Ntumbuluko
Nhlamuselo: Ntumbuluko, hi laha wu hlamuseriwaka ha kona eBibeleni, wu vula leswaku Xikwembu xa Matimba Hinkwawo xi vumbe ni ku endla vuako hinkwabyo, ku katsa ni vanhu van’wana va moya ni tinxaka hinkwato ta vutomi emisaveni.
Emisaveni leyi ya manguva lawa, ya sayense, xana swi komba vutlharhi ku pfumela eka ntumbuluko?
“Milawu ya ntumbuluko ya vuako hinkwabyo yi kongomile lerova a swi hi tikeli ku endla xibamubamu xi haha xi ya en’wetini naswona hi nga pima nkarhi wa ku famba ka xona hi sekoni. Milawu leyi yi fanele yi vekiwe hi munhu wo karhi.”—Yi tshahiwe eka Wernher von Braun, loyi a a tirhana ngopfu ni ku rhumela vahahisi va swibamubamu va le Amerika va ya en’wetini.
Vuako bya xiviri: Loko wo tshuka u kume xipima-nkarhi lexi tirhaka kahle, xana a wu ta vula leswaku xi lo tivumbekela hi ku hlangana ka ritshuri? Entiyisweni, ku na un’wana la tlhariheke loyi a xi endleke. Kambe ku ni “wachi” rin’wana leri hlamarisaka. Tiplanete ta le dyambyini, kun’we ni tinyeleti ta le xibakabakeni, swi famba hi laha ku kongomeke ku tlula tiwachi to tala leti kunguhatiwaka ni ku endliwa hi vanhu. Xirimele lexi ndyangu wa dyambu ra hina wu nga eka xona xi katsa tinyeleti to tlula 100 wa gidi ra timiliyoni, naswona vativi va tinyeleti va ringanyeta leswaku ku ni swirimele swo tano swa 100 wa gidi ra timiliyoni evuakweni hinkwabyo. Loko wachi ri kombisa vumaki bya vutlharhi, kutani vuako hinkwabyo lebyikulu ni lebyi rharhanganeke byi yi tlula ekule swinene! Bibele yi hlamusela Muendli wa byona tanihi “Yehova [Xikwembu xa ntiyiso] l’a tumbulušeke matilo loyi a ma andlaleke.”—Esa. 42:5; 40:26; Ps. 19:1.
Pulanete Ya Misava: Loko u tsemakanya kwandzasi leri omeke, ivi u kuma yindlu yo xonga, yi saseriwe kahle hi tindlela hinkwato naswona yi tele hi swakudya, xana a wu ta ehleketa leswaku yi vangiwe hi ku buluka ka swilo swo karhi? Doo; a wu ta swi vona leswaku yi akiwe hi munhu la nga ni vutlharhi lebyikulu. Kambe, vativi va sayense a va si kuma nchumu lexi hanyaka eka tipulanete tin’wana ta dyambu handle ka le misaveni; vumbhoni lebyi nga kona byi kombisa leswaku tipulanete letin’wana a ti na vutomi. Hi laha buku leyi nge The Earth yi vulaka ha kona, pulanete leyi i “xihlamariso xa vuako, xirhendzevutana lexi hlawulekeke.” (New York, 1963, Arthur Beiser, tl. 10) Yi le mpfhukeni lowunene ku suka edyambyini leswaku vanhu va kota ku hanya, naswona yi rhendzeleka hi rivilo leri faneleke leswaku yi hambeta yi rhendzeleka ensokweni wa yona. Moya, lowu kumekaka emisaveni, wu endliwa hi mpimo lowunene wa tigasi leswaku wu hlayisa vutomi. Lexi hlamarisaka, ku voninga ka dyambu, khaboni dayokisayidi leyi nga emoyeni, ni mati ni swicelwa swa misava yo nona swi hlangana swi humesa swakudya swa vaaki va misava. Xana hinkwaswo leswi swi tisiwe hi ku buluka ko karhi loku endlekeke empfhukeni? Science News yi ri: “Swi tikomba onge swiyimo swo tano leswi hlelekeke a swi nga ta tiendlekela hi xiwelo.” (August 24 na 31, 1974, tl. 124) Bibele yi vurisile loko yi gimeta hi ku: “Hikuva yindlu yin’wana ni yin’wana yi akiwile hi munhu, kambe muaki wa swilo hinkwaswo i Xikwembu.”—Hev. 3:4.
