Dyondzo 3
Bibele—Buku-mpfuno Ya Hina Leyikulu
1, 2. Xana ku tsariwa ka Bibele ku sungule ni ku hela rini, naswona Bibele yi hangalasiwe ku fikela eka mpimo wihi?
1 Bibele i buku-mpfuno ya hina leyikulu eka Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni, naswona tanihi vatirheli va mahungu lamanene hi fanele ku tolovelana kahle na yona. Hi fanele ku tiva ndlela leyi yi humesiweke ha yona, leswi yi nga na swona ni ndlela yo yi tirhisa.
2 Bibele yi tsariwe le ndzhaku hi lembe ra 1513 B.C.E., loko Muxe a byeriwe ku sungula rhekhodo. A ku ri eku heleni ka lembe xidzana ro sungula C.E. loko muapostola Yohane a hetisa ku tsala ka yena, xisweswo a pfala ku tsariwa ka Bibele—endzhaku ka malembe xidzana ya kwalomu ka khume-tsevu. Namuntlha Bibele ya kumeka, yi hlangane hinkwayo kumbe hi swiphemu, hi tindzimi ta kwalomu ka 2 000. Hambi leswi tibuku ti nga ri tingani ti fikelelaka ku hangalasiwa hi timiliyoni, Bibele yi humesiwile hi magidi ya timiliyoni. Ku hava buku yin’wana leyi nga ringanaka ni rhekhodo yoleyo. Kavula, ku tsariwa ka buku ya vukhongeri ntsena, ku hlayisiwa ka yona hi madzana ya malembe ni ku xiximiwa ka yona hi timiliyoni a swi kombisi leswaku yi huma eka Xikwembu. Yi fanele yi va ni switiyisekiso swa leswaku yi Tsariwe hi Xikwembu, leswi kombisaka leswaku yi huhuteriwe hi Xikwembu. Nkambisiso wa rixaladza wa Bibele wu khorwisa vanhu va timbilu letinene leswaku hakunene yi ni switiyisekiso swo tano.
3, 4. Bibele eku sunguleni a yi tsariwe hi xivumbeko xihi, naswona yi avanyisiwe rini yi va hi tindzima ni tindzimana?
3 Yi sunguriwe hi ku tsariwa hi Xiheveru, Xiarama ni Xigriki, Bibele, hi laha hi swi tivaka ha kona, yi na tibuku ta makume-tsevu-tsevu. Nhlayo leyi kongomeke ya tibuku a hi ya nkoka (hambi loko tin’wana ti hlanganisiwile kumbe ti tshikiwe ti hambanile) kumbe nxaxamelo wo karhi lowu ti landzelelanaka ha wona. Tibuku ti tshame ti ri leti songiweke naswona ti nga hlangananga hi nkarhi wo leha endzhaku ka loko nxaxamelo wa tibuku leti huhuteriweke ta Bibele wu pfariwile, naswona minxaxamelo ya khale ya tibuku ya hambana hi ku landzelelana loku tibuku ti longoloxiweke ha kona. Hambi swi ri tano, leswi nga swa nkoka ngopfu hi leswaku hi tihi tibuku leti katsiweke. Entiyisweni, i tibuku leti sweswi ti nga enxaxamelweni ntsena leti ti nga ni vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku ti huhuteriwile. Ku sukela eminkarhini ya khale matshalatshala yo katsa matsalwa man’wana ma ariwile.
4 Eku sunguleni, Bibele a yi tsariwe hi mintila leyi tlhandlamanaka ni leyi nga tsemekiki ya maletere. Fambiselo rihi na rihi ra ku avanyisa swiga hi mimfungho ya swihikahato a ri simekiwanga ku kondza ku va lembe xidzana ra vukaye C.E. Swivumbeko leswikulu swa fambiselo ra hina ra manguva lawa ra ku hikahata swi sungule eka lembe xidzana ra vukhume-ntlhanu C.E. hikwalaho ka ku sungula ka ku kandziyisa. Ku avanyisiwa ka Bibele hi tindzima ni tindzimana (King James Version yi na tindzima ta 1 189 ni tindzimana ta 31 102) na kona a ku endliwanga hi vatsari vo sungula. Leswi swi te malembe xidzana yo tala endzhaku. Vamasorete, vadyondzi va Vayuda va avanyise Matsalwa ya Xiheveru hi tindzimana. Kutani eka lembe xidzana ra vukhume-nharhu C.E., ku avanyisa ka tindzima ku tlhandlekeriwile.
