Xiyenge 3
Ndlela Leyi Hi Nga Tivaka Ha Yona Loko Xikwembu Xi Ri Kona
1, 2. Hi wihi nsinya wa nawu lowu hi pfunaka ku vona loko Xikwembu xi ri kona?
NDLELA yin’wana yo vona ha yona loko Xikwembu xi ri kona i ku tirhisa nsinya lowu wa nawu lowu vekiweke kahle: Lexi endliweke xi ni muendli wa xona. Loko nchumu lowu endliwaka wu rharhangane ngopfu, muendli wa wona u fanele a ri ni vuswikoti lebyikulu.
2 Hi xikombiso, langutisa kaya ra wena. Matafula, switulu, madesika, mibedo, mapoto, mapani, tindyelo ni swibya swin’wana swo dyela eka swona hinkwaswo swi ni muendli wa swona, ku fana ni makhumbi tifilorho ni tisilingi. Kambe, swilo sweswo hi xiringaniso swa olova ku swi endla. Tanihi leswi swilo swo olova swi nga ni muendli, xana a hi ntiyiso leswaku swilo leswi rharhanganeke swi ni muendli la nga ni vutlhari lebyikulu?
Vuako Bya Hina Lebyi Chavisaka
3, 4. Vuako byi hi pfuna njhani ku tiva leswaku Xikwembu xi kona?
3 Xikomba-nkarhi xi ni muendli wa xona. Ku vuriwa yini hi ndyangu wa dyambu lowu rharhanganeke swinene, lowu Dyambu ni tiplanete ta wona swi rhendzelekaka hi wona hi ku hatlisa malembe xidzana hi ku landzelelana ka wona? Ku vuriwa yini hi xirimele xo chavisa lexi hi hanyaka eka xona, lexi vitaniwaka Milky Way, lexi nga ni tinyeleti to tlula 100 wa tibiliyoni? Xana u tshame u yima ni vusiku u langutisa Milky Way? Xana yi ku hlamarisile? Kutani ehleketa hi vuako lebyi kuleke ku tlurisa lebyi nga ni tibiliyoni ta swirimele swa ntsandza-vahlayi, ku fana ni Milky Way ya hina! Nakambe, swilo swa le tilweni a swi cinca-cinci ku famba ka swona hi malembe xidzana hi ku landzelelana ka wona lerova swi ringanisiwe ni swikomba-nkarhi leswi pakanisaka.
4 Loko xikomba-nkarhi, lexi olovaka hi xiringaniso, xi kombisa leswaku muendli wa xona u kona, hakunene vuako lebyi rharhanganeke swinene ni lebyi chavisaka byi komba leswaku mukunguhati ni muendli wa byona u kona. Hi yona mhaka leyi Bibele yi hi rhambelaka ku ‘tlakusa mahlo ya hina hi vona,’ kutani yi vutisa: “I mani la tumbuluxeke swilo sweswo?” Nhlamulo yi ri: “[I Xikwembu lexi] fambiseke hi ku ri xaxameta evandla ra xona . . . [Xa] swi vitana hinkwaswo hi mavito ya swona; hi ntamu lowukulu wa [xo]na, ni matimba lamakulu ya [xo]na, ku hava xin’we lexi pfumalekaka.” (Esaya 40:26) Xisweswo, vuako byi kona hikwalaho ka matimba lama nga vonakiki, lama lawulaka, layo tlhariha—ku nga Xikwembu.
Misava Yi Vumbiwe Hi Ndlela Yo Hlawuleka
5-7. Hi yihi mintiyiso hi misava leyi kombaka leswaku yi ni Mukunguhati wa yona?
