Xana Vuako Ni Vutomi Swi Sungule Njhani?

“Sayense leyi nga fambisaniki ni vukhongeri yi lamarile, vukhongeri lebyi nga riki na sayense byi ngungumela emunyameni.”—Albert Einstein.

ENKARHINI wa hina ku humelela swilo swo hlamarisa hi mpimo lowu swi nga si tshamaka swi humelela ha wona. Swilo leswintshwa leswi vativi va tinyeleti va swi tshubulaka etilweni swi va susumetela ku pfuxeta langutelo ra vona malunghana ni masungulo ya vuako. Vanhu vo tala va tsakisiwa hi vuako, kutani va vutisa swivutiso leswi tshameke swi vutisiwa khale malunghana ni vukona bya hina: Xana vuako ni vutomi swi tise ku yini, naswona ha yini?

Naswona loko hi swi languta hi tlhelo rin’wana—na hina hi tilanguta—leswa ha ku tshuburiwaka malunghana ni fambiselo ra xitekela ra vanhu swi tlakuse swivutiso leswi: Xana swilo swo tala leswi hanyaka swi vumbiwe njhani? Naswona loko a ri kona la swi vumbeke, i mani? Ku rharhangana lokukulu ka ndlela leyi hi vumbiweke ha yona ku susumetele muungameri wa le United States ku vula leswaku “hi le ku dyondzeni ka fambiselo ra xitekela leri Xikwembu xi ri tirhiseke ku sungula vutomi.” Un’wana wa vativi lavakulu va sayense lava va hoxeke xandla eku hlamuseleni ka fambiselo ra xitekela, u vula hi ku titsongahata a ku: “Hi tshubule xiphemu lexitsongo xa buku leyi hlamuselaka vutomi bya hina, leyi eku sunguleni a yi tiviwa hi Xikwembu ntsena.” Kambe ku sala xivutiso—xana vutomi byi sungule njhani naswona ha yini byi sungurile?

“Mafasitere Mambirhi”

Vativi van’wana va sayense va vula leswaku ndlela leyi vuako byi nga xiswona, yi nga hlamuseriwa hi ndlela yo olova, vutlhari bya Xikwembu a byi ngheni helo eka yona. Kambe vanhu vo tala, ku katsa ni vativi va sayense, a va ri amukeli vonelo rero. Va ringeta ku kuma ntiyiso wa mhaka leyi hi ku kambela eka sayense ni le ka vukhongeri. Va vona onge sayense yi tlhuvutsa ntsena mhaka ya leswaku vutomi ni vuako swi sungurise ku yini, kasi vukhongeri byi kambela ngopfu leswaku ha yini ku ri ni vutomi.

Loko a hlamusela langutelo leri, mutivi wa timhaka ta ntumbuluko Freeman Dyson u te: “Sayense ni vukhongeri i mafasitere mambirhi lawa vanhu va hlometelaka ha wona loko va ringeta ku twisisa vuako hinkwabyo.”

“Sayense yi languta swilo ku fika eka xiyimo xo karhi, kasi vukhongeri byi languta swilo ku fika laha munhu a nga fikiki kona,” ku ringanyeta mutsari William Rees-Mogg. U te: “Sayense a yi swi koti ku tiyisekisa leswaku Xikwembu xi kona kumbe e-e, tanihi leswi yi nga swi kotiki ku tiyisekisa leswaku langutelo kumbe dyondzo yo karhi i yinene kumbe e-e. Ku hava xivangelo xa sayense xa ku rhandza vaakelani va hina kumbe xa ku xixima vutomi bya vanhu . . . Ku vula leswaku ku hava nchumu lowu nga kona lowu nga taka wu nga seketeriwi hi tlhelo ra sayense i xihoxo lexikulu, lexi nga bakanyaka swilo hinkwaswo leswi hi swi tekaka swi ri swa nkoka evuton’wini, ku nga ri ntsena vutlhari bya Xikwembu kumbe bya vanhu, kumbe rirhandzu ni vutlhokovetseri ni vuyimbeleri.”

