Tidyondzo Ta Matsalwa Lama Huhuteriweke Ni Xisekelo Xa Wona

Dyondzo 4—Bibele Ni Nxaxamelo Wa Yona Wa Tibuku

Masungulo ya rito leri nge “Bibele”; ku tiyisa leswaku i tibuku tihi leti ti nga ta Layiburari ya Xikwembu hi laha ku faneleke; ku ariwa ka Apocrypha.

1, 2. (a) Hi yihi nhlamuselo leyi tolovelekeke ya rito ra Xigriki leri nge bi·bliʹa? (b) Leri ni marito man’wana lama yelanaka ma tirhisiwe njhani eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki? (c) Rito leri nge “Bibele” ri tise ku yini eririmini ra Xitsonga?

TANIHI leswi Matsalwa lama huhuteriweke hi ntolovelo ma vitaniwaka Bibele, swa tsakisa ku lavisisa masungulo ni nhlamuselo ya rito leri nge “Bibele.” Ri tekiwe eka rito ra Xigriki leri nge bi·bliʹa, leri vulaka “swibukwana.” Leri, hi ku fanana, ri huma eka biʹblos, rito leri hlamuselaka xiyenge xa le ndzeni xa ximilana xa papirasi lexi eminkarhini ya khale “phepha” ro tsalela a ri humesiwa eka xona. (Hlaluko ra Gebal ra le Fonixiya, leri papirasi a ri rhumeriwa ri suka aEgipta ha rona, ri vuriwe Byblos hi Magriki. Vona Yoxuwa 13:5, NW, nhlamuselo ya le hansi.) Mimbulavurisano yo hambana-hambana leyi tsariweke eka muxaka lowu wa phepha yi tiviwe hi rito leri nge bi·bliʹa. Xisweswo, bi·bliʹa ri ve leri hlamuselaka matsalwa, tibuku-nsongwa, tibuku, mapapila kumbe hambi ku ri nhlengeleto wihi na wihi wa swibukwana.

² Lexi hlamarisaka, rito leri nge “Bibele” hi roxe hi ntolovelo a ri kumeki etsalweni ra ku hundzuluxela ka Xinghezi kumbe ka tindzimi tin’wana ka Matsalwa layo Kwetsima. Hambi swi ri tano, hi lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E., nhlengeleto wa tibuku leti huhuteriweke ta Matsalwa ya Xiheveru a ku kombeteriwa eka wona tanihi ta bi·bliʹa hi ririmi ra Xigriki. Eka Daniel 9:2 muprofeta u tsarile a ku: “Mina, Daniyele, loko ndzi hlaya tibuku . . . ” Laha Septuagint yi na biʹblois, xivumbeko lexi yelanaka xa vunyingi xa biʹblos. Eka 2 Timotiya 4:13, Pawulo u tsarile a ku: “Loko u ta, tana . . . ni tibuku [Xigriki bi·bliʹa].” Eka swivumbeko swa wona swo hlaya swa ntivo-ririmi, marito ya Xigriki lama nge bi·bliʹon na biʹblos ma humelela makhamba lama tlulaka 40 eMatsalweni ya Vukriste ya Xigriki naswona hi ntolovelo ma hundzuluxeriwa va ku “(ti)buku-nsongwa” kumbe (ti)buku.” Bi·bliʹa endzhakunyana ri tirhisiwe hi Xilatini tanihi rito ra vun’we, naswona ku suka eXilatinini, ku te rito leri nge “Bibele” hi ririmi ra Xitsonga.

3. Xana vatsari va Bibele va ku tiyise njhani ku va ka yona Rito leri huhuteriweke ra Xikwembu?

³ I Rito Ra Xikwembu. Hambi leswi vanhu vo hambana-hambana va tirhisiweke eku tsaleni loku huhuteriweke ka yona naswona van’wana va hlanganyeleke eku yi hundzuluxeleni ku suka eka tindzimi to sungula ku ya eka tindzimi leti tsariwaka ta namuntlha, hi langutelo leri taleke, Bibele i Rito ra Xikwembu, nhlavutelo ya xona n’wini leyi huhuteriweke eka vanhu. Vatsari lava huhuteriweke hi voxe va yi langute hi ndlela leyi, hi laha swi tiyisiwaka ha kona hi ku tirhisa ka vona marito yo tanihi lama nge “leswi humaka enon’wini wa [Yehova]” (Deut. 8:3), ‘marito ya Yehova’ (Yox. 24:27), “ku lerisa ka Yehova” (Ezra 7:11), “nawu wa Yehova” (Ps. 19:7), “rito ra Yehova” (Esa. 38:4), ‘rito ra Yehova’ (Mat. 4:4) na ‘rito ra Yehova’ (1 Vates. 4:15).

LAYIBURARI YA XIKWEMBU

4. Bibele yi vumbiwe hi yini, naswona i mani loyi a tiyiseke leswi?

⁴ Leswi munhu namuntlha a swi tivaka tanihi Bibele entiyisweni i nhlengeleto wa matsalwa ya khale lama huhuteriweke hi Xikwembu. Lawa ma vumbiwile ni ku hlengeletiwa hi xivumbeko lexi tsariweke hi nkarhi wa malembe xidzana ya 16. Nhlengeleto lowu wa matsalwa hinkwawo wu vumba leswi Jerome a swi hlamuseleke khwatsi hi Xilatini tanihi Bibliotheca Divina, kumbe Layiburari ya Xikwembu. Layiburari leyi yi na khataloko, kumbe nxaxameto wa ximfumo wa tibuku, lowu hikeriweke eka tibuku letiya ti nga ni xikongomelo ni ku hlawuleka ka layiburari yoleyo. Tibuku hinkwato leti nga riki enawini a ti katsiwi. Yehova Xikwembu i Mulayiburari Lonkulu loyi a vekaka mpimanyeto lowu tiyisaka leswaku i matsalwa wahi lama faneleke ku katsiwa. Kutani Bibele yi na khataloko leyi tiyisiweke leyi nga ni tibuku ta 66, leti hinkwato ti nga vuyelo bya moya lowo kwetsima lowu kongomisaka wa Xikwembu.

