Section 2
I Mani A Nga Hi Byelaka?
1, 2. Hi yihi ndlela yo antswa yo kuma leswaku nchumu wo karhi wu vumberiwe ku endla yini?
1 I mani loyi hakunene a nga hi byelaka leswaku xikongomelo xa vutomi i yini? A hi nge, u endzele muendli wa michini, ivi u n’wi vona a endla muchini lowu rharhanganeke swinene lowu u nga wu twisisiki, u nga swi tivisa ku yini leswaku i wa yini? Ndlela yo antswa i ku vutisa muendli wa wona.
2 Kutani ke, ku vuriwa yini hi swiendliwa leswi rharhanganeke swonghasi leswi hi swi vonaka emisaveni, swo tanihi swilo leswi hanyaka, ku ya fikela eka sele leyitsongo swinene leyi hanyaka? Ina, swiaki leswitsongo swinene ni tiathomo, leswi nga endzeni ka sele, na swona swi endliwe hi ndlela leyi hlamarisaka, leyi hlelekeke. Nakambe, ku vuriwa yini hi mianakanyo ya munhu leyi endliweke hi ndlela yo hlamarisa swonghasi? Naswona u ri yini hi ndyangu wa dyambu, Xirimela ni vuako bya hina hinkwabyo? Xana swiendliwa leswi hinkwaswo swo hlamarisa a swi na Muendli wa swona? Ina, a nga hi byela leswaku a swi endlela yini.
Xana Vutomi Byi Lo Tiendlekela?
3, 4. Swi tshembisa ku fikela kwihi leswaku vutomi byi lo tiendlekela?
3 The Encyclopedia Americana yi xiye “ku rharhangana loku chavisaka ni ku hleleka loku nga kona eka swivumbiwa leswi hanyaka” ivi yi ku: “Nkambisiso wa vukheta wa swiluva, switsotswana kumbe wa swiharhi, wu kombisa ku hleriwa loku hetisekeke, lokukulu ka swiphemuphemu, hi ndlela leyi hlamarisaka.” Mutivi wa tinyeleti wa le Britain, Nkul. Bernard Lovell, loko a vulavula hi swiaki swa tikhemikhali swa swivumbiwa leswi hanyaka, u tsarile a ku: “Ku koteka ka leswaku . . . xiaki lexitsongo swinene xa protheyini xi tiendlekela, a swi olovi. . . . Kahle-kahle ndzi nga vula leswaku a swi nge koteki.”
4 Hi ku fanana, mutivi wa tinyeleti, Fred Hoyle u te: “Dyondzo hinkwayo leyi tolovelekeke ya ntivo-vutomi, ya ha vula leswaku vutomi byi lo tiendlekela. Kambe, leswi vativi va tikhemikhali ta swilo leswi hanyaka va yaka va tshubula ku rharhangana loku chavisaka ka vutomi, swi va erivaleni leswaku ku koteka ka leswaku byi tiendlekela i kutsongo lerova va vona swi nga koteki leswaku byi nga tiendlekela. Vutomi a byi tiendlekelanga.”
5-7. Xana ntivo-vutomi wa timolekhuli wu kombisa njhani leswaku swilo leswi hanyaka a swi nge tiendlekeli?
5 Ntivo-vutomi bya timolekhuli, ku nga rin’wana ra marhavi ya sweswinyana ya sayense, i dyondzo ya swilo leswi hanyaka hi tlhelo ra ti-gene, timolekhuli ni tiathomo. Michael Denton wa ntivo-vutomi wa timolekhuli, malunghana ni leswi kumiweke, u te: “Ku rharhangana lokukulu ka yin’wana ya tisele to olova, i kukulu lerova a swi koteki ku amukela leswaku nchumu wa muxaka lowu wu lo tiendlekela hi woxe, hi singita.” “A hi ku rharhangana ka swilo leswi hanyaka ntsena loku nga ni ntlhontlho wonghasi, kambe ni vutlharhi lebyi hlamarisaka lebyi katsekaka eku endliweni ka swona na byona bya hlamarisa.” “Vutshila lebyi katsekaka eku vumbiweni ka swilo leswi hanyaka ni ku fikeleriwa ka tipakani, swi vonaka kahle . . . eka timolekhuli.”