Byongo bya munhu: Tikhompyuta ta manguva lawa ti vumbiwa hikwalaho ka ndzavisiso lowukulu ni vumaki bya vukheta. A ti “tiendlekelanga.” Ku vuriwa yini hi byongo bya munhu? Ku hambana ni byongo bya xiharhi, byongo bya n’wana byi kula hi mpimo lowu andzisiweke kanharhu elembeni rakwe ro sungula. Leswaku byi tirhisa ku yini swa ha ri xihundla eka vativi va sayense vo tala. Vanhu, va ni vuswikoti lebyi va velekiwaka na byona bya ku dyondza tindzimi to nonon’hwa, ku tsakela vuxongi, ku qambha vuyimbeleri, ku anakanya hi masungulo ya vutomi ni leswi byi vulaka swona. Muhandzuri wa byongo Robert White u te: “A ku na xin’wana lexi ndzi nga xi vulaka handle ko pfumela leswaku ku ni Ntlharhi leyi Tlakukeke, leyi endleke ni ku vumba mpfangano lowu hlamarisaka wa byongo ni vutlharhi—ku nga nchumu lowu munhu a nga swi kotiki ku wu twisisa.” (The Reader’s Digest, September 1978, tl. 99) Ku kula ka xihlamariso lexi ku sungula eka sele leyitsongo leyi nonisiweke embelekweni. Hi vutlharhi lebyikulu, Davhida, mutsari wa Bibele, u byele Yehovha a ku: “Nḍa ku nkhensa hikwalaho ka mahlori ya šiv̌umbeko ša mina. Mitiro ya wena ya hlamarisa, moya wa mina wa ŝi tiv̌a ŝinene ngopfu.”—Ps. 139:14.
Sele leyi hanyaka: Nkarhi wun’wana sele yin’we leyi hanyaka ku vuriwa leswaku i xivumbeko xo “olova” xa vutomi. Kambe xiharhi lexi nga ni sele yin’we xi nga tikumela swakudya, xi swi gayela, xi humesa thyaka, xi tiakela yindlu xi tlhela xi tsakela ni rimbewu. Sele yin’wana ni yin’wana ya miri wa munhu yi fanisiwa ni doroba leri biyeriweke, leri nga ni hulumendhe leyi hlayisaka ku rhula, leri nga ni muchini lowu nyikaka matimba, tifektri leti humesaka tiphrotheyini, fambiselo leri rharhanganeke ra vutleketli, ni varindzi lava kambelaka swilo leswi pfumeleriwaka ku nghena. Naswona miri wun’we wa munhu wu ni tisele ta kwalomu ka 100 wa tibiliyoni. A hi ku faneleka ka wona marito ya Pisalema 104:24: “Oho Yehova! mitiro ya wena yi tarisile ku yini! U yi endlile hikwayo hi v̌utlhari”!
Xana Bibele yi pfumelelana na yona mianakanyo ya leswaku Xikwembu xi tirhise hundzuluko leswaku xi endla swilo swo hambana-hambana leswi hanyaka?
Genesa 1:11, 12 yi vula leswaku byanyi ni mirhi swi endliwe leswaku xin’wana ni xin’wana xi veka mihandzu “hi tinšaka ta [xona].” Tindzimana 21, 24, 25 ti engetela leswaku Xikwembu xi endle swivumbiwa swa le lwandle, swivumbiwa leswi hahaka ni swiharhi swa nhova, hinkwaswo “hi tinšaka ta ŝona.” Laha a ku na nchumu lexi kombisaka leswaku xin’wana xi hundzuka xi va xin’wanyana.
Malunghana ni munhu, Genesa 1:26 yi vika leswaku Xikwembu xi te: “A hi endleni munhu hi šifaniso ša hina.” Kutani a fanele a va ni timfanelo ta Xikwembu, ku nga ri mikhuva leyi humaka eka xiharhi. Genesa 2:7 yi engetela yi ku: “Yehova Šikwembu a v̌umba munhu [hayi hi xivumbiwa xin’wana lexi a xi ri kona kambe] hi nṭhuri wa misav̌a, a huhutela e tinhompfini ta yena e ku hefemula ka v̌utomi.” A ku na nchumu lexi yelanaka ni hundzuluko laha, kambe ematshan’weni ya sweswo, i ku hlamuseriwa ka ntumbuluko lowuntshwa.
Xana Xikwembu xi vumbe timiliyoni hinkwato ta tinxaka-nxaka ta swilo leti nga kona emisaveni namuntlha?
Genesa ndzima 1 yi vula ntsena leswaku Xikwembu xi vumbe xin’wana ni xin’wana hi “tinšaka ta ŝona.” (Gen. 1:12, 21, 24, 25) Loko xi lunghiselela Ndhambhi ya misava hinkwayo esikwini ra Nowa, Xikwembu xi lerise leswaku swirho leswi yimelaka “rišaka” rin’wana ni rin’wana ra swiharhi swa nhova ni leswi hahaka swi nghenisiwa engalaveni. (Gen. 7:2, 3, 14) “Rišaka” rin’wana ni rin’wana ri ni xitekela hi tinxaka-nxaka to tala. Xisweswo ku vikiwa leswaku ku ni mihlovo ya timbyana yo tlula 400 leyi hambaneke, ni tihanci ta tinxaka ta kwalomu ka 250. Swiharhi swin’wana ni swin’wana leswi kotaka ku tswalana i “rišaka” rin’we leri hlamuseriwaka eka Genesa. Hi ku fanana, vanhu va tinxaka hinkwato—va le Vuxeni, va le Afrika, va le Caucasus, Madinka ya le Sudan lama leheke timitara timbirhi na Vamanghimana lava hundzakanyana mitara—va pfa eka mpatswa wun’we wo sungula, Adamu na Evha.—Gen. 1:27, 28; 3:20.
