Ku “Vangama” Ka Tinyeleti

XANA u tshame u hlamala hi ku vona tinyeleti ta magidi leti vonakaka kahle nivusiku loko ku nga ri na mapapa? Loko u ti vona ti ri karhi ti tsayitela, swi nga ha endleka leswaku u swi xiyile leswaku ta hambana hi ndlela leyi ti voningaka ha yona ni mivala ya tona. Bibele yi ri: “Tinyeleti ta hambana hi ku vangama ka tona.”—1 Vakorinto 15:41.

Ha yini tinyeleti ti nga vangami hi ndlela leyi fanaka? Hi xikombiso, ha yini tin’wana ti languteka ti ri to basa, tin’wana ti ri ta wasi, tin’wana ti ri ta xitshopana kumbe to tshuka? Ha yini ti vangama?

Tinyeleti ti ni mpimo lowukulu wa nyutliya lowu endlaka leswaku ti va ni matimba swinene. Matimba wolawo ma vonaka kahle ehandle ka nyeleti naswona ma pfuna miseve ya yona leswaku yi ya yi voninga exibakabakeni. Swi nga ha ku hlamarisa ku tiva leswaku tinyeleti leti hisaka i ta wasi naswona leti kufumelaka i to tshuka. Ha yini ti ri ni mivala yo hambana?

Ku vonakala ku nga ha languteka ku ri swiphemu-phemu leswi vitaniwaka ti-photon, leti na tona ti nga ni matimba. Tinyeleti leti langutekaka ti ri ta wasi a ti voningi ngopfu ku fana ni leto tshwuka. Kutani tinyeleti leti kufumelaka a ti lavi ti-photon to tala, hambileswi ti langutekaka onge i to tshuka. Nyeleti ya hina leyikulu, leyi ku nga Dyambu, yi le xikarhi hikuva yi humesa ku vonakala ko tala loku vonakaka ku ri ka rihlaza leri hlanganeke ni xitshopana. Kambe ha yini yi nga languteki yi ri ya rihlaza? Miseve ya yona ya tlhava swinene. Leswi swi vonaka kahle loko u yi vona u ri empfhukeni, yi languteka yi ri yo basa.

Xibakabaka Xa Misava Lexi Cincaka Muvala Wa Dyambu

Loko hi languta xibakabaka hi vona dyambu leri cinceke ndlela leyi ri langutekaka ha yona naswona leswi swi endla leswaku ri languteka hi tindlela to hambana, swi ya hileswaku i nkarhi muni. Hi xikombiso, ninhlikanhi dyambu ri languteka ri ri ni muvala wa xitshopana wo vangama. Kambe loko ri pela niloko ri xa ra ha ri evugimamusi, ri nga ha languteka ri ri muvala wa xilamula kumbe ri ri ro tshuka. Lexi endlaka leswaku muvala lowu wu cinca i timolekhuli ta gasi, nkahelo wa mati ni swilo swo hambana-hambana leswi nga exibakabakeni.

Hikwalaho ka ndlela leyi xibakabaka xi nga ha yona, xi humesa muvala wa wasi ni wo tshukanyana, naswona leswi swi endla leswaku xi languteka xi ri xa wasi loko ri xe kahle. Loko ku suke muvala wa wasi ni wo tshukanyana, ninhlikanhi dyambu ri sala ri languteka ri ri ra xitshopana. Kambe loko dyambu se ri ri evugimamusi, miseve ya rona leyi hi yi vonaka loko hi languta exibakabakeni ya tlhava swinene. Leswi swi tano hikwalaho ka leswi dyambu ri voningaka xibakabaka lexi endlaka leswaku muvala wa wasi ni wa rihlaza swi ya swi vonaka ngopfu. Hikwalaho, dyambu ri nga ha languteka ri ri ro tshwuka kumbe ri lo juu!