Leswi Sayense Yi Swi “Kholwaka”

Hakanyingi swi vonaka onge sayense yi titshege hi leswi yi swi kholwaka. Hi xikombiso, loko swi ta emhakeni ya ndlela leyi vutomi byi sunguleke ha yona, vanhu vo tala lava pfumelaka eka ndzhundzhunuko va khomelele eka mavonelo lama lavaka leswaku u kholwa “dyondzo” yo karhi. Timhaka leti nga ntiyiso ti pfanganisiwa ni leti ti ngo anakanyiwa. Naswona loko vativi va sayense va tirhisa matimba ya vona leswaku va kandziyisa dyondzo leyi feke ya ndzhundzhunuko, entiyisweni va ri: ‘A wu byarhi vutihlamuleri eka ndlela leyi u tikhomaka ha yona, hikuva entiyisweni u lo tiendlekela hi xiwelo.’ Mutivi wa vutomi Richard Dawkins u vula leswaku evuakweni ‘a ku na nchumu lexi nga lo hleriwa, a ku na xikongomelo, a ku na xo biha, a ku na lexinene, kambe ko va ku hambana ntsena loku nga vuriki nchumu.’

Leswaku va seketela tidyondzo to tano, vativi van’wana va sayense va hlawule ku honisa vukambisisi lebyikulu lebyi endliweke hi vativi van’wana va sayense, lebyi nga pfumelelaniki ni tidyondzo ta vona ta xisekelo, laha mavonelo ya vona hi masungulo ya vutomi ma seketeriweke kona. Hambiloko ko hundza malembe ya magidi ya timiliyoni, hi ku ya hi sayense, swi vonaka swi nga ta koteka leswaku ku vumbeka sele leyi hanyaka.a Xisweswo, vonelo ro sihalala malunghana ni masungulo ya vutomi leri kumekaka etibukwini to tala ri fanele ri tekiwa ri hoxisile.

Ku pfumela leswaku vutomi byi lo tiendlekela hi xiwelo swi lava ripfumelo lerikulu ngopfu ku tlula leri lavekaka loko u pfumela leswaku u kona loyi a sunguleke vutomi. Mutivi wa tinyeleti David Block u te: “Munhu loyi a nga pfumeriki eka Muvumbi u fanele a va ni ripfumelo lerikulu ku tlula loyi a pfumelaka eka Muvumbi. Munhu loyi a vulaka leswaku Xikwembu a xi kona, u vula nchumu lowu nga riki na xisekelo—nchumu lowu nga hava vumbhoni.”

Leswi sayense yi swi tshubuleke swi nga endla leswaku vativi van’wana va sayense va va ni ku chava loku faneleke. Albert Einstein u pfumerile: “Ku hava mutivi wa sayense loyi u nga ta kuma a nga ri na langutelo ro karhi ra vukhongeri. . . . Leswi vukhongeri byi swi dyondzisaka swi vonaka swi fambisana hi ndlela yo hlamarisa ni nawu wa ntumbuluko, lowu kombisaka leswaku ku ni munhu wo tlhariha, loyi loko vanhu va tipimanisa na yena, va salaka va nga ri nchumu nikatsongo.” Kambe, leswi a swi endli leswaku vativi va sayense va kholwa eka Muvumbi, ku nga Xikwembu.

Laha Sayense Yi Nga Fikiki Kona

Swi fanerile leswaku hi byi xixima vutivi ni nhluvuko wa sayense. Hambiswiritano, vanhu vo tala va pfumela leswaku hambileswi sayense yi tisaka vutivi byo karhi, kambe a hi yona ntsena xihlovo xa vutivi. Xikongomelo xa sayense i ku hlamusela swiendlakalo leswi nga kona emisaveni ni ku kumisisa ndlela leyi swiendlakalo leswi swi endlekaka ha yona.

Sayense yi hi pfuna leswaku hi twisisa vuako, ku nga nchumu wun’wana ni wun’wana lowu hi wu vonaka. Kambe, ku nga khathariseki leswaku sayense yi endla nhluvuko wo fikela kwihi, a yi nge swi koti ku hlamusela leswaku ha yini ku ri ni vuako.