6 Denton u ya emahlweni a ku: “Kun’wana ni kun’wana laha hi langutaka kona, ku nga khathariseki leswaku hi dzikisa ku yini, hi vona vuxongi ni vutshila bya xiyimo xa le henhla-henhla, leswi bakanyelaka mianakanyo ya hundzuluko etlhelo. Xana hakunene swa twala leswaku fambiselo ra ku tiendlekela ri nga va ri ri rona ri endleke swilo leswi hi swi vonaka, leswi xiaki xa swona lexitsongo ngopfu—protheyini kumbe gene—xi rharhanganeke ku tlula vuswikoti bya hina byo endla swilo, swilo leswi swi nga ekule ni mianakanyo ya leswaku swi lo tiendlekela, leswi hi matlhelo hinkwawo swi tlulaka nchumu wun’wana ni wun’wana lowu tshameke wu endliwa hi vutlharhi bya munhu?” Nakambe u ri: “Exikarhi ka sele leyi hanyaka ni fambiselo ra le henhla swinene ra swilo leswi nga hanyiki, swo tanihi khristala kumbe buwu ra gamboko, ku ni ku hambana lokukulu swinene loku nga twisisekiki.” Nakambe, profesa wa fisika, Chet Raymo, u ri: “Ndzi pfumala ni marito yo ma vula . . . Molekhulu yin’wana ni yin’wana yi tikomba, hi ndlela leyi nga hlamuselekiki, leswaku yi endleriwe ku hetisisa ntirho wa yona.”
7 N’wantivo-vutomi wa timolekhuli, Denton, u vula leswaku “lava va ha sihalalaka va seketela mianakanyo ya leswaku swilo leswi hinkwaswo swi lo tindlekela,” va pfumela ntsheketo. Kahle-kahle, dyondzo ya Darwin ya leswaku swilo leswi hanyaka swi lo tiendlekela, u yi vitana “ntsheketo lowukulu swinene wa lembe xidzana ra vumakume-mbirhi, malunghana ni ta matumbulukelo ya misava ni vuako.”
Xivumbiwa Xi Fanele Xi Va Ni Muvumbi
8, 9. Nyikela xifaniso lexi kombisaka leswaku nchumu wun’wana ni wun’wana lowu endliweke wu fanele wu ri na muendli wa wona.
8 Mianakanyo ya leswaku swilo leswi nga hanyiki, swi nga hundzuka leswi hanyaka hi xiwelo, hi singita ro karhi, a yi twali lerova swo fana ni leswaku a hi nchumu lowu nga kotekaka. Ina, swilo hinkwaswo leswi hanyaka emisaveni, leswi vumbiweke hi ndlela leyi hlamarisaka, a swi lo tiendlekela, tanihi leswi xin’wana ni xin’wana lexi vumbiweke xi faneleke xi va ni muvumbi. Xana xi kona lexi u xi tivaka, lexi nga hava muvumbi? A xi kona. Naswona loko mavumbelo ma rharhanganile, muvumbi wa kona na yena u fanele a ri ni vuswikoti lebyikulu.
9 Hi nga swi hlamusela hi ndlela leyi: Loko hi vona xifaniso, swi va erivaleni eka hina leswaku ku na loyi a xi endleke. Loko hi hlaya buku, ha kholwa leswaku mutsari wa yona u kona. Loko hi vona yindlu, ha pfumela leswaku ku na muaki wa yona. Loko hi vona rhoboto, ha swi tiva leswaku huvo yo endla milawu yi kona. Swilo leswi hinkwaswo swi endliwe hi xikongomelo xo karhi, hi lava va swi endleke. Hambi loko hi nga va tivisisi swinene vanhu lava va swi endleke, a hi kanakani leswaku vanhu lava va kona.
10. Hi byihi vumbhoni lebyi vonakaka bya leswaku ku na Muvumbi la Tlakukeke?
10 Hi laha ku fanaka, vumbhoni bya vukona bya Muvumbi loyi a Tlakukeke byi nga voniwa eka mavumbelo, nhleleko ni ku rharhangana ka swilo leswi hanyaka emisaveni. Hinkwaswo swi kombisa leswaku ku ni la nga ni Vutlharhi lebyi Tlakukeke swinene. Swi tano na hi mavumbelo, nhleleko ni ku rharhangana ka vuako swin’we ni swirimele swa byona swa tibiliyoni to tala, lexi xin’wana ni xin’wana xi nga ni tinyeleti ta tibiliyoni. Nakambe, swimakiwa hinkwaswo leswi nga le mpfhukeni swi lawuriwa hi milawu leyi tlakukeke, tanihi ya ku famba-famba, ku hisa, ku voninga, mpfumawulo, nkoka-nsimbi wa gezi ni nkoka-misava. Xana ku nga va ni milawu ku ri hava muendli wa nawu? Mutivi wa sayense wa tirhokhete, Dok. Wernher von Braun u te: “Milawu ya ntumbuluko ya vuako ya tshembeka lerova a hi na xiphiqo xo aka xipandza-matilo leswaku xi haha xi ya en’wetini, hi kota ni ku hlayela nkarhi wa ku haha ka xona ku katsa ni tisekene tinene. Milawu leyi, ku fanele ku ri na loyi a yi vekeke.”