Xibakabaka Lexi Nga Ni Mivala Yo Hambana-hambana Nivusiku

Ndlela leyi hi xi vonaka ha yona xibakabaka nivusiku yi lawuriwa hi ndlela leyi mahlo ya hina ma vonaka ha yona. Mahlo ya hina ma kota ku vona rivoni hi ku tirhisa switwi swimbirhi, ku nga ti-cone ni ti-rod. Ti-con ti hi pfuna leswaku hi hambanisa mivala, kambe loko ku lo dzwii, a ti tirhi. Hambileswi ti-rod ti nga swi kotiki ku vona muvala, ta swi kota ku tiyiselela ku vangama. Kambe loko ri xe kahle, rod yi nga swi kota ku vona photon ya rivoni! Ti-rod ta hina ti tirha kahle loko ti ri ekusuhi ni laha ku nga riki na ku voninga ngopfu eka muvala wa wasi. Leswi hi swona swi hi pfunaka leswaku loko hi languta hi tihlo ra hina ra nyama hi vona tinyeleti leti nga tlunyiki, naswona hi vona ta wasi ku nga ri to tshwuka. Kutani ha tsaka leswi mahlo ya hina ma kotaka ku vona swilo swo tala.

Swilo swo vona ha swona ekule ni titheleskopu swi hi pfuna ku vona hilaha ku engetelekeke swilo leswi nga tlunyiki exibakabakeni nivusiku, swo tanihi tinyeleti, swirimele, miseve ni mapapa lama vangiwaka hi ritshuri ni gasi. Nilokoswiritano, xibakabaka xi endla leswaku hi nga swi voni kahle hinkwaswo swilo leswi a hi fanele hi swi vona. Kutani hi nga pfuniwa hi Hubble Space Telescope kumbe HST, leyi nga kona emisaveni hinkwayo. Hikwalaho ka thekinoloji, HST yi nga swi kota ku vona swilo leswi mahlo ya hina ma nga ta ka ma nga swi voni! Kutani HST yi tshubule swilo swo tala leswi hlamarisaka exibakabakeni, swo tanihi swirimele ni mapapa lama vangiwaka hi ritshuri ni gasi naswona ma funengetaka tinyeleti.

Titheleskopu ta misava ta manguva-lawa ti tlula HST hi tindlela to karhi. Hi xikombiso, ku tirhisiwa ka michini ya manguva-lawa leswaku ku kambisisiwa xibakabaka, titheleskopu toleto ti pfuna vativi va tinyeleti leswaku va tshubula swilo leswintshwa kumbe ku kuma vuxokoxoko lebyintshwa, leswi a va nga ta swi kuma hi ku tirhisa HST. Xikombiso xin’wana i xa W. M. Keck, loyi a kambisiseke tinyeleti hi ku tirhisa Theleskopu yo Sungula leyi vuriwaka Keck leyi nga exihlaleni xa Hawaii, naswona hi yona theleskopu leyikulu emisaveni hinkwayo. Hi ku tirhisa theleskopu leyi, mutivi wa tinyeleti Peter Tuthill, wa le Yunivhesiti ya Sydney le Australia, u tshubule mapapa lama vangiweke hi ritshuri lama humaka eka nyeleti leyi vuriwa binary ya ntlawa wa Sagittarius, leyi loko hina hi yi languta hi vonaka onge yi le kusuhi ni le xikarhi ka xirimele xa hina xa Milky Way.

Loko vativi va tinyeleti va ya va kambisisa xibakabaka, va ya va kuma tinyeleti to tala ni swirimele swin’wana. I tingani tinyeleti leti nga kona? A hi swi tivi, hi ngo kumbetela kunene. Kambe Muvumbi wa hina Yehovha Xikwembu wa swi tiva. Pisalema 147:4 yi ri: “U hlaya tinyeleti leswaku i tingani; hinkwato ka tona u ti vitana hi mavito ya tona.”