5, 6. Bibele yi huhuteriwile hi ku twisisa kwihi, naswona i yini lexi vangeleke matsalelo yo hambana-hambana lawa yi nga na wona?
5 Nhlengeleto lowu huhuteriweke wa tibuku. Vanhu vo hambana-hambana va kwalomu ka makume-mune va tirhe tanihi vamatsalana va Mutsari un’we lonkulu ku rhekhoda Rito leri huhuteriweke ra Yehova. “Matsalwa hinkwawo ma huhutiwile hi Xikwembu,” naswona leswi swi katsa Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki kun’we ni ‘Matsalwa laman’wana hinkwawo.’ (2 Tim. 3:16; 2 Pet. 3:15, 16) Ku “huhuteriwa” a swi vuli ku pfuxiwa ka matimba ya mianakanyo ni minsusumeto ku fika eka mpimo lowu tlakukeke wa ntirho ntsena (hi laha hakanyingi swi vuriwaka ha kona hi vatshila kumbe vatlhokovetseri va misava), kambe i ku humesiwa ka matsalwa lama nga riki na xihoxo lama nga ni matimba lama fanaka onge hi loko ma tsariwe hi Xikwembu hi xoxe. Xikwembu xi endle leswaku moya wa xona n’wini wu tirha eka vanhu lava tshembekaka lava xi va tirhiseke ku rhekhoda swilo hi vukongomisi bya xona. Hikwalaho ka xivangelo lexi muapostola Petro u swi kotile ku vula a ku: “Ku hava rito ni rin’we ra vaprofeta leri teke hi ku titwa ka munhu, kambe vanhu lava susumetiweke hi Moya lowo Kwetsima, va vurile leswi humaka eka Xikwembu.” (2 Pet. 1:21) Hambi swi ri tano, emhakeni leyi nga vaka yin’we, rungula ri nyikeriwe hi xivumbeko lexi tsariweke hi Xikwembu hi xoxe. Rona a ku ri Milawu ya Khume, Xikwembu xi nyika Muxe “maribye mambirhi ya vumbhoni lama tsariweke hi voko ra Xikwembu.”—Eks. 31:18.
6 Etimhakeni tin’wana rungula ri hundziseriwe ri ta hi rito hi nkongomiso wo vulavula kunene. (Eks. 34:27) Vaprofeta na vona hakanyingi a va nyikiwa marungula lama kongomeke leswaku va ma twarisa. (1 Tih. 22:14; Yer. 1:7) Hambi swi ri tano, vumbhoni byi kombisa leswaku vavanuna lava tirhisiweke hi Xikwembu ku rhekhoda Matsalwa a va nga rhekhodi mhaka leyi va byeriwaka ntsena minkarhi hinkwayo. Hi xikombiso, Yohane u nyikiwe Nhlavutelo hi ntsumi ya Xikwembu ‘hi swivono’ naswona Yohane u byeriwile leswaku: “Tsala leswi u swi vonaka.” (Nhlav. 1:1, 2, 10, 11) Kutani ke, Xikwembu entiyisweni xi vone swi ri kahle ku pfumelela vatsari va Bibele ku hlawula marito ni swiga leswaku va hlamusela swivono leswi va swi voneke, kambe minkarhi hinkwayo xi nyikele vukongomisi lebyi aneleke ehenhla ka vona leswaku vuyelo byi ta va lebyi pakanisaka naswona byi fanela xikongomelo xa xona. (Ekl. 12:10) Leswi handle ko kanakana hi swona swi endlaka leswaku ku va ni swivumbeko swo hambana-hambana leswi xiyekaka etibukwini ta Bibele.
7. A va ri vamani van’wana va vatsari va Matsalwa ya Xiheveru, naswona i swilaveko swihi swa vaprofeta va ntiyiso leswi hinkwavo ka vona va swi fikeleleke?