5 Loko vativi va sayense va ya va dyondza hi misava, va ya va swi vona kahle leswaku yi vumbiwe hi ndlela yo hlawuleka leswaku vanhu va tshama eka yona. Yi le ka mpfhuka lowunene ku suka edyambyini leswaku hi kuma mpimo lowu faneleke wa ku vonakala ni ku hisa. Kan’we hi lembe yi rhendzeleka hi dyambu, hi yinhla leyi faneleke, yi endla leswaku tinguva ti va kona eswiphen’wini swo tala swa misava. Misava nakambe yi rhendzeleka hi yinhla ya yona hi tiawara tin’wana ni tin’wana ta 24, yi endla leswaku ku va na minkarhi leyi tolovelekeke ya ku vonakala ni munyama. Yi ni moya lowu nga ni mpfangano lowunene wa tigasi leswaku hi hefemula ni ku sirheleleka eka miseve leyi onhaka leyi humaka empfhukeni. Nakambe yi ni mati ni misava ya nkoka leswi lavekaka leswaku ku byariwa swakudya.
6 Loko swilo sweswo hinkwaswo ni swin’wana a swi nga tirhi swin’we, vutomi a byi nga ta koteka. Xana hinkwaswo sweswo swi tiendlekerile? Science News yi ri: “Swi tikomba onge swiyimo sweswo leswi kongomeke a swi nga ta va kona handle ka ku kunguhatiwa.” Doo, a swi nga ta va kona. Swi katse ku vumba loku nga ni xikongomelo hi Mukunguhati lonkulu.
7 Loko wo nghena endlwini yo saseka ivi u kuma leswaku yi tatiwe hi swakudya leswi eneleke, yi ri ni fambiselo lerinene ro yi kufumeta ni ndzhendzheleko wa moya, ni tiphayiphi letinene to fambisa mati, xana a a wu ta heta hi ku yini? Xana a wu ta ku yi tiendlile hi yoxe? Doo, entiyisweni a wu ta heta hi leswaku munhu wo tlhariha u yi kunguhatile ni ku yi endla hi vukheta lebyikulu. Misava na yona yi kunguhatiwile ni ku endliwa hi vukheta lebyikulu leswaku yi humesa leswi vaaki va yona va swi lavaka, naswona yi rharhanganile swinene yi tlhela yi va ni swilo leswi eneleke ku tlula yindlu yihi ni yihi.
8. I yini xin’wana lexi nga kona mayelana ni misava lexi kombaka leswaku Xikwembu xi ni nkhathalelo wa rirhandzu eka hina?
8 Nakambe, xiya nhlayo leyikulu ya swilo leswi endlaka leswaku vutomi byi tsakisa hi laha ku engetelekeke. Languta mihlovo yo tala swinene ya swiluva swo saseka ni nun’hwelo wa swona lowunene lowu vanhu va wu tsakelaka. Kutani ku tlhela ku va ni swakudya swo tala swinene leswo xawula. Ku ni mahlathi, tintshava, mativa ni swivumbiwa swin’wana leswi tsakisaka loko u swi langutisa. Nakambe, ku vuriwa yini hi ku pela ka dyambu loko saseka loku engetelaka ku tsakela ka hina vutomi? Naswona malunghana ni swiharhi, xana a hi tsakisiwi hi ku tlanga loku hlekisaka ni xivumbeko lexi rhandzekaka xa swimbyanyana, vana va swimanga ni vana va swiharhi swin’wana? Kutani misava yi ni swilo swo tala leswi tsakisaka leswi kahle-kahle swi nga tshegiki vutomi. Leswi swi komba leswaku misava yi kunguhatiwe hi nkhathalelo wa rirhandzu, ku ri karhi ku tsundzukiwa vanhu, leswaku hi nga hanyi ntsena kambe hi tsakela vutomi.
9. I mani la endleke misava, naswona a a yi endlela yini?
9 Hikwalaho, mahetelelo lama twalaka i ku xiya Munyiki wa swilo leswi hinkwaswo, ku fana ni mutsari wa Bibele la vuleke leswi hi Yehova Xikwembu: “Hi wena la endleke matilo ni misava.” Hi xikongomelo xihi? U nyikela nhlamulo hi ku hlamusela Xikwembu tanihi “lexi endleke misava ni ku yi vumba, lexi yi sunguleke xi ri xona; a nga yi endlanga mananga, kambe u yi endlile leswaku yi akiwa.”—Esaya 37:16; 45:18.
Sele Yo Hlamarisa Leyi Hanyaka
10, 11. Ha yini sele leyi hanyaka yi hlamarisa swonghasi?
10 Ku vuriwa yini hi swilo leswi hanyaka? Xana a swi na muendli wa swona? Hi xikombiso, xiya swivumbeko swi nga ri swingani leswi hlamarisaka swa sele leyi hanyaka. Michael Denton mutivi wa ntivo-vutomi eka ti-molecule, ebukwini ya yena leyi nge Evolution: A Theory in Crisis, u ri: “Hambi ku ri tisele ta ti-bacterium, swilo leswitsongo ngopfu eka swilo hinkwaswo leswi hanyaka emisaveni namuntlha, ti rharhanganile swinene. Hambi leswi tisele letitsongo ta ti-bacterium ti nga titsongo ngopfu, . . . kahle-kahle yin’wana ni yin’wana i fektri ya xiviri leyitsongo swinene, leyi nga ni magidi ya swiphemu swa muchini wa ti-molecule leswi endliweke hi ndlela yo hlamarisa . . . lowu rharhanganeke swinene ku tlula muchini wihi na wihi lowu endliweke hi munhu ni lowu kahle-kahle wu tlulaka swilo hinkwaswo leswi nga hanyiki.”
11 Malunghana ni masungulo ya sele yin’wana ni yin’wana, u ri: “Vuswikoti bya DNA byo hlayisa rungula byi tlula swinene vuswikoti bya fambiselo rin’wana ni rin’wana leri tiviwaka; ya humelela swinene lerova rungula hinkwaro leri lavekaka ro hlamusela xivumbeko xo rharhangana tanihi munhu, ri le hansi swinene ka giramu yin’we hi ku tika. . . . Loko swi ringanisiwa ni vuandlalo lebyi xongeke ni lebyi rharhanganeke lebyi kombisiwaka hi fambiselo ra vutomi ra ti-molecule, [swilo] swa hina leswi tlakukeke swinene swi vonaka ri swa vuphukuphuku. Hi titwa hi tsongahatiwa.”
12. Mutivi wa sayense u vule yini hi ta masungulo ya sele?
12 Denton wa engetela: “Ku rharhangana ka sele yo olova leyi tiviwaka i kukulu swinene lerova a swi koteki ku pfumela leswaku nchumu wo tano wu nga va wu hlanganisiwe hi xitshuketa hi xiendlo xo karhi lexi nga tolovelekangiki, lexi nga riki ntiyiso.” Yi fanele yi ri ni mukunguhati ni muendli wa yona.
Byongo Bya Hina Lebyo Hlamarisa
13, 14. Hikwalaho ka yini byongo byi hlamarisa ngopfu ku tlula sele leyi hanyaka?
13 Kutani mutivi loyi wa sayense u ri: “Malunghana ni ku rharhangana, sele ha yin’we a yi vuli nchumu loko yi ringanisiwa ni fambiselo ro fana ni ra byongo bya swivumbiwa leswi an’wisaka. Byongo bya munhu byi ni tisele ta tisinga ta kwalomu ka khume ra magidi ya timiliyoni. Sele yin’wana ni yin’wana ya tisinga yi ni ti-fibre to hlanganisa ta le xikarhi ka khume ra magidi ni dzana ra magidi leti ha tona yi hlanganaka ni tisele letin’wana ta tisinga ebyongweni. Ntsengo hinkwawo wa swihlanganisi ebyongweni bya munhu wu lava ku va . . . gidi ra timiliyoni ta miliyoni.”