5. Nxaxamelo wa tibuku ta Bibele i yini, naswona wu sungurise ku yini?

⁵ Nhlengeleto kumbe nxaxamelo wa tibuku leti amukeriwaka tanihi ta ntiyiso ni Matsalwa lama huhuteriweke hakanyingi ku vulavuriwa ha wona tanihi nxaxamelo wa tibuku ta Bibele. Eku sunguleni, rihlanga (Xiheveru, qa·nehʹ) ri tirhe tanihi nhonga yo pima ha yona, loko ximhandzana xi nga ri kona. Muapostola Pawulo u tirhise rito ra Xigriki leri nge ka·nonʹ eka “nawu wa mahanyelo” kun’we ni ‘ndhawu’ leyi pimiweke tanihi xiavelo xa yena. (Vagal. 6:16, NW, nhlamuselo ya le hansi; 2 Vakor. 10:13) Kutani tibuku leti amukelekaka hi letiya ti nga ni ntiyiso ni leti huhuteriweke ni leti faneriwaka hi ku tirhisiwa tanihi xikongomisi eku tiyiseni ka ripfumelo lerinene, dyondzo ni mahanyelo. Loko hi tirhisa tibuku leti nga “ololokangiki” ku fana ni ntila lowu kongomisaka, “muako” wa hina wu nge vi wa ntiyiso, naswona wu ta tsandzeka ku pasa eka nkambelo wa Mukamberi Lonkulu.

6. Hi tihi timhaka tin’wana leti tiyisaka ku amukeleka ka buku leyi?

⁶ Ku Vona Ku Faneleka Ka Tibuku. Hi swihi swin’wana swa swikombiso swa Xikwembu leswi swi tiyiseke ku faneleka ka tibuku ta 66 ta Bibele ke? Xo sungula, matsalwa ma fanele ku vulavula hi timhaka ta Yehova emisaveni, ma hundzuluxela vanhu evugandzerini bya yena ni ku pfuxeta xichavo lexikulu evitweni ra yena, ntirho ni swikongomelo swa yena emisaveni. Ma fanele ku nyika vumbhoni bya ku huhuteriwa, hi leswaku, i mihandzu ya moya lowo kwetsima. (2 Pet. 1:21) A ku fanelanga ku khutaziwa vukholwa-hava kumbe ku gandzela swivumbiwa, kambe, ematshan’wini ya sweswo, ku khutaziwa rirhandzu ni ku tirhela Xikwembu. A ku nga ta va na nchumu wihi kumbe wihi wa matsalwa ha rin’we-rin’we lowu a wu ta lwisana ni vumbhoni bya le ndzeni bya hinkwawo, kambe ematshan’wini ya sweswo, buku yin’wana ni yin’wana, hi ku pfumelelana ka yona ni tin’wana, yi fanele yi seketela vutsari byin’we, lebyiya bya Yehova Xikwembu. Nakambe a hi ta langutela leswaku matsalwa ma nyika vumbhoni bya ku pakanisa ka wona ku fikela eka vuxokoxoko lebyintsongo. Ku tlhandlekela eka swilaveko leswi swa xisekelo, ku na swikombiso swo karhi swa ku huhuteriwa, kutani hikwalaho swi kombisa ku faneleka, hi ku ya hi muxaka wa leswi swi nga endzeni ka buku yin’wana ni yin’wana, naswona leswi swi kaneriwile laha ndzeni, emhakeni ya xingheniso eka yin’wana ni yin’wana ya tibuku ta Bibele. Nakambe, ku na swiyimo leswi hlawulekeke leswi tirhaka eka Matsalwa ya Xiheveru naswona swin’wana eka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki leswi pfunaka eku simekeni ka nxaxamelo wa tibuku ta Bibele.

MATSALWA YA XIHEVERU

7. Hi wahi magoza lama yaka emahlweni lawa nxaxamelo wa tibuku ta Xiheveru wu hetiweke ha wona, naswona xiyenge xin’wana ni xin’wana lexintshwa a xi ta fanela ku pfumelelana na yini?

⁷ A ku fanelanga ku anakanyiwa leswaku ku amukeriwa ka leswi vumbaka Matsalwa lama huhuteriweke a swi fanele ku rindza ku kondza ku hela nxaxamelo wa tibuku ta Bibele ta Xiheveru hi lembe xidzana ra vuntlhanu B.C.E. Matsalwa ya Muxe ehansi ka vukongomisi bya moya wa Xikwembu ku sukela eku sunguleni ma amukeriwile hi Vaisrayele tanihi lama huhuteriweke, lama tsariweke hi Xikwembu. Loko yi herile, Pentateuch a yi ri na nxaxamelo wa tibuku ku fika enkarhini wolowo. Tinhlavutelo tin’wana malunghana ni swikongomelo swa Yehova leswi nyikiweke vanhu ehansi ka ku huhuteriwa a swi ta landzela hi laha ku faneleke naswona swi pfumelelana ni misinya ya milawu ya xisekelo malunghana ni vugandzeri bya ntiyiso lebyi andlariweke eka Pentateuch. Leswi hi swi kume wu ri ntiyiso loko hi xiya tibuku to hambana-hambana ta Bibele, ngopfu-ngopfu tanihi leswi ti vulavulaka hi ku kongoma hi nhloko-mhaka leyinene ya Bibele, ku kwetsimisiwa ka vito ra Yehova ni ku lweriwa ka vuhosi byakwe hi ku tirhisa Mfumo ehansi ka Kriste, Mbewu leyi Tshembisiweke.

8. I yini lexi tiyisaka ku huhuteriwa ka tibuku ta vuprofeta ta Bibele?

⁸ Ngopfu-ngopfu, Matsalwa ya Xiheveru ma tele hi vuprofeta. Yehova hi byakwe, hi ku tirhisa Muxe, u nyikele xisekelo xo simeka ntiyiso wa vuprofeta, loko byi huma eka Xikwembu hakunene kumbe e-e, naswona leswi swi pfunile ku tiyisa ku faneleka ka buku ya vuprofeta. (Deut. 13:1-3; 18:20-22) Ku kamberiwa ka yin’wana ni yin’wana ya tibuku ta vuprofeta ta Matsalwa ya Xiheveru kun’we ni Bibele hinkwayo ni matimu ya misava swi tiyisa handle ko kanakana leswaku “rito” leri va ri vuleke a ri ri evitweni ra Yehova, leswaku ri “humelerile kumbe ri va ntiyiso,” hi laha ku heleleke kumbe hi ndlela leyintsongo kumbe tanihi xiphemu loko ri vulavula hi swilo swa nkarhi lowu taka, ni leswaku ri hundzuluxele vanhu eka Xikwembu. Ku hlangavetana ni swilaveko leswi swi tiyise vuprofeta tanihi lebyi byi nga bya ntiyiso ni lebyi huhuteriweke.