Tom Utley loyi a nga mutsari u ri: “Ku ni swivutiso leswi vativi va sayense va nga ta tsandzeka ku swi hlamula. Swi nga ha endleka leswaku ku Buluka Lokukulu ku endleke emalembeni ya magidi ya timiliyoni ta 12 lama hundzeke. Kambe ha yini ku endlekile? . . . Swiaki sweswo swi bulukeke swi fike njhani kwalaho? I yini lexi a xi ri kwalaho eku sunguleni?” Utley wa gimeta: “Swi vonaka kahle . . . sweswi leswaku sayense a yi nge swi koti ku swi hlamula hinkwaswo swivutiso leswi vanhu va nga na swona.”

Vutivi lebyi sayense yi teke na byona loko yi ringeta ku hlamula swivutiso sweswo, a byi kombisi nikatsongo leswaku Xikwembu a xi kona, kambe byo kombisa ntsena leswaku misava leyi hi tshamaka eka yona yi rharhangane hi ndlela yo hlamarisa, naswona a hi nge yi twisisi. Tintlhari to tala ti kume swi fanerile ku gimeta hi ku vula leswaku milawu ya ntumbuluko ni ku cinca-cinca ka tikhemikhali swin’we ni DNA ni swilo swo hambana-hambana leswi hanyaka, hinkwaswo swi kombisa leswaku ku ni Muvumbi. Ku hava vumbhoni byin’wana lebyi kombaka leswi hambaneke ni sweswo.

‘Ripfumelo I Ra Xiviri’

Loko a ri kona Muvumbi wa vuako, a hi nge ehleketi leswaku hi ta n’wi twisisa kumbe hi ta twisisa swikongomelo swakwe hi ku tirhisa theleskopu, mikroskopu kumbe switirhisiwa swin’wana swa sayense. Ehleketa hi muvumbi ni xibya lexi a xi vumbeke. Hambiloko wo xi nyangisisa xibya xexo, u nge swi kumi leswaku ha yini xi vumbiwile. Hi fanele hi vutisa muvumbi hi ku kongoma, hi yena a nga hi byela leswaku u xi vumbele yini.

Mutivi wa timolekhuli Francis Collins u hlamusela ndlela leyi ripfumelo ni vumoya swi nga pfunaka ha yona ku hetisa laha sayense yi siyeke kona: “A ndzi nge rindzeli leswaku vukhongeri byi hlamusela fambiselo ra vanhu ra xitekela kasi hi hala tlhelo a ndzi nge rindzeli leswaku sayense yi va ndlela leyi nga tirhisiwaka ku tiva swilo swa moya. Kambe eka swivutiso swa nkoka hakunene, swo fana ni leswi nge ‘Ha yini hi ri laha?’ kumbe ‘Ha yini vanhu va ri ni torha ra swilo swa moya?,’ ndzi kume tinhlamuselo ta sayense ti nga enerisi. Ku ve ni vukholwa-hava byo tala, kambe byi xaxile. Ripfumelo rona a ri xaxanga, leswi kombisaka leswaku i ra xiviri.”

Xivangelo Xa Kona

Loko byi hlamula leswaku ha yini ku ri ni vutomi swin’we ni xikongomelo xa byona, vukhongeri bya ntiyiso byi tlhela byi kombisa ni mimpimanyeto ya risima, ku tikhoma loku faneleke ni ku hi kongomisa evuton’wini. Mutivi wa sayense Allan Sandage u swi vekisa xileswi: “A ndzi hlayi tibuku ta ntivo-vutomi leswaku ndzi kuma ndlela leyi ndzi faneleke ndzi hanya ha yona.”

Vanhu va timiliyoni emisaveni hinkwayo va vona onge va kume xihlovo lexi va faneleke va hundzukela eka xona leswaku va tiva ndlela leyi va faneleke va hanya ha yona. Naswona va vona onge va ti kumile tinhlamulo leti enerisaka hakunene ta swivutiso leswi nge: Ha yini hi ri laha? Naswona hi kongome kwihi? Ti kona tinhlamulo ta swivutiso leswi. Kambe kwihi? Ebukwini yo kwetsima ya khale ni leyi hangalasiweke emisaveni swinene, ku nga Bibele.