7 Leswaku matsalwa ya Muxe a ma huhuteriwe hi Xikwembu swi nga ka swi nga kanakaniwi, hi ku ya hi vumbhoni bya le ndzeni ka wona. Muxe a nga lo tianakanyela leswaku a va murhangeri wa Vaisrayele. Eku sunguleni Muxe u ale xiringanyeto lexi. (Eks. 3:10, 11; 4:10-14) Ku ri na sweswo, Xikwembu xi veke Muxe ivi xi n’wi nyika matimba yo endla masingita. Hambi ku ri vaprista lava endlaka mahlori va boheke ku pfumela leswaku leswi Muxe a swi endleke a swi huma eka Xikwembu. (Eks. 4:1-9; 8:16-19) Hi ku yingisela xileriso xa Xikwembu na hi ku tiyisekisiwa hi moya lowo kwetsima wa Xikwembu, Muxe u susumeteriwe ku rhanga a vulavula ivi endzhaku a tsala xiphemu xa Bibele. (Eks. 17:14) Endzhaku ka rifu ra Muxe, matsalwa ya Yoxuwa, Samuwele, Gad na Natani (Yoxuwa, Vaavanyisi, Ruti, 1 na 2 Samuel) ma engeteriwile. Hosi Davhida na Solomoni na vona va hoxe xandla eka nxaxamelo lowu kulaka wa Matsalwa layo Kwetsima. Kutani ku landzele vaprofeta lava sukelaka eka Yonasi ku ya eka Malakiya, un’wana ni un’wana a hoxa xandla eka nxaxamelo wa Bibele. Naswona un’wana ni un’wana hi ku fanana u fikelele swilaveko swa vaprofeta va ntiyiso hi laha swi andlariweke ha kona hi Yehova: Va vulavule hi vito ra Yehova, vuprofeta bya vona byi hetisekile naswona va endle leswaku vanhu va hundzulukela eka Xikwembu.—Deut. 13:1-3; 18:20-22.
8. Hi byihi vumbhoni lebyi nga kanakanisiki bya ku amukeleka ka Matsalwa ya Xiheveru?
8 Tanihi leswi Yehova a huhuteleke vanhu ku tsala, a swi kanakanisi leswaku a a ta kongomisa ku hlengeletiwa ka matsalwa lawa ma huhuteriweke. Hi ku ya hi ndhavuko wa Xiyuda, Ezra u hoxe xandla entirhweni lowu endzhaku ka loko Vayuda lava yisiweke evuhlongeni va tlhelele eYuda. A a wu fanelekela kahle ntirho lowu, tanihi leswi a a ri un’wana wa vatsari lava huhuteriweke va Bibele, muprista, nakambe a a ri “mutsari wa ku tlhariha emilawini ya Muxe.” (Ezra 7:1-11) Nxaxamelo wa Matsalwa ya Xiheveru wu simekiwe kahle eku heleni ka lembe xidzana ra vuntlhanu B.C.E. A wu ri ni matsalwa lama fanaka ni lawa hi nga na wona namuntlha ni lawa sweswi ma avanyisiweke ma va tibuku ta makume-nharhu-kaye. Ku hava huvo ya vanhu leyi ti tiyiseke tanihi leti nga ntiyiso; ku sukela eku sunguleni ka tona a ti amukeriwa hi Xikwembu. Vumbhoni lebyi nga kanakanisiki nikatsongo bya ku amukeleka ka Matsalwa ya Xiheveru i rito leri nga riki na xihoxo ra Yesu Kriste ni vatsari va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki. Hambi loko va tirhise Matsalwa lama huhuteriweke ya Xiheveru va ntshunxekile, a va kalanga va tshaha etibukwini leti nga riki ta ntiyiso.—Luka 24:44, 45.
9, 10. I xitiyisekiso xihi lexi nga kona xa leswaku tibuku ta Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki hakunene ti wela eka nxaxamelo wa Bibele?
9 Ku tsariwa ni ku hlengeletiwa ka tibuku ta makume-mbirhi-nkombo ta Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki a ku fana ni lokuya ka Matsalwa ya Xiheveru. Kriste “u nyikile vanhu tinyiko,” ina, ‘u nyike van’wana tanihi vaapostola, van’wana tanihi vaprofeta, van’wana tanihi vavuri va evhangeli, van’wana tanihi varisi ni vadyondzisi.’ (Vaef. 4:8, 11-13) Hikwalaho ka leswi moya wa Xikwembu lowo kwetsima a wu ri ehenhla ka vona, va twarise dyondzo leyi twalaka ya bandhla ra Vukriste. Yesu u tiyisekise vaapostola vakwe leswaku moya wa Xikwembu a wu ta va pfuna, wu va dyondzisa, wu va kongomisa ni ku va tsundzuxa swilo leswi va swi tweke eka yena, kun’we ni ku va paluxela swilo swa nkarhi lowu taka. (Yoh. 14:26; 16:13) Leswi swi tiyisekise ntiyiso ni ku pakanisa ka timhaka ta vona ta Evhangeli.