11. Ha yini hi nga fanelanga hi ala vukona bya Muvumbi la Tlakukeke ntsena hi leswi hi nga swi kotiki ku n’wi vona?
11 I ntiyiso, a hi nge swi koti ku vona Muvumbi ni Munyiki wa Nawu la Tlakukeke hi mahlo ya hina. Kambe xana ha byi ala vukona bya swilo swo tanihi nkoka-misava, nkoka-nsimbi, gezi kumbe swifambisa-mpfumawulo swa xiya-ni-moya, hi mhaka ya leswi hi nga swi kotiki ku swi vona? Doo, hikuva ha yi vona mintirho ya swona. Xisweswo ke, ha yini hi ala vukona bya Muvumbi, Munyiki wa Nawu la Tlakukeke hi mhaka ya leswi hi nga swi kotiki ku n’wi vona, kambe hi ri karhi hi yi vona mintirho ya yena leyi hlamarisaka?
12, 13. Xana vumbhoni byi ri yini hi vukona bya Muvumbi?
12 Paul Davies, profesa wa fisika, u vula leswaku vukona bya munhu a byi lo va kona hi singita. U ri: “Hi endliwe hi xikongomelo.” Nakambe malunghana ni vuako u ri: “Eka ntirho wa mina wa sayense, ndzi boheke ku pfumela leswaku vuako lebyi vonakaka byi endliwe hi vutshila lebyikulu lerova a ndzi nge pfumeli leswaku byi lo tiendlekela hi singita ro karhi. Ndza swi vona leswaku, ku fanele ku ri na xihlovo lexi enteke xa vutivi.”
13 Xisweswo, vumbhoni byi hi byela leswaku vuako, misava ni swilo leswi hanyaka emisaveni a swi lo tiendlekela hi singita. Hambi swi nga ri humesi rito, hinkwaswo swi nyikela vumbhoni bya leswaku ku ni Muvumbi la tlhariheke swinene, wa matimba.
Leswi Bibele Yi Swi Vulaka
14. Xana Bibele yi ri yini hi Muvumbi?
14 Bibele, buku ya khale eka hinkwato leti munhu a nga na tona, yi fikelela makumu lama fanaka. Hi xikombiso, ebukwini ya Bibele ya Vaheveru, leyi tsariweke hi muapostola Pawulo, hi byeriwa leswi: “Hikuva yindlu yin’wana ni yin’wana yi akiwile hi munhu, kambe muaki wa swilo hinkwaswo i Xikwembu.” (Vaheveru 3:4) Buku yo hetelela ya Bibele, leyi tsariweke hi muapostola Yohane, na yona yi ri: “We [Yehovha], Xikwembu xa hina, u lulameriwile hi ku amukela ku twala, ni ku dzunisiwa, ni matimba, hikuva hi wena Muendli wa swilo hinkwaswo, kutani hi ku rhandza ka wena swi tumbulukile, swi kuma ku hanya.”—Nhlavutelo 4:11.
15. Xana hi nga ti vonisa ku yini timfanelo tin’wana ta Xikwembu?
15 Bibele yi kombisa leswaku hambi loko swi nga koteki ku vona Xikwembu, leswaku i Xikwembu xa muxaka muni swi nga voniwa eka leswi xi swi endleke. Yi ri: “Timfanelo [ta Muvumbi] leti nga vonakiki, ku nga matimba ni vukwembu bya yena leswi nga heriki, a swi ri karhi swi vonaka, ku sukela misava yi sungula, hi mahlo ya mianakanyo, eka swilo leswi a swi endleke.”—Varhoma 1:20, The New English Bible.