9. Hi yihi mhaka ya nkoka leyi yi faneleke ku tsundzukiwa loko munhu a xiya mphikamakaneta ya nxaxamelo wa tibuku ta Bibele?

⁹ Mintshaho ya Yesu ni ya vatsari lava huhuteriweke va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki yi nyikela ku faneleka ka tibuku to tala ta Matsalwa ya Xiheveru, hambi leswi mpimo lowu wu nga tirheki eka hinkwato, hi xikombiso, buku ya Ester ni ya Eklesiasta. Kutani ke, loko ku xiyiwa mhaka ya ku faneleka ka tibuku, mhaka yin’wana ya ntikelo lowukulu, leyi yi tirhaka eka nxaxamelo hinkwawo wa tibuku ta Bibele yi fanele ku tsundzukiwa. Tanihi leswi Yehova a huhuteleke vanhu ku tsala marito ya yena ya vukwembu leswaku a va dyondzisa, a va aka ni ku va khutaza evugandzerini ni le ntirhweni wa yena, kutani swi le rivaleni leswaku Yehova a a ta kongomisa ni ku lawula ku hlengeletiwa ka matsalwa lama huhuteriweke ni ku tiyisa nxaxamelo wa tibuku ta Bibele. A a ta endla leswi leswaku ku nga vi ni ku kanakana malunghana ni leswi swi vumbeke Rito ra yena ra ntiyiso ni leswi a swi ta vumba ntila lowu tiyiselaka wo pima vugandzeri bya ntiyiso. Hakunene, a ku ri hi ndlela leyi ntsena laha swivumbiwa a swi ta hambeta swi kuma ‘ku tswariwa lokuntshwa hi ku tirhisa rito ra Xikwembu’ ivi swi swi kota ku tiyisa leswaku “Rito ra [Yehova] ri tshama hi laha ku nga heriki.”—1 Pet. 1:23, 25.

10. Nxaxamelo wa tibuku ta Matsalwa ya Xiheveru wu endliwe rini?

¹⁰ Ku Tiyisa Nxaxamelo Wa Tibuku Ta Xiheveru. Mukhuva wa Xiyuda wu vula leswaku i Ezra la sunguleke ku hlengeleta ni ku endla khataloko ya nxaxamelo wa tibuku wa Matsalwa ya Xiheveru, naswona wu vula leswaku leswi swi hetisiwe hi Nehemiya. Ezra hakunene a a wu hlomerile ntirho wo tano, yena hi byakwe a ri un’wana wa vatsari lava huhuteriweke va Bibele kun’we ni muprista, mudyondzi ni mukopi wa ximfumo wa matsalwa yo kwetsima. (Ezra 7:1-11) Ku hava xivangelo xo kanakana langutelo ra mukhuva ra leswaku nxaxamelo wa Matsalwa ya Xiheveru wu endliwe eku heleni ka lembe xidzana ra vuntlhanu B.C.E.

11. Nxaxamelo wa tibuku wa xintu ta Xiyuda wu xaxameta Matsalwa ya Xiheveru hi ndlela yihi?

¹¹ Hina namuntlha hi xaxameta tibuku ta 39 ta Matsalwa ya Xiheveru; nxaxamelo wa tibuku wa mukhuva wa Xiyuda, hambi loko wu katsa tibuku leti ti fanaka, wu ti hlaya ti ri 24. Tibuku tin’wana, hi ku tsala Ruti na Vaavanyisi na Swirilo swin’we na Yeremia, ti hlaye nhlayo ya tibuku tanihi 22, hambi leswi a ta ha namarhela matsalwa lama fanaka ya nxaxamelo wa tibuku hi ku kongoma.a Leswi swi endle nhlayo ya tibuku leti huhuteriweke leswaku yi ringana ni nhlayo ya mapapila eka nongonoko wa maletere ya Xiheveru. Lowu wu landzelaka i nxaxamelo wa tibuku ta 24 hi ku ya hi nxaxamelo wa tibuku wa mukhuva wa Xiyuda:

Nawu (Pentateuch)

1. Genesa

2. Eksoda

3. Levitika

4. Tinhlayo

5. Deuteronoma

Vaprofeta

6. Yoxuwa

7. Vaavanyisi

8. Samuel (Wo Sungula ni wa Vumbirhi tanihi buku yin’we

9. Tihosi (To Sungula ni ta Vumbirhi tanihi buku yin’we)

10. Esaya

11. Yeremia

12. Ezekiel

13. Vaprofeta va Khume-mbirhi (Hosea, Yoel, Amos, Obadia, Yonas, Mikea, Nahum, Habakuk, Sofonia, Hagai, Zakaria na Malakia, tanihi buku yin’we)

Matsalwa (Matimu ya Vakwetsimi)