10 Ndlela ya xiviri yo vona ku amukeleka ka buku a hi swona leswaku buku yo karhi yi tshahiwe kangani kumbe leswaku yi tshahiwe hi mutsari wihi loyi a nga riki muapostola. Leswi nga endzeni ka buku hi swoxe swi fanele swi nyika vumbhoni bya leswaku i vuyelo bya moya lowo kwetsima. Hikwalaho, yi nga ka yi nga khutazi vukholwa-hava, vudemona kumbe ku gandzela swivumbiwa. Yi fanele yi twanana hi laha ku heleleke ni Bibele hinkwayo. Buku yin’wana ni yin’wana yi fanele yi pfumelelana ni “ntila wa marito lama tiyeke” ya Xikwembu ni ku twanana ni tidyondzo ta Yesu. (2 Tim. 1:13) Vaapostola handle ko kanakana va vulavule hi matimba ya Xikwembu. Hi moya lowo kwetsima va kote ‘ku twisisa loko marito wolawo lama huhuteriweke’ ya ri ya Xikwembu kumbe e-e. (1 Vakor. 12:4, 10) Loko Yohane muapostola wo hetelela a file, nxaxamelo lowu wu tshembekaka wa vavanuna lava huhuteriweke hi Xikwembu wu fike emakumu. Kutani nxaxamelo wa Bibele wu pfariwe hi Nhlavutelo, Evhangeli ya Yohane ni mapapila ya yena. Tibuku ta makume-tsevu-tsevu ta Bibele ya hina, hi ku twanana ka tona, ti tiyisa vun’we bya Bibele, naswona eka hina ti yi bumabumela tanihi rito ra Yehova ra ntiyiso lowu huhuteriweke hakunene.
11. I rungula rihi leri a ri nga ta kumeka hi ndlela yin’wana eka vanhu leri nga kona eBibeleni?
11 Leswi nga endzeni. Bibele yi na rungula leri a ri nga ta kumeka hi ndlela yin’wana eka vanhu. Hi xikombiso, mhaka ya Genesa yi nyikela rungula ra ku vumbiwa ka misava; yi hi nyika vutivi bya swilo leswi humeleleke munhu a nga si va kona. (Gen. 1:1-31) Bibele nakambe yi hi byela hi ku vulavurisana loku endlekeke ematilweni ni loku tindleve ta munhu a ti nga ta kota ku ku twa, handle ka loko Xikwembu xi nyikela rungula.—Yobo 1:6-12; 1 Tih. 22:19-23.
12, 13. Xana hi dyondza yini ehenhleni ka Yehova na Yesu Kriste eMatsalweni?
12 Xa nkoka ngopfu, Bibele yi hi endla leswaku hi tolovelana na Yehova. Yi nyikela vuxokoxoko bya swivono swa mahlori swa Yehova leswi malandza ya yena ma nyikiweke swona hi musa. (Dan. 7:9, 10) Nakambe, Bibele yi hi endla leswaku hi tolovelana ni vito ra Xikwembu, “Yehova,” vito leri humelelaka hi makhamba lama tlulaka 6 800 etsalweni ra Vamasorete ra Matsalwa ya Xiheveru. EBibeleni hi dyondza hi ta timfanelo leti hlawulekeke ta Yehova, to tanihi rirhandzu, vutlhari, vululami, musa, ku leha mbilu, ku hanana, ku hetiseka evutivini, ku nga hundzuka-hundzuki. (Eks. 34:6, 7) Nakambe, Bibele yi hi byela swo tala hi N’wana wa Xikwembu ni xivandla xa nkoka lexi a nga na xona exikongomelweni xa Xikwembu. (Vakol. 1:17, 18; 2:3; 2 Vakor. 1:20) Ku tlula munhu wihi na wihi un’wana, N’wana wa Xikwembu, loko a ri emisaveni, a a swi kota ku kurisa ku tiva ka hina Yehova. Hikuva u swi kotile ku vula a ku: “Loyi a ndzi voneke, ú vonile Tatana.”—Yoh. 14:9.