16. Ha yini hi fanele hi tsaka hi leswi vanhu va nga swi kotiki ku vona Xikwembu?
16 Xisweswo, Bibele yi hi komba swiendliwa ni muendli wa swona. Swiendliwa—ku nga swilo leswi hlamarisaka leswi endliweke—i vumbhoni bya leswaku ku ni Muendli wa vutlharhi, wa matimba: Xikwembu. Nakambe, hi fanele hi nkhensa hi leswi a nga vonakiki, leswi tanihi Mutumbuluxi wa vuako hinkwabyo, handle ko kanakana a nga ni matimba lamakulu lerova vanhu va nyama ni ngati a va nge swi koti ku n’wi vona va tlhela va hanya. Leswi swa vuriwa eBibeleni: “A ku na munhu l’a nga [vonaka Xikwembu] a v̌a a hanya.”—Eksoda 33:20.
17, 18. Hikwalaho ka yini mhaka ya vukona bya Muvumbi yi fanele yi va ya nkoka eka hina?
17 Mhaka ya leswaku ku ni Muvumbi Lonkulu, La-nge-henhla-henhla—Xikwembu—yi fanele yi va ya nkoka eka hina. Loko hi endliwe hi Muvumbi, handle ko kanakana a a ri na xivangelo, xikongomelo, loko a hi vumba. Loko hi vumbiwe leswaku hi hetisisa swo karhi evuton’wini, xisweswo ku ni xivangelo xo tshemba leswaku swilo swi ta antswa enkarhini lowu taka. Loko swi nga ri tano, a hi na ntshembo, ho hanyela ku fa ntsena. Xisweswo i swa nkoka leswaku hi tiva xikongomelo xa Xikwembu hi hina. Kutani hi nga hlawula leswaku hi lava ku hanya hi ku pfumelelana na xona kumbe e-e.
18 Nakambe, Bibele yi vula leswaku Muvumbi i Xikwembu xa rirhandzu lexi khathalaka swinene ha hina. Muapostola Petro u te: “Xa mi khathalela.” (1 Petro 5:7; nakambe vona Yohane 3:16 na 1 Yohane 4:8, 16.) Ndlela yin’wana leyi hi nga vonaka ha yona ndlela leyi Xikwembu xi hi khathalelaka swinene ha yona, i ku xiya ndlela yo hlamarisa leyi xi hi vumbeke ha yona, emianakanyweni ni le mirini.
‘Ndzi Endliwe Hi Ndlela Leyi Hlamarisaka’
19. Hi wihi ntiyiso lowu mupisalema Davhida a hi kombisaka wona?
19 EBibeleni, mupisalema Davhida u ri: “Ndzi endliwe hi ndlela leyi chavisaka, leyi hlamarisaka.” (Pisalema 139:14, NW) Hakunene lowu i ntiyiso, hikuva byongo ni miri wa munhu swi vumbiwe hi ndlela yo hlamarisa hi Muvumbi La-nge-henhla-henhla.
20. Xana encyclopedia yin’wana yi byi hlamuserisa ku yini byongo bya munhu?
20 Hi xikombiso, byongo bya wena byi rharhangane swinene ku tlula khompyutara yihi na yihi. The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Ku hundzisiwa ka rungula eka nkatsakanyo wa misiha ku rharhangane swinene ku tlula vucinca-foni lebyikulu eka hinkwabyo lebyi nga kona; swiphiqo leswi tlhantlhiwaka hi byongo bya munhu swi wu tlula ekule mpimo lowu nga tameriwaka hi tikhompyutara ta matimba swinene.”
21. Hi ku vona leswi endliwaka hi byongo, hi fanele hi fikelela makumu wahi?
21 Madzana ya timiliyoni ya timhaka ni swifaniso swa le mianakanyweni, swi hlayisiwa ebyongweni, kambe a byo hlayisa timhaka ntsena. Ha byona u nga swi kota ku dyondza ku ba noti, ku baka xinkwa, ku vulavula ririmi rimbe, ku tirhisa khompyutara, kumbe ku hahisa xihaha-mpfhuka. Wa swi kota ku anakanya leswaku riendzo ra nkarhi wo wisa ri ta va njhani kumbe ndlela leyi mbhandzu wu nga ta nandzihisa xiswona. Wa swi kota ku hlela ni ku endla swilo. U nga ha swi kota ku kunguhata, ku tlangela, ku rhandza ni ku kumbuka leswi hundzeke, ku anakanya hi swa sweswi ni swa nkarhi lowu taka. Tanihi leswi hina vanhu hi nga swi kotiki ku vumba nchumu wo fana ni byongo bya munhu lebyi hlamarisaka, xisweswo ke, Loyi a nga byi vumba u fanele a ri ni vutlharhi lebyi tlulaka swinene bya munhu wihi na wihi la nga kona.
