Ku Vuriwa Yini Hi “Matsalwa Lama Kombisaka” Vunharhu-un’we?

KU VURIWA leswaku matsalwa man’wana ya Bibele ya nyikela vumbhoni byo seketela Vunharhu-un’we. Hambi swi ri tano, loko hi hlaya matsalwa yo tano, hi fanele ku tsundzuka leswaku vumbhoni bya Bibele ni bya matimu a byi byi seketeri Vunharhu-un’we.

Nhlamuselo yihi na yihi ya Bibele leyi nyikeriweke tanihi vumbhoni yi fanele ku twisisiwa eka mongo wa dyondzo leyi nga hundzukiki ya Bibele hinkwayo. Hakanyingi nhlamuselo ya ntiyiso ya tsalwa ro tano yi vekiwa erivaleni hi mongo wa tindzimana leti yi rhendzeleke.

Vanharhu Eka Un’we

NEW Catholic Encyclopedia yi nyikela manharhu ya ‘matsalwa yo tano lama kombisaka’ kambe yi tlhela yi pfumela yi ku: “Dyondzo ya Vunharhu-un’we lebyi Kwetsimaka a yi dyondzisiwi eka T[estamente] ya K[hale]. Eka T[estamente] L[eyintshwa] vumbhoni bya khale swinene byi le mapapileni ya Pawulo, ngopfu-ngopfu eka 2 Vakor. 13.13 [ndzimana 14 eka Tibibele tin’wana], ni le ka 1 Vakor. 12.4-6. Eka Tievangeli vumbhoni bya Vunharhu-un’we byi kumiwa hi laha ku heleleke exivumbekweni xa nkhuvulo ntsena xa Mat. 28.19.”

Eka tindzimana teto “vanhu” vanharhu va longoloxiwa hi laha ku landzelaka eka The New Jerusalem Bible. Vakorinto va Vumbirhi 13:13 (14) yi nhlanganisa lava vanharhu kun’we hi ndlela leyi: “Tintswalo ta Hosi Yesu Kriste, rirhandzu ra Xikwembu kun’we ni vunghana bya Moya lowo Kwetsima a swi ve na n’wina hinkwenu.” Vakorinto vo Sungula 12:4-6 yi ri: “Ku na tinyiko to tala to hambana-hambana, kambe hi minkarhi hinkwayo i Moya un’we; ku ni tindlela to tala to hambana-hambana to tirhela, kambe minkarhi hinkwayo i Hosi yin’we. Ku ni swivumbeko swo tala swo hambana-hambana swa ntirho, kambe eka un’wana ni un’wana i Xikwembu xin’we lexi tirhaka eka hinkwavo.” Naswona Matewu 28:19 yi ri: “Hikwalaho, yanani mi ya endla vadyondzisiwa va matiko hinkwawo; mi va khuvula hi vito ra Tatana ni ra N’wana ni ra Moya lowo Kwetsima.”

Xana tindzimana toleto ti vula leswaku Xikwembu, Kriste ni moya lowo kwetsima va vumba Xikwembu-nhloko xa Vunharhu-un’we, leswaku lava vanharhu va ringana hi xiyimo, matimba ni vukhale? E-e, a va ringani, ku fana ni leswi loko ku longoloxiwa vanhu vanharhu, vo tanihi Tom, Dick na Harry swi nga vuliki swona leswaku i vanharhu eka munhu un’we.

Muxaka lowu wa nhlamuselo, ku pfumela Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, ya McClintock na Strong, “wu kombisa ntsena leswaku ku na swirho swinharhu leswi boxiweke, . . . kambe yona hi yoxe, a yi kombisi leswaku hinkwavo lavanharhu va wela hi laha ku fanelaka eka xivumbeko xa Xikwembu, naswona va ni xichavo lexi ringanaka ni xa Xikwembu.”

Hambi leswi yi nga museketeri wa Vunharhu-n’we, buku yoleyo yi ri hi 2 Vakorinto 13:13 (14): “A hi nga ta kota ku fikelela makumu ntsena ya leswaku va ni vuhosi lebyi ringanaka, kumbe xivumbeko lexi fanaka.” Naswona hi Matewu 28:18-20 yi ri: “Hambi swi ri tano, tsalwa leri, leri tihlamuselaka, handle ko kanakana a ri nga ta kombisa vumunhu bya swirho swinharhu leswi boxiweke, kumbe ku ringana kumbe vukwembu bya swona.”