I yini lexi vangelaka ku fana lokukulu eka xivumbeko xa swilo leswi hanyaka?
‘Xikwembu . . . xi vumbe swilo hinkwaswo.’ (Ef. 3:9) Kutani xin’wana ni xin’wana xi ni Muendli un’we Lonkulu.
“Swilo hinkwaswo swi tumbuluxiwile hi yena [N’wana wa Xikwembu la velekiweke a ri swakwe, loyi a veke Yesu Kreste loko a ri emisaveni], kutani a ku na xilo na xin’we lexi tumbulukeke loko ku nga ri hi yena.” (Yoh. 1:3) Kutani a ku ri ni Mutirhi un’we Lonkulu loyi Yehovha a endleke mintirho yakwe ya ntumbuluko ha yena.—Swiv. 8:22, 30, 31.
Xana swilo leswi vuako hinkwabyo byi endliweke ha swona swi huma kwihi?
Vativi va sayense va kume leswaku vuako i xivumbeko lexi hlanganeke xa matimba. Leswi swi kombisiwa hi ku buluka ka matlharhi ya nyutliya. Mutivi wa tinyeleti Josip Kleczek u ri: “Swiphemu swo tala kumbe hinkwaswo swa swilo swi nga vumbiwa hi ku endla matimba ma hundzuka nchumu wa xiviri.”—The Universe (Boston, 1976), Vhol. 11, tl. 17.
Xana matimba yo tano ma huma kwihi? Endzhaku ko vutisa leswaku, “I mani l’a tumbulušeke ŝilo ŝeŝo [tinyeleti ni tiplanete]?”, Bibele yi vula leswi malunghana na Yehovha Xikwembu, “Hi ntamu lo’wukulu wa yena, ni matimba la’makulu ya yena, ku hav̌a šiṅwe le’ši pfumalekaka.” (Esa. 40:26) Kutani Xikwembu hi xona Xihlovo xa “ntamu lo’wukulu” lowu a wu laveka leswaku ku vumbiwa vuako hinkwabyo.
Xana ntumbuluko hinkwawo wu endliwe hi masiku ya tsevu ntsena ku nga si hela malembe ya 6 000 ku ya eka 10 000 lama hundzeke?
Ntiyiso a wu pfumelelani ni mhaka yo tano: (1) Ku vonakala loku humaka eka nyeleti leyi vitaniwaka Andromeda ka vonaka ni vusiku lebyi baseke exiphen’wini xa misava xa le n’walungwini. Swi teka malembe ya kwalomu ka 2 000 000 leswaku ku vonakala koloko ku fika emisaveni, leswi kombaka leswaku vuako hinkwabyo byi fanele byi ri ni malembe ya timiliyoni hi vukhale. (2) Swilo leswi humesiwaka hi ku hlakala ka maribye emisaveni swi tiyisekisa leswaku xivumbeko xa maribye man’wana xi tshamise sweswo ku ringana magidi ya timiliyoni ta malembe.
Genesa 1:3-31 a yi hlamuseli ntumbuluko wo sungula wa xirhendzevutana kumbe swivumbiwa swa le tilweni. Yi hlamusela ku lunghiseleriwa ka misava leyi ana yi nga kona leswaku vanhu va tshama ka yona. Leswi swi katsa ku tumbuluxiwa ka matsavu, swivumbiwa swa lwandle, swivumbiwa leswi hahaka, swiharhi leswi hanyaka emisaveni, ni mpatswa wo sungula wa vanhu. Hinkwaswo leswi ku vuriwa leswaku swi endliwe exikarhi ka “masiku” ya tsevu. Hambi swi ri tano, rito ra Xiheveru leri hundzuluxeriweke va ku “siku” ri ni tinhlamuselo to hambana-hambana, ku katsa ‘nkarhi wo leha; nkarhi lowu hlanganisaka xiendlakalo xo hlawuleka.’ (Old Testament Word Studies, Grand Rapids, Mich.; 1978, W. Wilson, tl. 109) Rito leri tirhisiweke ri pfumelela mianakanyo ya leswaku “siku” rin’wana ni rin’wana kumbexana a ku ri malembe ya magidi hi ku leha.