14 Denton u ya emahlweni: “Hambi loko a ko hleriwa xiphemu xin’we xa dzana xa swihlanganisi leswi ebyongweni, a ri ta tama ri ri fambiselo leri nga ni nhlayo leyikulu ya swihlanganisi swo karhi, ku tlula fambiselo hinkwaro ra mbulavurisano eMisaveni.” Kutani wa vutisa: “Xana endlelo ro karhi ro endla swilo hi xiwelo a a ri ta va ri swi kotile ku hlengeleta mafambiselo yo tano?” Swi le rivaleni leswaku nhlamulo yi fanele yi ku, doo. Byongo byi fanele byi ve ni Mukunguhati ni Muendli la nga ni nkhathalelo.
15. Van’wana va nyikela tinhlamuselo tihi mayelana ni byongo?
15 Byongo bya munhu byi endla leswaku hambi ku ri tikhomphyuta leti hluvukisiweke swinene ti languteka ti ri ta xikhale. Mutsari wa sayense Morton Hunt u te: “Miehleketo ya hina leyi tirhaka yi na rungula leri andzisiweke hi tibiliyoni to talanyana ku tlula khomphyuta leyikulu ya sweswinyana ya ndzavisiso.” Xisweswo, muhandzuri wa byongo Dr. Robert J. White u hete hi ku vula leswi: “Ndzi boheka ku pfumela leswaku yi kona Ntlharhi Leyikulu, leyi nga ni vutihlamuleri eku kunguhateni ni ku endliwa ka ku tirhisana loku hlamarisaka ka byongo ni miehleketo—nchumu lowu tlulaka vuswikoti bya munhu bya ku twisisa. . . . Ndzi fanele ku pfumela leswaku hinkwaswo leswi swi ve ni masungulo ya vutlhari, leswaku Un’wana u swi endlile.” Naswona ku fanele ku ri Un’wana la nga ni nkhathalelo.
Fambiselo Ra Ngati Lero Hlawuleka
16-18. (a) Fambiselo ra ngati ri hlawuleke hi tindlela tihi? (b) Hi fanele hi fikelela makumu wahi?
16 Nakambe, xiya fambiselo ra ngati lero hlawuleka leri fambisaka swakudya ni okisijeni ni ku sivela ku tluleriwa hi mavabyi. Malunghana ni tisele ta ngati leto tshwuka, ku nga rihlanganisi-nkulu ra fambiselo leri, buku leyi nge ABC’s of the Human Body yi ri: “Thonsi rin’we ra ngati ri ni tisele ta ngati leti nga toxe leti tlulaka 250 wa timiliyoni . . . Miri kumbexana wu na 25 wa titriliyoni ta tona, laha ti nga hlanganisaka mune wa tindhawu to tlangela eka tona thenisi loko ti andlariwile. . . . Hi sekene yin’wana ni yin’wana ku siviwa tisele hi letintshwa ta kwalomu ka 3 wa timiliyoni.”
17 Malunghana ni tisele to basa ta ngati, ku nga xiphemu xin’wana xa fambiselo ro hlawuleka ra ngati, buku yoleyi ya hi byela: “Hambi leswi ku nga ni muxaka wun’we wa sele yo tshwuka, tisele to basa ta ngati ta hambana-hambana, muxaka wun’wana ni wun’wana wu tirha ku susa swilo swo karhi emirini hi ndlela leyi hambaneke ni yin’wana. Hi xikombiso, muxaka wun’wana wu herisa tisele leti feke. Mixaka leyin’wana yi humesa vuxungu-langutela lebyi lwisanaka ni switsongwatsongwana, yi humesa vuxungu bya swilo leswi nghenaka emirini kumbe yi dya ni ku gayela ti-bacterium.”
18 Mayana fambiselo ro hlamarisa ni ku hleleka lokukulu swonghasi! Hakunene xin’wana ni xin’wana lexi hlanganisiweke kahle ni ku sirheleleka hi ndlela ya rixaladza swonghasi xi fanele xi ri ni muhleri wo tlhariha ni la khathalelaka—Xikwembu.