14. Tipsalma

15. Swivuriso

16. Yobo

17. Risimu ra tinsimu

18. Ruti

19. Swirilo

20. Eklesiasta

21. Ester

22. Daniel

23. Ezra (Nehemia a yi katsiwe na Ezra)

24. Tikronika (To Sungula ni ta Vumbirhi tanihi buku yin’we)

12. I yini lexi tiyisaka nxaxamelo wa tibuku ta Xiheveru ku ya emahlweni, naswona wu hetelele hi tibuku tihi?

¹² Leyi a yi ri khataloko, kumbe nxaxamelo wa tibuku, leyi a yi amukeriwa tanihi Matsalwa lama huhuteriweke hi Yesu Kriste ni bandlha ro sungula ra Vukriste. Hi le matsalweni lawa laha vatsari lava huhuteriweke va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki va tshaheke kona, naswona hi ku sungula mintshaho yo tano hi marito yo fana ni lama nge “hi laha swi tsariweke ha kona,” va ma tiyise tanihi Rito ra Xikwembu. (Varhoma 15:9) Yesu, loko a vulavula hi Matsalwa lama huhuteriweke lama heleleke lama tsariweke ku fika enkarhini wa vutirheli byakwe, u kombetele eka swilo leswi rhekhodiweke “eNawini wa Muxe ni ka vaprofeta, ni ka Tipisalema.” (Luka 24:44) Laha “Tipisalema,” tanihi buku yo sungula ya Matimu ya Vakwetsimi, yi tirhisiwa ku hlamusela xiyenge lexi hinkwaxo. Buku yo hetelela ya matimu ku katsiwa enxaxamelweni wa tibuku wa Xiheveru a ku ri liya ya Nehemia. Leswaku leswi a swi ri ehansi ka vukongomisi bya moya wa Xikwembu swi voniwa hi leswi buku leyi yi nga yona ntsena yi nyikaka yinhla yo sungula yo xiya vuprofeta lebyi hlawulekeke bya Daniyele bya leswaku “eku suka eritweni leri leriseke leswaku Yerusalema wu ta tlhela wu akiwa” ku ya fika eku teni ka Mesiya a ku ta va ni nkarhi wa mavhiki ya 69 ya vuprofeta. (Dan. 9:25; Neh. 2:1-8; 6:15) Buku ya Nehemia nakambe yi nyikela masungulo ya matimu eka yo hetelela ya tibuku ta vuprofeta, ku nga Malakia. Leswaku Malakia i ya nxaxamelo wa tibuku ta Matsalwa lama huhuteriweke a swi kanakaniwi, tanihi leswi hambi a ri Yesu, N’wana wa Xikwembu, a yi tshaheke hi makhamba yo hlayanyana. (Mat. 11:10, 14) Hambi leswi mintshaho leyi fanaka yi endliwaka eka to tala ta tibuku ta nxaxamelo wa tibuku ta Xiheveru, leti hinkwato ka tona ti tsariweke emahlweni ka Nehemia na Malakia, vatsari va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki a va endli ku tshaha eka matsalwa lama vuriwaka lama huhuteriweke lama tsariweke endzhaku ka nkarhi wa Nehemia na Malakia ku ya fika enkarhini wa Kriste. Leswi swi tiyisa langutelo ra mukhuva ra Vayuda, kun’we ni ntshembo wa bandlha ra Vukriste ra lembe xidzana ro sungula C.E., wa leswaku nxaxamelo wa Matsalwa ya Xiheveru wu hele eku tsariweni ka Nehemia na Malakia.

TIBUKU TA APOCRYPHA TA MATSALWA YA XIHEVERU

13. (a) I yini tibuku ta Apocrypha? (b) Xana swi tise ku yini leswaku ti amukeriwa enxaxamelweni wa tibuku ta Rhoma Khatoliki?

¹³ Tibuku ta Apocrypha i yini ke? Lawa i matsalwa lawa van’wana va ma katseke eka Tibibele to karhi kambe lawa ma ariweke hi van’wana hikwalaho ka leswi ma nga nyikiki vumbhoni bya ku va lama huhuteriweke hi Xikwembu. Rito ra Xigriki leri nge a·poʹkry·phos ri kombetela eka swilo leswi “fihliweke [kahle].” (Marka 4:22; Luka 8:17; Vakol. 2:3) Rito leri ri tirhisiwa etibukwini ta vutsari lebyi kanakanisaka kumbe matimba lama kanakanisaka kumbe lawa, hambi loko ma langutiwa ma ri ya ntikelo eka ku tihlayela ka munhu hi xiyexe, ma kayiveleke vumbhoni bya ku huhuteriwa hi Xikwembu. Tibuku to tano a ti hlayisiwa ti ri toxe naswona a ti nga hlayiwi erivaleni, hikwalaho ti vuriwa leti “fihliweke.” Eka Huvo ya Carthage, hi 397 C.E., ku kunguhatiwe leswaku nkombo wa tibuku ta Apocrypha ti katsiwa eka Matsalwa ya Xiheveru, kun’we ni mintlhandlekelo ya tibuku ta le nawini ya Ester ni ya Daniel. Hambi swi ri tano, Kereke ya Rhoma Khatholiki a yi tiyisanga hi laha ku heleleke ku amukeriwa ka swiengetelo leswi eka khataloko ya yona ya tibuku ta Bibele ku kondza ku va eku heleni ka 1546, eka Huvo ya Trent. Mintlhandlekelo leyi a ku ri Tobit, Judith, mintlhandlekelo ya Ester, Vutlhari, Eklesiasta, Baruk, swiengetelo swinharhu eka Daniel, Maccabees yo Sungula na Maccabees ya Vumbirhi.

14. (a) Maccabees yo Sungula yi tsakisa hi ndlela yihi? (b) I vamani lava va nga kombetelangiki eka Apocrypha, naswona hikwalaho ka yini?

¹⁴ Buku ya Maccabees yo Sungula, hambi leswi hi ndlela yihi na yihi yi nga fanelangiki ku xiyiwa tanihi buku leyi huhuteriweke, yi na rungula leri tsakisaka hi tlhelo ra matimu. Yi nyika mhaka ya ku lwela ka Vayuda ntshunxeko eka lembe xidzana ra vumbirhi B.C.E. ehansi ka vurhangeri bya ndyangu wa vuprista wa Maccabees. Tibuku letin’wana hinkwato ta Apocrypha ti tele hi mintsheketo ni vukholwa-hava naswona ti tele hi swihoxo. A ku nga vulavuriwi ha tona kumbe ku tshahiwa hi Yesu kumbe vatsari va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki.

15, 16. Josephus na Jerome va kombise tibuku leti nga ta ntiyiso hi ndlela yihi?