Bibele yi hi byela leswaku Xikwembu xi lunghiselele misava xi ri karhi xi ehleketa hi vanhu. Esaya 45:18 yi vula leswi hi misava: ‘Xikwembu . . . a xi yi tumbuluxelanga swa hava, kambe xi yi vumbele leswaku ku akiwa eka yona.’ Naswona xi endle misava yi va ni swilo hinkwaswo leswi vanhu va swi lavaka, hayi leswaku va hanya ntsena, kambe leswaku va tsakela vutomi hi ku helela.

Vanhu va nyikiwe ntirho wa ku langutela misava, ‘leswaku va yi rima ni ku yi khathalela.’ (Genesa 2:15) Bibele yi tlhela yi hlamusela leswaku vutivi ni vutlhari i tinyiko leti humaka eka Xikwembu nileswaku hi fanele hi khoma vanhu van’wana hi ndlela ya rirhandzu ni vululami. (Yobo 28:20, 25, 27; Daniyele 2:20-23) Xisweswo, vanhu va nga kuma xikongomelo evuton’wini ntsena loko va kuma xikongomelo xa Xikwembu ni ku hanya ha xona.b

Xana munhu la tlhariheke wa manguva lawa a nga ri pfala njhani vangwa leri nga kona exikarhi ka sayense ni vukhongeri? I nkongomiso wihi lowu nga pfunaka munhu leswaku a endla tano?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 7]

Leswi Vativi Van’wana Va Sayense Va Swi Vulaka

Vanhu van’wana va vula leswaku vativi va sayense vo tala va papalata timhaka leti vulavulaka hi Xikwembu ni vukhongeri hileswi va nga swi laviki ku va vapfumeri kumbe hileswi va nga swi laviki ku nghenela minjhekanjhekisano ya sayense ni vukhongeri. Langutelo leri a ri va khumbi hinkwavo vativi va sayense. Xiya leswi vativi va sayense lava landzelaka va swi vuleke.

“Vuako byi ni masungulo kambe vativi va sayense a va swi tivi leswaku ha yini. I Xikwembu ntsena xi tivaka.” “Ndzi teka Bibele yi ri buku ya ntiyiso naswona yi huhuteriwe hi Xikwembu. Ku fanele ku ri ni munhu wo tlhariha la sunguleke vutomi lebyi byo rharhangana.”—Ken Tanaka, mutivi wa maribye wa le U.S. Geological Survey.

“A ku na ku hambana lokukulu loko u pimanisa vutivi byo hambana-hambana bya (sayense ni vukhongeri) . . . Vutivi malunghana ni Muvumbi ni vutivi malunghana ni swilo leswi tumbuluxiweke swa fambisana swinene.”—Enrique Hernández, mulavisisi tlhelo profesa wa Department of Physics and Theoretical Chemistry, National Autonomous University ya le Mexico.

“Loko hi hlengeleta rungula leri hinkwaro [ra fambiselo ra vanhu ra xitekela], ri ta hi kombisa ndlela leyi rharhanganeke leyi ri tirhisanaka ha yona. Ri ta kombetela emasungulweni lawa ma simekiweke hi muvumbi lowo tlhariha, loyi a kotaka ku sungula swilo swo karhi.”—Duane T. Gish, mutivi wa tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka.

“A ku kona ku nga twanani exikarhi ka sayense ni vukhongeri. Haswimbirhi swi lava ntiyiso lowu fanaka. Sayense yi kombisa leswaku Xikwembu xi kona.”—D.H.R. Barton, profesa wa mirhi ya xilungu, Texas.

[Swihlovo Swa Kona]

NASA/U.S. Geological Survey

Photo: www.comstock.com

NASA and The Hubble Heritage Team (STScI/AURA)

[Swifaniso leswi nga eka tluka 5]

Xana nkambisiso wa sayense wu nga hi byela leswaku ha yini hi ri laha?

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy Arecibo Observatory/David Parker/Science Photo Library

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 6]

Laha tinyeleti leti nga le ka tluka 2, 3, 5, ni le ka tluka 7 ehenhla, ti humaka kona: National Optical Astronomy Observatories