Swihlamariso Swin’wana
19. Tihlo ri njhani loko ri ringanisiwa ni switirho leswi endliweke hi munhu?
19 Ku ni swihlamariso swin’wana swo tala emirini wa munhu. Xin’wana i tihlo leri endliweke kahle swinene lerova ku hava khamera leyi nga fanaka na rona. Mutivi wa swivumbeko swa le mpfhukeni Robert Jastrow u te: “Tihlo ri tikomba ri endliwile; a nga kona muendli wa titheleskopu loyi a a ta va a ri endlile.” Naswona buku leyi nge Popular Photography ya hlamusela: “Mahlo ya vanhu ma vona ngopfu ku tlula filimi. Ma vona hi mimpimo yinharhu, hi yinhla leyi anameke ngopfu, handle ko cinca, hi ndlela leyi hambetaka . . . Ku ringanisa khamera ni tihlo ra munhu a hi ku ringanisa lokunene. Tihlo ra munhu ri lava ku fana ni khomphyuta leyi tlakukeke hi ndlela yo hlamarisa leyi nga ni vutlhari bya munhu, vuswikoti byo humesa rungula, rivilo ni tindlela to tirha leti tlulaka muchini wihi na wihi lowu endliweke hi munhu, khomphyuta kumbe khamera.”
20. Hi swihi swivumbeko swin’wana leswi hlamarisaka swa miri wa munhu?
20 Nakambe, ehleketa hi ndlela leyi swirho hinkwaswo swa miri leswi rharhanganeke swi tirhisanaka ha yona handle ka matshalatshala ya hina. Hi xikombiso, hi nghenisa tinxaka to tala ta swakudya ni swakunwa emakhwirini ya hina, kambe miri wu tirhana na swona kutani swi humesa matimba. Ringeta ku nghenisa swilo swo hambanisa sweswo ethankini ra petirolo ra movha kutani u vona leswaku wu ta helela kwihi! Kutani ku ni hlori ra ku veleka, ku humesa n’wana wo saseka—loyi a fanaka ni vatswari va yena—hi tin’hweti ta kaye ntsena. Naswona ku vuriwa yini hi vuswikoti bya n’wana la nga ni malembe ma nga ri mangani byo dyondza ku vulavula hi ririmi leri tikaka?
21. Hi ku ya hi masingita ya miri, vanhu lava ehleketaka va vula yini?
21 Ina, swivumbiwa swo tala leswo hlamarisa, leswi rharhanganeke emirini wa munhu swa hi chavisa. A nga kona munjiniyara loyi a nga endlaka swilo sweswo. Xana swi nga va swi ri swilo leswi tiendlekeleke? Hakunene a swi tano. Ematshan’weni ya sweswo, loko va xiyisisa swivumbeko hinkwaswo swo hlamarisa swa miri wa munhu, vanhu lava ehleketaka va vula hi laha mupisalema a vuleke ha kona: “Ndza ku nkhensa [Xikwembu] hikwalaho ka mahlori ya xivumbeko xa mina. Mitirho ya wena ya hlamarisa.”—Psalma 139:14.
Muaki La Tlakukeke
22, 23. (a) Ha yini hi fanele hi pfumela vukona bya Muvumbi? (b) Hi laha ku faneleke Bibele yi vula yini hi Xikwembu?
22 Bibele yi ri: “Kavula, yindlu yin’wana ni yin’wana yi akiwe hi munhu; kambe Xikwembu xi ake hinkwaswo leswi nga kona.” (Vaheveru 3:4, The Jerusalem Bible) Leswi yindlu yin’wana ni yin’wana yi faneleke yi ri ni muaki wa yona, ku nga khatariseki leswaku yi olova hi ndlela yihi, kutani vuako lebyi rharhanganeke swinene, kun’we ni swilo swo tala leswi hanyaka emisaveni, na swona swi fanele swi ve ni muaki wa swona. Naswona tanihi leswi hi pfumelaka leswaku va kona vanhu lava endleke swilo swo tanihi swihaha-mpfhuka, tithelevhixini ni tikhomphyuta, xana a hi fanelanga hi pfumela ni leswaku u kona Loyi a nyikeke vanhu byongo byo endla swilo swo tano?