¹⁵ Flavius Josephus, n’wamatimu wa Muyuda wa lembe xidzana ro sungula C.E., ebukwini yakwe leyi nge Against Apion (I, 38-41 [8]), u vulavula hi tibuku hinkwato leti a ti xiyiwa hi Vaheveru tanihi leti ti kwetsimaka. U tsarile a ku: “A hi na tona timiriyadi ta tibuku leti nga pfumelelaniki, leti lwisanaka. Tibuku ta hina, leti ti tsariweke khwatsi, i timbirhi kumbe makume-mbirhi (ku ringana ni 39 ya hina ya namuntlha, hi laha swi kombisiweke ha kona eka ndzimana 11), naswona ti na rhekhodo ya nkarhi hinkwawo. Eka tona, ntlhanu i tibuku ta Muxe, leti nga ni milawu ni matimu ya xintu ku sukela eku tswariweni ka munhu ku ya eku feni ka munyiki wa nawu. . . . Ku sukela eku feni ka Muxe ku ya fika eka Ataserkisi, loyi a tlhandlameke Serkis tanihi hosi ya Peresi, vaprofeta lava landzeleke Muxe va tsale matimu ya swiendlakalo swa minkarhi ya vona vini eka tibuku ta khume-nharhu. Tibuku leti saleke ta mune ti na tinsimu ta Xikwembu ni swiletelo swa mahanyelo ya vutomi bya vanhu.” Xisweswo Josephus u kombisa leswaku nxaxamelo wa tibuku wa Matsalwa ya Xiheveru a wu simekiwe emahlweni swinene ka lembe xidzana ro sungula C.E.

¹⁶ Jerome mudyondzi wa Bibele, loyi a hetiseke ku hundzuluxela ka Vulgate ya Xilatini ya Bibele kwalomu ka 405 C.E., a a tiyiseka swinene exiyin’weni xa yena ehenhleni ka tibuku ta Apocrypha. Endzhaku ka ku xaxameta tibuku leti huhuteriweke, a tirhisa ku hlayela loku fanaka ni ka Josephus, a hlaya tibuku ta 39 leti huhuteriweke ta Matsalwa ya Xiheveru tanihi 22, exinghenisweni xakwe eka tibuku ta Samuel na Tihosi eka Vulgate u ri: “Xisweswo ku na tibuku ta makume mbirhi-mbirhi . . . Xingheniso lexi xa Matsalwa xi nga tirha tanihi Xingheniso lexi tiyisiweke eka tibuku hinkwato leti hi ti hundzuluxelaka ku suka eka Xiheveru ku ya eka Xilatini; leswaku hi ta tiva leswaku tin’wana ni tin’wana handle ka leti ti fanele ku vekiwa eka apocrypha.”

MATSALWA YA VUKRISTE YA XIGRIKI

17. Hi byihi vutihlamuleri lebyi Kereke ya Rhoma Khatoliki yi byi vulaka, bya yona kambe i mani loyi hakunene a tiyiseke leswaku i tibuku tihi leti vumbaka nxaxamelo wa tibuku ta Bibele?

¹⁷ Kereke ya Rhoma Khatoliki yi vula leswaku yi ni vutihlamuleri bya kungu ra leswaku i tibuku tihi leti faneleke ku katsiwa enxaxamelweni wa tibuku ta Bibele, naswona ku kombeteriwa eka Huvo ya Carthage (397 C.E.), laha khataloko ya tibuku yi vumbiweke kona. Hambi swi ri tano, leswi hambaneke i ntiyiso, hikuva nxaxamelo wa tibuku, ku katsa ni nxaxamelo wa tibuku leti vumbaka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki, ana se a wu lulamisiwile enkarhini wolowo, hi leswaku, hayi hi nawu wa huvo yihi na yihi, kambe hi vukongomisi bya moya lowo kwetsima wa Xikwembu—moya lowu fanaka lowu huhuteleke ku tsariwa ka tibuku teto. Vumbhoni bya vaendli va tikhataloko ta le ndzhakunyana leti nga huhuteriwangiki i bya nkoka ntsena tanihi xitiyisekiso xa nxaxamelo wa tibuku ta Bibele, leti moya wa Xikwembu wu ti tiyiseke.

18. Hi wahi makumu ya nkoka lama ma nga kumiwaka echatini leyi kombisaka tikhataloko to sungula ta Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki?

¹⁸ Vumbhoni Bya Tikhataloko To Sungula. Ku langutanyana eka chati leyi nga laha hansi ku paluxa leswaku tikhataloko to hlayanyana ta lembe xidzana ra vumune ta Matsalwa ya Vukriste, lama tsariweke emahlweni ka huvo leyi boxiweke laha henhla, ti pfumelelana kahle ni nxaxamelo wa hina wa sweswi wa tibuku, naswona tin’wana ti susa Nhlavutelo ntsena. Emahlweni ka ku hela ka lembe xidzana ra vumbirhi, ku ni ku amukeriwa ka hinkwako-nkwako ka Tievhangeli ta mune, Mintirho ni mapapila ya 12 ya muapostola Pawulo. I matsalwa ma nga ri mangani lamantsongo lama kanakaniweke eswivandleni swin’wana. Kumbexana leswi a swi ri tano hikwalaho ka leswi ndzhendzeleko wo sungula wa matsalwa yo tano a wu hikiwile hi swivangelo swo karhi kutani xisweswo ma teka nkarhi ku amukeriwa tanihi lama fanelekaka.

19. (a) Hi rihi tsalwa leri hlawulekeke leri kumiweke le Italy, naswona i ra rini ke? (b) Leswi swi hlamusela nxaxamelo lowu amukelekaka wa tibuku wa nkarhi wolowo hi ndlela yihi?