Muprofeta Esaya u vule leswi fanaka. Entiyisweni, u boxe swo tala leswi fambisanaka ni sayense naswona swi kombisaka leswaku vuako hinkwabyo byi ve kona hikwalaho ka matimba ya Xikwembu. U te: “Tlakuselani mahlo ehenhla mi vona. I mani loyi a tumbuluxeke swilo leswi? Hi Loyi a humesaka vuthu ra swona hi nhlayo ya swona, hinkwaswo u swi vitana hi vito. Hikwalaho ka ku tala ka matimba lamakulu, nileswi a nga ni ntamu lowukulu, ku hava ni xin’we xa swona lexi pfumalekaka.”—Esaya 40:26.

Xana Esaya, loyi a hanyeke eka malembe ya kwalomu ka 2 700 lama hundzeke u swi tivise ku yini leswaku vuako hinkwabyo byi komba matimba ya Xikwembu lama nga pimekiki? Swi le rivaleni leswaku sweswo a swi nga humi eka yena! U tsale leswi Yehovha a n’wi huhuteleke ku swi tsala. (2 Timotiya 3:16) Ku fana ni vatsari lavan’wana va Bibele, u boxe swilo leswi ku nga riki na buku ya sayense kumbe theleskopu yi nga swi tshubulaka. Vatsari va Bibele va n’wi boxile loyi a endleke leswaku tinyeleti ti saseka ti tlhela ti vangama.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 16]

HA YINI TI VANGAMA?

Lexi endlaka leswaku tinyeleti ti vangama kumbe ti languteka ti cincanyana muvala ni ndhawu i swikavanyeto leswi nga kona exibakabakeni. Hi xikombiso, ehleketa hi mavoni lamatsongo lama nga endzeni-ndzeni ka ndhawu yo hlambela eka yona. Ku endleka yini hi magandlati lawa rivoni leri ri hundzaka hi le ka wona? Ma vangama ku fana ni tinyeleti toleto. Kambe mavoni lamakulu a ma kavanyeteki hi ku olova. Tipulanete ti fana ni mavoni wolawo lamakulu, ku nga ri hileswi ti nga kula ku tlula tinyeleti, kambe leswi ti nga ekusuhi swinene ni misava ti languteka ti ri tikulu.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 17]

XANA MIVALA YA XIBAKABAKA LEYI VONIWAKA ESWIFANISWENI I YA XIVIRI?

Hubble Space Telescope (HST) yi pfunile swinene, swi nga ha endleka leswaku u tshame u vona swifaniso swo saseka swa swirimele leswi nga ni mivala yo hambana-hambana, mapapa lama vangiwaka hi ritshuri, gasi swin’we ni tinyeleti. Kambe, xana mivala yoleyo i ya xiviri? I swifaniso leswi tumbuluxiweke hi vuntshwa leswi kombisaka vuswikoti ni sayense. Swifaniso leswi humaka eka HST a swi na muvala kambe swi tekiwa hi switirhisiwa leswi nga ni muvala. Vativi va tinyeleti ni vanhu lava nga ni vutshila etimhakeni ta swifaniso va tirhisa thekinoloji ya manguva-lawa ni tiprogreme ta khompyuta leswaku va humesa swifaniso, naswona minkarhi yin’wana va humesa xifaniso lexi nga ni mivala leyi tikombaka yi ri yona ya swilo swa le tilweni leswi va swi tekeke.a Kambe minkarhi yin’wana vativi va tinyeleti va humesa muvala lowu hoxeke wa xifaniso lexi nga riki xona hi vomu leswaku swilo swin’wana swi ta vonaka kahle, kumbexana leswaku van’wasayense va ya swi kambisisa.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Swifaniso]

Muvala wa ntima ni wo basa

Muvala wo tshwuka

Muvala wa rihlaza

Muvala wa wasi

Muvala wo hetelela endzhaku ko hlanganisa mivala leyinharhu

[Xihlovo Xa Kona]

J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Tinyeleti leti vuriwaka V838 Monocerotis

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Ku tirhisana ka swirimele swa Arp 273

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 15]

NASA, ESA, and the Hubble Heritage (STScI/​AURA) -ESA/​Hubble Collaboration

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 16]

V838: NASA, ESA, and H. Bond (STScI); Arp 273: NASA, ESA, and the Hubble Heritage Team (STScI/AURA)