23 Bibele ya swi pfumela, yi n’wi vitana “Yehova [Xikwembu xa ntiyiso, NW] la tumbuluxeke matilo loyi a ma andlaleke, la anekeke misava ni swo mila swa yona, loyi a nyikeke moya ka lava akeke ka yona.” (Esaya 42:5) Hi laha ku faneleke Bibele yi ri: “Yehova, Xikwembu xa hina, u faneriwa hi ku amukela ku dzuneka ni xichavo ni matimba, hikuva u vumbe swilo hinkwaswo, naswona hikwalaho ka ku rhandza ka wena swi ve kona naswona swi vumbiwile.”—Nhlavutelo 4:11, NW.
24. Hi nga swi tivisa ku yini loko Xikwembu xi ri kona?
24 Ina, hi nga swi tiva leswaku Xikwembu xi kona hikwalaho ka swilo leswi xi swi endleke. “Hikuva timfanelo ta [Xikwembu] leti nga vonakiki ti voniwa kahle ku sukela loko misava yi tumbuluka ku ya emahlweni, hikuva ti voniwa hi swilo leswi [Xikwembu] xi swi endleke.”—Varhoma 1:20, NW.
25, 26. Ha yini ku tirhisiwa ka nchumu wo karhi hi ndlela yo biha swi nga vuli swona leswaku a wu na muendli?
25 Ntiyiso wa leswaku nchumu lowu endliweke wu tirhisiwa hi ndlela yo biha a wu vuli swona leswaku a wu na muendli. Xihaha-mpfhuka xi nga tirhiseriwa swilo leswinene, tanihi ku fambisa vanhu ni nhundzu. Kambe xi nga tlhela xi tirhiseriwa ku lovisa, tanihi xa ku hlasela. Ku tirhisiwa ka xona hi ndlela leyi dlayaka a swi vuli leswaku a xi na muendli.
26 Hi ku fanana, ntiyiso wa leswaku hakanyingi vanhu va hundzuke va va lavo biha a wu vuli swona leswaku a va na Muendli, leswaku a ku na Xikwembu. Hikwalaho, hi ku fanela Bibele ya xiya: “Yo! vumbabva bya n’wina! Vumba byi nga fanisiwa ni muvumbi wa byona xana? Mintirho yi nga landzula muendli wa yona, yi ku: A ndzi endliwi hi yena xana? Kumbe xilo lexi vatliweke xi nga sandza muvatli wa xona, xi ku: A nga na vutlhari”?—Esaya 29:16.
27. Hikwalaho ka yini hi nga langutelaka Xikwembu leswaku xi hlamula swivutiso swa hina hi ku xaniseka?
27 Muvumbi u kombise vutlhari byakwe hi ku rharhangana loku hlamarisaka ka leswi a swi endleke. U kombise leswaku wa hi khathalela hakunene hi ku endla misava yi fanela leswaku hi hanya eka yona, hi ku endla mimiri ni miehleketo ya hina hi ndlela yo hlamarisa swonghasi, ni hi ku hi endlela swilo swo tala leswinene leswaku hi tiphina ha swona. Hakunene a a kombisa vutlhari ni nkhathalelo lowu fanaka hi ku hlamula swivutiso swo tanihi leswi nge: Ha yini Xikwembu xi pfumelele ku xaniseka? Xi ta endla yini ha swona?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]
Misava ni moya wa yona lowu sirhelelaka, i kaya ro hlawuleka leri Xikwembu lexi khathalelaka xi hi endleleke rona
[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]
Misava yi endliwe hi nkhathalelo wa rirhandzu leswaku hi tsakela vutomi hi vutalo
[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
‘Byongo byin’we byi ni swihlanganisi swo tala ku tlula tindlela hinkwato ta mbulavurisano eMisaveni.’—Mutivi wa ntivo-vutomi eka ti-“molecule”
[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]
“Tihlo ri tikomba ri endliwile; a nga kona muendli wa titheleskopu loyi a a ta va a ri endlile.”—Mutivi wa swivumbeko swa le mpfhukeni