13 Vuxokoxoko bya ku hetisisiwa ka xikongomelo xa Xikwembu bya paluxiwa eBibeleni. Mikateko hinkwayo leyi vhumbiweke ya munhu la yingisaka a yi tshegiwe eka Muponisi loyi a tshembisiweke loyi Yehova a a ta n’wi hlawula. A a hlamuseriwile eNtangeni wa Edeni hi Xikwembu tanihi “mbewu” ya wansati wa Xikwembu. (Gen. 3:15, NW) Hi ku famba ka nkarhi Xikwembu xi tshembise leswaku Mbewu leyi a yi ta huma eka Abrahama. (Gen. 22:18) Xi kombise leswaku Muponisi la tshembisiweke a a ta va hosi ni muprista loyi a nga heriki ‘hi ku ya hi mukhuva wa Melkisedeke!’ (Ps. 110:4; Vahev. 7:1-28) U nyike Israyele ntwanano wa nawu kun’we ni vaprista ni magandzelo ya wona, leswi hinkwaswo ka swona a ku ri “ndzhuti ntsena wa leswo saseka leswi nga ta humelela.” (Vahev. 10:1; Vakol. 2:17) Davhida u tshembisiwe leswaku vuhosi a byi ta tshama endyangwini wa yena hi laha ku nga heriki. (2 Sam. 7:11-16) Naswona mudyandzhaka wa xitshembiso xexo, kun’we ni loyi vuprofeta lebyin’wana hinkwabyo byi kombeteleke eka yena tanihi Mukutsuri, u kombisiwa a ri Yesu Kriste. Ina, Bibele hinkwayo yi kombetela eka nhloko-mhaka ya matsalwa lama huhuteriweke—mfumo wa Xikwembu emavokweni ya Yesu Kriste tanihi ndlela leyi Yehova a yi lunghiseleleke yo hetisisa xikongomelo xa Yena.
14-17. Ha yini vuprofeta bya Bibele ni xitsundzuxo xa Bibele ehenhleni ka mahanyelo swi ri swa ntikelo lowukulu eka hinkwerhu ka hina?
14 Tanihi buku ya vuprofeta, Bibele yi hlawulekile. Xisweswo yi nyikela nhlamuselo ya swiendlakalo swa matimu ni ku kombisa mhaka leyi ha yona swi endlekeke hi laha swi veke ha kona. (Luka 19: 41-44) Yi kombisa vumundzuku bya tihulumendhe hinkwato ta misava leti nga kona. (Dan. 2:44) Yi hlamusela swiendlakalo swa masiku ya hina, yi kombisa leswaku hi hanya enkarhini lowu vhumbiweke wa makumu ya mafambiselo lawa ya khale ni leswaku ku nga ri kungani, Xikwembu xi ta herisa lavo homboloka hinkwavo.—2 Tim. 3:1-5; Ps. 37:9, 10.
15 Handle ka Bibele a hi nga ta xi tiva xikongomelo xa xiviri xa vutomi. (Ekl. 12:13) Yi swi veka erivaleni leswaku munhu a nga vanga kona hi xiwelo lexi nga lo tiendlekela, kambe u vumbiwe hi Xikwembu, lexi nga ni xikongomelo xa rirhandzu hi vanhu. Naswona yi hlamusela leswi ku rhandza ka Xikwembu ku nga swona eka hina sweswi, ni ndlela leyi ha yona hi nga kumaka ku aneriseka ka xiviri evuton’wini.—Nhlav. 4:11; 1 Tim. 2:3, 4; Ps. 16:11.
16 Matimu ya vanhu ma kombisa leswaku munhu, handle ka Xikwembu a nga ka a nga kongomisi magoza ya yena hi laha ku humelelaka. I Bibele ntsena leyi nyikelaka vukongomisi lebyi a byi lavaka. Yi nyikela vukongomisi malunghana ni mahanyelo, yi kombisa leswi Xikwembu xi swi yirisaka ni leswi xi swi amukelaka. (Vagal. 5:19-23) Yi tikombisa yi ri mpfuno lowu tirhaka swinene exikarhi ka misava leyi lahleke nawu wa mahanyelo. Yi hi pfuna ku kuma langutelo ra Xikwembu ni ku va lava va xi tsakisaka. Naswona yi hi kombisa ndlela yo ya evuton’wini lebyi nga heriki emisaveni leyintshwa ya Xikwembu.—Yoh. 17:3.
17 Xana a swi le rivaleni leswaku ha yini Buku leyi ya tibuku yi fanele ku va buku-mpfuno ya hina leyikulu yo dyondza? Ehenhla ka hinkwaswo, Vakriste va khathalela swinene ku kambisisa Buku leyi, leyi tsariweke hi Loyi N’wana wa Xikwembu a nga te eka yena: “Rito ra wena i ntiyiso.” (Yoh. 17:17) Hikwalaho, Bibele yi kuma ndhawu yo sungula enongonokweni wa dyondzo ya Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni.