ivi va n’wi sindzisa ku lahla mianakanyo yakwe.

Swihoxo swa vukhongeri swi endle leswaku vafundhisi va kereke va kaneta ntiyiso wa sayense. Ekerekeni, xihehlo xa leswaku Galileo wa gwineha, xi susiwe endzhaku ka malembe ya 360. L’Osservatore Romano, eka nkandziyiso wa yona wa vhiki na vhiki wa November 4, 1992, yi pfumele “xihoxo lexi xa matwisiselo” lexi a xi hehla Galileo.

Swifamona Swa Ha Ri Kona

Ina, eka lembe xidzana leri ra vu-20, vukhongeri bya Vujagana byi ni langutelo ro tano ro tekela mintiyiso ehansi. Leswi va swi endla hi ku rhangisa mianakanyo ya sayense leyi nga hava vumbhoni ematshan’weni ya ntiyiso, hi tlhelo ra sayense ni ra vukhongeri. Xikombiso lexinene i dyondzo ya hundzuluko leyi ku nga hava vumbhoni byo yi seketela, leyi yi nga n’wana wa “vutivi” lebyi hoxeke swinene bya sayense ni tidyondzo ta vukhongeri bya mavunwa.a

Charles Darwin, hi November 24, 1859, u humese buku yakwe leyi nge On the Origin of Species by Means of Natural Selection. Kambe mianakanyo ya hundzuluko entiyisweni yi sungule eminkarhini ya le mahlweni ka Vukreste. Hi xikombiso, Aristotle, mutivi wa filosofi wa Mugriki, u kombise munhu la nga yima ehenhla ka ntila a ri karhi a hundzuka a suka eka xihandyana lexitsongo. Eku sunguleni, vafundhisi a va yi ala dyondzo ya Darwin, kambe The Book of Popular Science yi ri: “Kambe [endzhakunyana] hundzuluko a wu nga ha ri dyondzo ya sayense ntsena . . . Wu hundzuke mhaka leyikulu, wu tlhela wu va filosofi.” Xiga xa leswaku ku hanya loyi a nga nhenha a xi tsakeriwa swinene hi vanhu lava lwelaka swikhundlha leswikulu evuton’wini.

Nkaneto wa vafundhisi a wu tlhavelanga hi dyambu. The Encyclopedia of Religion yi ri “dyondzo ya Darwin ya hundzuluko a yi amukeriwanga ntsena kambe yi tlhele yi ndhundhuzeriwa,” naswona “loko a fa hi 1883, vafundhisi vo tala va le henhla, lava xiyekaka, va fikelele makumu ya leswaku hundzuluko i ku voningeriwa hi tlhelo ro twisisa matsalwa.”

Va endla leswi ku nga khathariseki leswi vuriwaka hi The Book of Popular Science loko yi ku: “Hambi vaseketeri-nkulu va dyondzo ya hundzuluko va boheke ku pfumela leswaku ku na swihoxo ni mikhandlu leyi nga lo tidla eka dyondzo yo sungula ya Darwin.” Yi vula leswaku “swo tala eka dyondzo yo sungula ya Darwin swi cinciwile kumbe swi lahliwile,” hambi swi ri tano buku yi tlhela yi vula leswaku “nkucetelo wa [hundzuluko] eka swivandla swo tala swa mintirho ya vanhu i wukulu swinene. Matimu, vuyimburi ni ndhavuko swi cincile swinene hikwalaho ka dyondzo leyi.”

Namuntlha, vativi va sayese lava dumeke va yi kanakana dyondzo ya hundzuluko. Nkul. Fred Hoyle, musunguri wa Cambridge Institute of Theoretical Astronomy swin’we ni vatirhi-kulobye vo huma eka American National Academy of Sciences, eka malembe ya kwalomu ka khume lama hundzeke, u tsarile a ku: “Hi ku ya hi mina, a ndzi kanakani leswaku van’wamatimu va sayese va nkarhi lowu taka va ta hlamala swinene leswaku dyondzo ya hundzuluko, leyi swi nga erivaleni leswaku a yi twisiseki, swi tise ku yini leswaku yi amukeriwa swonghasi.”