22. Xana vativi va sayense va ri yini hi byongo bya munhu?
22 Malunghana ni byongo, vativi va sayense va ri: “Leswaku muchini lowu lowu hlamarisaka, lowu hlelekeke ni lowu rharhanganeke swonghasi wu yi endlisa ku yini mintirho leyi, a hi swi tivi. . . . Vanhu a va swi koti ku twisisa swihlamariso swo hambana-hambana leswi byongo byi nga na swona.” (Scientific American) Raymo, profesa wa fisika u ri: “Ku vula ntiyiso, a hi si swi tiva kahle leswaku byongo bya munhu byi ri hlayisa njhani rungula, kumbe leswaku byi swi kotisa ku yini ku tsundzuka loko byi swi rhandza. . . . Ku ni tisele ta misiha to fika eka madzana ya tibiliyoni ebyongweni bya munhu. Sele yin’wana ni yin’wana yi kota ku vulavurisana ni magidi ya tisele tin’wana hi ku tirhisa nxaxamelo wa swihundzisa-rungula swa xivumbeko xo fana ni murhi. Ndlela leyi swi hlanganaka ha yona yi rharhangane swinene.”
23, 24. Boxa swirho swin’wana swa miri leswi vumbiweke hi ndlela leyi hlamarisaka, naswona hi yihi nhlamuselo leyi munjhiniyara un’wana a yi nyikeleke?
23 Mahlo ya wena ma pakanisa swinene naswona ma swi kota ku cinca-cinca ku tlula khamera yihi na yihi; kahle-kahle, hi nga vula leswaku mahlo ya wena i khamera leyi tincincaka hi ku olova, yi languta hi ku pakanisa, ni leyi tekaka swifaniso leswi famba-fambaka hi mivala-vala. Tindleve ta wena ti khoma mimpfumawulo yo hambana-hambana, ti ku kongomisa ni ku ku pfuna leswaku u yima kahle. Mbilu ya wena i njhini leyi nga ni vuswikoti byo tlula njhini yihi na yihi lerova tintlharhi letikulu ta vumaki ti tsandzekile ku yi encisa. Nakambe, swirho swin’wana swa miri na swona swa hlamarisa: nhompfu, ririmi ni mavoko ya wena, swin’we ni mafambiselo ya wena ya ngati, yo gayela, ku boxa swi nga ri swingani.
24 Xisweswo, munjhiniyara loyi a qachiweke ku tshula ni ku aka khompyutara leyikulu u te: “Loko khompyutara ya mina yi lava mumaki, ku vuriwa yini hi muchini lowuya lowu rharhanganeke swonghasi hi matlhelo hinkwawo, ku nga miri wa mina—lowu na wona wu nga thonsi eka fambiselo leri rharhanganeke swinene ra vuako leri vonakaka ri nga ri na makumu?”
25, 26. Xana Muvumbi Lonkulu u fanele a kota ku hi byela yini?
25 Tanihi leswi vanhu, loko va endla xihaha-mpfhuka, khompyutara, xikanyakanya ni swilo swin’wana, va nga ni xikongomelo, kutani ni Muvumbi wa byongo ni mimiri ya vanhu, a a ri na xikongomelo loko a hi endla. Naswona Muvumbi loyi u fanele a ri ni vutlharhi byo tlula bya vanhu, tanihi leswi a nga riki kona la nga endlaka swilo swo fana ni swa yena. Xisweswo ke, swa fanela leswaku ku va Yena a hi byelaka leswaku a a hi vumbela yini, ha yini a hi veke emisaveni ni leswaku hi ya kwihi.
26 Loko ho tiva swilo leswi, a swi kanakanisi leswaku byongo ni miri wo hlamarisa leswi Xikwembu xi hi nyikeke swona, swi ta tirhiseriwa ku hetisisa xikongomelo xa hina evuton’wini. Kambe xana hi nga swi tivisa ku yini swikongomelo swa xona? Hi kwihi laha xi hi nyikaka kona rungula leri?
[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
Ndlela yo antswa yo kuma leswaku nchumu wo karhi a wu endleriwe yini, i ku vutisa muendli wa wona
[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]
Ku rharhangana ka ndlela leyi swilo leswi hanyaka swi vumbiweke ha yona, ku vonaka kahle eka molekhuli ya DNA
[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]
“Swiphiqo leswi tlhantlhiwaka hi byongo bya munhu swi wu tlula ekule mpimo lowu nga tameriwaka hi tikhompyutara ta matimba swinene”