¹⁹ Yin’wana ya tikhataloko to sungula leti tsakisaka ngopfu i xiphemu lexi tshuburiweke hi L. A. Muratori eka Ambrosian Library, Milan, Italy, leyi yi humesiweke hi yena hi 1740. Hambi leswi masungulo ma kayivelaka, ku kombetela ka yona eka Luka tanihi Evhangeli ya vunharhu ku komba leswaku eku sunguleni yi boxe Matewu na Marka. Xiphemu xa Muratori, lexi xi nga hi Xilatini, xi ya exiyengeni xo hetelela xa lembe xidzana ra vumbirhi C.E. I tsalwa leri tsakisaka swinene, hi laha ku hundzuluxela loku landzelaka ko koma ku kombaka ha kona: “Buku ya vunharhu ya Evhangeli hi liya ya Luka. Luka, n’anga leyi dumeke, u yi tsarile evitweni ra yena . . . Buku ya vumune ya Evhangeli hi liya ya Yohane, un’wana wa vadyondzisiwa. . . . Kutani ku hava ku kanetana eripfumelweni ra vapfumeri, hambi leswi minhlawulo yo hambana-hambana yi nyikiwaka etimhakeni leti nga eka tibuku ta Tievhangeli ha yin’we-yin’we, hikuva hinkwato [ka tona] ti le hansi ka Moya wun’we lowu kongomisaka wa swilo leswi yelanaka ni tiko ra ka vona, ku navela, ku pfuxiwa, ku vulavurisana ni vadyondzisiwa va yena ni ku ta ka yena ka matlhelo mambirhi, ko sungula eku tsongahatiweni loku vangiweke hi xisolo lexi veke kona naswona ka vumbirhi eku kwetsimeni ka matimba ya vuhosi, loku ka ha taka, ku twarisiwile. Kutani ke, vona xihlamariso lexi ku nga xona loko Yohane a tshaha swilo leswi swo hlayanyana nkarhi na nkarhi etiepistoleni ta yena, a vula hi yexe a ku: ‘leswi hi swi voneke hi mahlo ya hina, ni leswi hi swi tweke hi tindleve ta hina, ni leswi mavoko ya hina ma swi tameleke, swilo sweswo hi swi tsarile.’ Hikuva xisweswo u tivula loyi a nga riki mbhoni yo vona hi mahlo ntsena kambe ni loyi nakambe a tweke ni muhlamuseri wa swilo hinkwaswo leswi hlamarisaka swa Hosi, hi ku landzelelana ka swona. Ku tlula kwalaho, mintirho ya vaapostola hinkwavo yi tsariwile ebukwini yin’we. Luka u yi vumbe [hi ndlela yoleyo] a yi vumbela Tiyofelo lonene ngopfu . . . Sweswi tiepistola ta Pawulo, leswi ti nga swona, xivangelo lexi ti rhumeriweke xona, tona hi toxe ti swi veka erivaleni eka yena loyi a nga ta twisisa. Xo sungula, ngopfu-ngopfu u tsalele Vakorinto ku sivela kungu ra vuhehli, endzhaku a tsalela Vagalatiya [ku lwisana ni] ku yimbisiwa, ni Varhoma hi ku lerisa ka Matsalwa, nakambe a tiyisa leswaku Kriste i mhaka-nkulu eka vona—leswi hinkwaswo swi nga swa ntikelo eka hina ku kanela ha swona, tanihi leswi Muapostola Pawulo la katekisiweke hi byakwe, hi ku landzela xikombiso xa loyi a n’wi rhangeleke ku nga Yohane, a tsaleleke tikereke leti nga tluriki nkombo hi mavito, hi nxaxamelo lowu landzelaka: eka Vakorinto (ro sungula), eka Vaefesa (ra vumbirhi), eka Vafilipiya (ra vunharhu), eka Vakolosa (ra vumune), eka Vagalatiya (ra vuntlhanu), eka Vatesalonika (ra vutsevu), eka Varhoma (ra vunkombo). Kambe hambi leswi a tsalaka kambirhi leswaku a endla ndzulamiso eka Vakorinto ni le ka Vatesalonika, leswaku ku ni kereke yin’we leyi hangalakeke emisaveni hinkwayo swi kombisiwa [? hi xikombiso, hi ku tsala loku ka matlhelo ya nkombo]; naswona Yohane nakambe eka Apocalipsi, hambi leswi a tsalelaka tikereke ta nkombo, hambi swi ri tano u vulavula na tona hinkwato. Kambe [u tsale] hikwalaho ka nsovo ni rirhandzu, rin’wana ri ya eka Filimoni, naswona rin’wana eka Tito, kutani mambirhi ma ya eka Timotiya; [naswona lawa] ma tekiwa ma ri lama kwetsimaka hi ku xiximeka lokukulu ka Kereke. . . . Nakambe, epistola ya Yuda na timbirhi leti nga na vito ra Yohane ta hlayiwa . . . hi amukela tiapocalipsi ta Yohane na Petro ntsena, leti [endzhakunyana] van’wana va hina va nga tsakeriki leswaku ti hlayiwa ekerekeni.”—The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge, 1956, Vol. VIII, tluka 56.

20. (a) Ku susiwa ka rin’wana ra mapapila ya Yohane ni rin’wana ra Petro ku hlamuserisiwa ku yini? (b) Kutani ke, khataloko leyi yi yelana swinene ni khataloko ya hina ya manguva lawa hi ndlela yihi ke?

²⁰ Swa xiyeka leswaku ku ya eku heleni ka Xiphemu xa Muratori, ku boxiwa tiepistola timbirhi ntsena ta Yohane. Hambi swi ri tano, eyinhleni leyi, encyclopedia leyi boxiweke laha henhla, tluka 55, yi xiya leswaku tiepistola leti timbirhi ta Yohane “ti nga ha va ya vumbirhi ni ya vunharhu ntsena, leti mutsari wa tona a tivitanaka ‘nkulukumba’ ntsena. Loko a vulavurile hi yo sungula, hambi leswi a ku ri hi xiwelo ntsena, malunghana ni Evhangeli ya Vumune, naswona kwalaho a vula ku pfumela ka yena loku nga hava ku kanakana ka leswaku yi huma eka Yohane, mutsari laha u titwe a swi kota ku tifanelanisa ni mapapila mambirhi lamantsongo.” Malunghana ni ku pfumaleka ka ku boxiwa kwihi na kwihi ka epistola yo sungula ya Petro, buku leyi yi ya emahlweni yi ku: “Ku ehleketela loku kotekaka hi lokuya ka ku lahlekeriwa hi marito ma nga ri mangani, kumbexana layini, leyi eka yona 1 Petro na Apocalipsi ya Yohane ti boxiweke tanihi leti ti amukeriweke.” Hikwalaho ke, elangutelweni ra Xiphemu xa Muratori, encyclopedia leyi, eka tluka 56, yi dlayelela yi ku: “Testamente Leyintshwa yi langutiwa tanihi leyi yi vumbiweke hi laha ku heleleke hi Tievhangeli ta mune, Mintirho, tiepistola ta khume-nharhu ta Pawulo, Apocalipsi ya Yohane, kumbexana tiepistola tinharhu ta yena, Yuda naswona kumbexana 1 Petro, loko nkaneto wa matsalwa man’wana ya Petro wu nga si yimisiwa.”