Lexi hlamarisaka swinene, hundzuluko wu tekela Muvumbi leswi swi n’wi faneleke, loko hi ta eka xisekelo xa vukona bya vanhu. Naswona a yi fambisani ni sayense hambi loko yi tivula leswaku i ya sayense, naswona a yi na xandla eka ndzavisiso wa vanhu lowu yaka emahlweni, wa ku lava ntiyiso hi tlhelo ra sayense. Karl Marx a a tsakile loko a amukela hundzuluko swin’we ni marito lama nge ‘ku hanya la nga nhenha,’ leswaku a seketela Vukhomunisi. Kambe hundzuluko i xihingakanyo xo tlula swihingakanyo hinkwaswo.

Xana Switwisiwa I Vamani?

Mani na mani la xisiwaka, a kondza a pfumela tidyondzo leti endliwaka onge i ta sayense, i xitwisiwa. Kambe hambi ku ri ku pfumela mintiyiso ya sayense swi ni khombo. Minhluvuko leyi xiyekaka swinene ya sayense leyi vangiwaka hi ndzhundzunuko wa sayense yi endle vo tala va vona onge a ku na nchumu lowu nga fikelelekiki.

Mianakanyo leyi yi ye yi tiya loko nhluvuko wa sayense wu hambete wu kukula mavonelo yo lwisana ni sayense lawa vukhongeri bya mavunwa a byi ma haxa. Va ta mabindzu ni va tipolitiki va sungule ku teka sayense tanihi xitirho xa matimba xo tirhisiwa leswaku va fikelela swikongomelo swa vona, ku kuma mali kumbe ku kuma matimba ya politiki.

Kahle-kahle, sayense a yi ri karhi yi hundzuka xikwembu, yi endla leswaku ku va ni ku gandzeriwa ka sayense. Webster’s Ninth New Collegiate Dictionary yi hlamusela leswi tanihi “ntshembo lowu hundzeletiweke emhakeni ya ku humelela ka maendlelo ya sayense ya ntumbuluko, leyi tirhisiwaka eka swivandla hinkwaswo swa vulavisisi.”

Loko lembe xidzana ra vu-19 ri hela, vanhu a va tivutisa leswaku lembe xidzana ra vu-20 ri ta ta na yini. Xana sayense a yi ta simeka “matilo ya xiviri emisaveni” lawa vo tala va ehleketeke leswaku yi nga swi kota ku ma tisa? Kumbe, xana vahingakanyi va yona va ta hambeta va xisa vanhu vo tala ku hetisisa xikongomelo xa vona? Xihloko lexi nge “Ku Endla ‘Swihlamariso’ Swa Lembe Xidzana Ra Vu-20” lexi nga ta va enkandziyisweni werhu lowu landzelaka xi ta nyikela nhlamulo.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 20]

Hi Ku Koka Pulagi Ntsena

SWESWINYANA eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-19, gezi a ri tekiwa tanihi nchumu lowu tsakisaka kambe lowu nga pfuniki ngopfu. Vavanuna vo huma ematikweni yo hambana-hambana ni swisekelo swo hambana-hambana, vo tanihi H. C. Ørsted (1777-1851), M. Faraday (1791-1867), A. Ampère (1775-1836), na B. Franklin (1706-90) va tshubule swilo swa nkoka, hambi swi ri tano, sweswi swi tswale swin’wana, ivi swi veka xisekelo xa misava ya namuntlha ya gezi—misava leyi, hi ku koka pulagi ntsena, swilo hinkwaswo swi yimaka.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 21]

Nicolaus Copernicus

Galileo Galilei

[Xihlovo Xa Kona]

Photos taken from Giordano Bruno and Galilei (German edition)