21. (a) Tinhlamuselo ta Origen ti ni ku tsakisa kwihi ehenhleni ka matsalwa lama huhuteriweke? (b) I yini leswi vatsari va le ndzhakunyana va swi xiyeke xana?

²¹ Origen, kwalomu ka lembe ra 230 C.E., u amukele buku ya Vaheveru ni ya Yakobo exikarhi ka Matsalwa lama huhuteriweke, lawa hinkwawo ma nga riki kona eka Xiphemu xa Muratori. Hambi leswi a kombisaka leswaku van’wana va kanakane ntikelo wa wona wa nxaxamelo wa tibuku, leswi nakambe swi komba leswaku hi nkarhi lowu, ku tshembeka ka Matsalwa yo tala ya Xigriki a ku amukeriwa, ku ri lava nga riki vangani ntsena lava kanakanaka tin’wana ta tiepistola leti tivekaka swintsongo. Endzhakunyana, Athanasius, Jerome na Augustine va amukele makumu ya minxaxamelo yo sungula hi ku hlamusela tibuku leti fanaka ta 27 leti hi nga na tona sweswi tanihi ta nxaxamelo wa tibuku.b

22, 23. (a) Minxaxamelo ya tikhataloko leti nga echatini yi lunghiseleriwe hi ndlela yihi? (b) Hikwalaho ka yini entiyisweni a ku ri hava minxaxamelo yo tano emahlweni ka Xiphemu xa Muratori?

²² Vunyingi bya tikhataloko leti ti nga echatini i minxaxamelo leyi kongomeke leyi kombisaka leswaku i tibuku tihi leti a ti amukeriwa tanihi leti huhuteriweke. Letiya ta Irenaeus, Clement wa Alexandria, Tertullian na Origen ti hetiwe hi mintshaho leyi ti yi endleke, leyi kombaka ndlela leyi ha yona ti languteke matsalwa lawa ti vulavuleke ha wona. Leti ku ya emahlweni ti tatisiwa hi tirhekhodo ta Eusebius n’wamatimu wo sungula. Hambi swi ri tano, ntiyiso wa leswaku vatsari lava a va ma boxi matsalwa man’wana lama amukelekaka a wu lwisani ni ku tshembeka ka wona. Ko va ntsena leswaku a va tshahanga eka wona evutsarini bya tona hi ku tirhandzela kumbe hikwalaho ka tinhloko-mhaka leti ku vulavuriwaka ha tona. Kambe hikwalaho ka yini hi nga yi kumi minxaxamelo ya xiviri ya le mahlweni ka Xiphemu xa Muratori ke?

²³ Mphikamakaneta ehenhleni ka tibuku leti Vakriste va faneleke ku ti amukela a yi tlhekekanga ku kondza vaxopaxopi vo fana na Marcion va humelela exikarhi ka lembe xidzana ra vumbirhi C.E. Marcion u vumbe nxaxamelo wa yena n’wini wa tibuku leswaku wu fanela tidyondzo ta yena, a teka mapapila yo karhi ntsena ya muapostola Pawulo ni xivumbeko lexi lulamisiweke xa Evhangeli ya Luka. Leswi, kun’we ni vunyingi bya tibuku ta apocrypha leti hi nkarhi wolowo a ti hangalaka emisaveni hinkwayo, hi swona swi vangeke tinhlamuselo ta vatsari va tikhataloko malunghana ni leswaku i tibuku tihi leti va ti amukeleke tanihi leti huhuteriweke.

24. (a) I yini lexi funghaka matsalwa ya Apocrypha ya “Testamente Leyintshwa” ke? (b) Vadyondzi va ri yini hi leswi?

²⁴ Matsalwa Ya Apocrypha. Vumbhoni bya le ndzeni byi tiyisa ku avana loku nga erivaleni loku ku endliweke exikarhi ka vutsari lebyi huhuteriweke bya Vukriste ni tibuku leti hoxeke kumbe leti ti nga huhuteriwangiki. Matsalwa ya Apocrypha a ma nyawuli naswona hakanyingi i ya ku mbambela ni ya vuhlangi. Hakanyingi ma ni swihoxo.c Xiya tinhlamuselo leti landzelaka ta vadyondzi mayelana ni tibuku leti nga amukelekiki:

“Ku hava ku kanakana ka leswaku ha yini ma nga katsiwanga eka Testamente Leyintshwa: ma endle sweswo hi woxe.”—M. R. James, The Apocryphal New Testament, matluka xi, xii.

“Hi boheka ku ringanisa tibuku ta hina hinkwato ta Testamente Leyintshwa ni tibuku tin’wana ta muxaka wolowo ku xiya ndlela leyi mukhandlo lowu tihambanisaka wu kuleke ha yona. Tievhangeli leti nga amukeriwangiki, hakanyingi ku vuriwa leswaku entiyisweni i vumbhoni lebyi antswaka bya leti amukeriweke.”—G. Milligan, The New Testament Documents, tluka 228.

“A ku na tsalwa ni rin’we leri hi hlayiseriweke rona ku sukela enkarhini wo sungula wa Kereke ehandle ka Testamente Leyintshwa leri ri nga tlhandlekeriwaka hi laha ku faneleke namuntlha eka Nxaxamelo wa Tibuku.”—K. Aland, The Problem of the New Testament Canon, tluka 24.

25. I mintiyiso yihi ehenhleni ka vatsari ha un’we-un’we va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki leyi tiyisaka ku huhuteriwa ka matsalwa lawa xana?

²⁵ Vatsari Lava Huhuteriweke. Yinhla leyi yin’wana ya tsakisa. Vatsari hinkwavo va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki hi ndlela yo karhi a va tolovelane swinene ni huvo yo sungula leyi fumaka ya bandlha ra Vukriste, leyi katseke vaapostola lava va hlawuriweke hi Yesu hi byakwe. Matewu, Yohane na Petro a va ri exikarhi ka vaapostola vo sungula va 12, naswona Pawulo endzhaku u hlawuriwile tanihi muapostola, kambe a a nga xiyiwi tanihi un’wana wa lava 12.d Hambi leswi Pawulo a a nga ri kona eku chuluriweni loku hlawulekeke ka moya hi Pentekosta, Matewu, Yohane na Petro a va ri kona, kun’we na Yakobo na Yuda, naswona kumbexana na Marka. (Mintirho 1:13, 14) Petro hi ku kongoma u hlaya mapapila ya Pawulo ni “matsalwa laman’wana.” (2 Pet. 3:15, 16) Marka na Luka a va ri vanakulobye lavakulu ni vanghana lava famba-fambaka na Pawulo na Petro. (Mintirho 12:25; 1 Pet. 5:13; Vakol. 4:14; 2 Tim. 4:11) Vatsari lava hinkwavo a va nyikiwe vuswikoti bya singita hi moya lowo kwetsima, hi ku chuluriwa loku hlawulekeke hi laha ku humeleleke ha kona hi Pentekosta ni loko Pawulo a hundzukile (Mintirho 9:17, 18) kumbe, handle ko tipfinyinga tanihi le mhakeni ya Luka, hi ku vekiwa mavoko hi vaapostola. (Mintirho 8:14-17) Vutsari hinkwabyo bya Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki byi hetiwe enkarhini lowu tinyiko leti hlawulekeke ta moya a ti tirha ha wona.

26. (a) I yini lexi hi xi amukelaka tanihi Rito ra Xikwembu, naswona hikwalaho ka yini? (b) Hi fanele ku kombisa ku tlangela Bibele hi ndlela yihi?

²⁶ Ripfumelo eka Xikwembu xa matimba hinkwawo, lexi xi nga Muhuhuteri ni Muhlayisi wa Rito ra xona, ra hi tiyisekisa leswaku hi xona lexi xi kongomiseke ku hlengeletiwa ka swiyenge swa rona swo hambana-hambana. Kutani hi amukela tibuku ta 27 ta Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki kun’we ni ta 39 ta Matsalwa ya Xiheveru tanihi Bibele yin’we, ya Mutsari un’we, Yehova Xikwembu hi ku tiyiseka. Rito ra xona etibukwini ta 66 i xikongomisi xa hina, naswona ku pfumelelana ni ku ringanisela ka yona hinkwako ku tiyisa ku helela ka yona. Ku dzuneka hinkwako ku ya eka Yehova Xikwembu, Muvumbi wa buku leyi yi nga ringanisekiki! Yi nga hi hlomisa hi laha ku heleleke ni ku veka minkondzo ya hina endleleni leyi yaka evuton’wini. A hi yi tirhiseni hi vutlhari minkarhi hinkwayo.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Chati leyi nga eka tluka 303]

Tikhataloko To Sungula Leti Hlawulekeke Ta Matsalwa Ya Vukriste Ya Xigriki

D - Yi kanakaniwile eswivandleni swin’wana

Vito Ni Ndhawu

Matewu A A A A

Marka A A A A

Luka A A A A

Yohane A A A A

Mintirho A A A A

Varhoma A A A A

1 Vakorinto A A A A

2 Vakorinto A A A A

Vagalatiya A A A A

Vaefesa A A A A

Vafilipiya A A A A

Vakolosa A A A A

1 Vatesalonika A A A A

2 Vatesalonika A A A A

1 Timotiya A A A A

2 Timotiya A A A A

Tito A A A A

Filemon A A

Vaheveru D DA DA

Yakobo ?

1 Petro A? A A A

2 Petro D? A

1 Yohane A A DA A

2 Yohane A A DA

3 Yohane A?

Yuda A DA A

Nhlavutelo A A A A

Vito Ni Ndhawu

Mpimanyeto Wa

Siku C.E. 230 320 348 365

Matewu A A A A

Marka A A A A

Luka A A A A

Yohane A A A A

Mintirho A A A A

Varhoma A A A A

1 Vakorinto A A A A

2 Vakorinto A A A A

Vagalatiya A A A A

Vaefesa A A A A

Vafilipiya A A A A

Vakolosa A A A A

1 Vatesalonika A A A A

2 Vatesalonika A A A A

1 Timotiya A A A A

2 Timotiya A A A A

Tito A A A A

Filemon A A A A

Vaheveru DA DA A

Yakobo DA DA A

1 Petro A A A A

2 Petro DA DA A D

1 Yohane A A A A

2 Yohane DA DA A D

3 Yohane DA DA A D

Yuda DA DA A

Nhlavutelo A DA A

Vito Ni Ndhawu

Mpimanyeto Wa

Siku C.E. 367 368 370 370

Matewu A A A A

Marka A A A A

Luka A A A A

Yohane A A A A

Mintirho A A A A

Varhoma A A A A

1 Vakorinto A A A A

2 Vakorinto A A A A

Vagalatiya A A A A

Vaefesa A A A A

Vafilipiya A A A A

Vakolosa A A A A

1 Vatesalonika A A A A

2 Vatesalonika A A A A

1 Timotiya A A A A

2 Timotiya A A A A

Tito A A A A

Filemon A A A A

Vaheveru A A A DA

Yakobo A A A A

1 Petro A A A A

2 Petro A A A D

1 Yohane A A A A

2 Yohane A A A D

3 Yohane A A A D

Yuda A A A D

Nhlavutelo A DA D

Vito Ni Ndhawu

Mpimanyeto Wa

Siku C.E. 383 394 397 397

Matewu A A A A

Marka A A A A

Luka A A A A

Yohane A A A A

Mintirho A A A A

Varhoma A A A A

1 Vakorinto A A A A

2 Vakorinto A A A A

Vagalatiya A A A A

Vaefesa A A A A

Vafilipiya A A A A

Vakolosa A A A A

1 Vatesalonika A A A A

2 Vatesalonika A A A A

1 Timotiya A A A A

2 Timotiya A A A A

Tito A A A A

Filemon A A A A

Vaheveru DA DA A A

Yakobo A DA A A

1 Petro A A A A

2 Petro A DA A A

1 Yohane A A A A

2 Yohane A DA A A

3 Yohane A DA A A

Yuda A DA A A

Nhlavutelo DA DA A A