Loko Yesu a khuvuriwile, Xikwembu, Yesu ni moya lowo kwetsima na vona va boxiwile emongweni lowu fanaka. Yesu “u [vone] Moya wa Xikwembu wu xika tani hi tuva, wu ta ehenhla ka yena.” (Matewu 3:16) Hambi swi ri tano, leswi a swi vuli swona leswaku lava vanharhu i munhu un’we. Abrahama, Isaka na Yakobo va boxiwa swin’we minkarhi yo talanyana, kambe sweswo a swi va endli munhu un’we. Petro, Yakobo na Yohane va vuriwa swin’we, kambe sweswo na swona a swi va endli va va munhu un’we. Nakambe, moya wa Xikwembu wu xikele ehenhla ka Yesu eku khuvuriweni ka yena, ku kombisa leswaku Yesu a a nga totiwanga hi moya ku fikela enkarhini wolowo. Loko leswi swi ri tano, xana a a ta va xiphemu xa Vunharhu-un’we laha minkarhi hinkwayo a veke un’we na moya lowo kwetsima hi ndlela yihi ke?

Nhlamuselo yin’wana leyi vulavulaka hi swilo swinharhu leswi nga kun’we yi kumiwa eka ku hundzuluxela kun’wana ka khale ka Bibele eka 1 Yohane 5:7. Hambi swi ri tano, vadyondzi va pfumela leswaku marito lawa eku sunguleni a ma nga ri kona eBibeleni kambe ma engeteriwe endzhaku swinene. Ku hundzuluxela ko tala ka manguva lawa hi laha ku fanelaka ku susa ndzimana leyi yi kanganyisaka.

‘Matsalwa man’wana lama kombisaka’ ma vulavula ntsena hi vuxaka exikarhi ka vambirhi—Tatana na Yesu. A hi xiyeni man’wana ya wona.

“Mina Na Tatana Hi Un’we”

TSALWA rero, eka Yohane 10:30, hakanyingi ri kombiseriwa ku seketela Vunharhu-un’we, hambi leswi ku nga hava munhu wa vunharhu loyi a boxiwaka kwalaho. Kambe Yesu hi yexe u kombise leswi a a vula swona hi ku va ka yena “un’we” na Tatana. Eka Yohane 17:21, 22, u khongele eka Xikwembu leswaku ‘onge vadyondzisiwa va yena hinkwavo va nga va un’we, ku fana ni leswi wena Tatana u nga ka mina, na mina ndzi nga ka wena, leswaku na vona va va eka hina, . . . leswaku va va un’we ku fana na hina hi nga un’we.’ Xana Yesu a a khongela leswaku vadyondzisiwa va yena hinkwavo a va ta va munhu un’we? E-e, entiyisweni Yesu a a khongela leswaku va va lava hlanganeke emianakanyweni ni le xikongomelweni, tanihi leswi yena na Xikwembu a va ri tano.—Nakambe vona 1 Vakorinto 1:10.

Eka 1 Vakorinto 3:6, 8, Pawulo u ri: “Mina ndzi byarile, Apolosi ú cheletile; . . . Loyi a byalaka ni loyi a cheletaka [i van’we].” Pawulo a a nga vuli swona leswaku yena na Apolosi a va ri vanhu vambirhi eka munhu un’we; a a vula leswaku a va hlanganile exikongomelweni. Rito ra Xigriki leri Pawulo a ri tirhiseke laha ra ‘van’we’ (hen) ri hava vununa kumbe vusati, hi ku kongoma i “(nchumu) wun’we,” leswi kombisaka vun’we eku tirhisaneni. I rito leri fanaka ni leri Yesu a ri tirhiseke eka Yohane 10:30 ku hlamusela vuxaka bya yena ni Tata wa yena. Nakambe i rito rin’we ni leri Yesu a ri tirhiseke eka Yohane 17:21, 22. Kutani loko a tirhise rito leri nge ‘van’we’ (hen) etimhakeni leti, a a vulavula hi vun’we bya mianakanyo ni xikongomelo.

Malunghana na Yohane 10:30, John Calvin (loyi a a pfumela eka Vunharhu-un’we) eka buku leyi nge Commentary on the Gospel According to John u te: “Vanhu va khale va endle ku tirhisiwa loku hoxeke ka ndzima leyi ku kombisa leswaku Kriste u . . . ringana na Tatana. Hikuva Kriste a nga endli njhekanjhekisano ehenhleni ka vun’we bya xiyimo, kambe ehenhleni ka ntwanano lowu a nga na wona na Tatana.”

Eka mongo wa tindzimana ta le ndzhaku ka Yohane 10:30, Yesu u endle njhekanjhekisano hi matimba leswaku marito yakwe a ma nga vuli swona leswaku yena i Xikwembu. U vutise Vayuda lava hi ku hoxisa va fikeleleke makumu wolawo ni ku lava ku n’wi khandla hi maribye a ku: “Hikwalaho ka yini mi ndzi lumbeta hi leswaku ndza rhuketela hi mhaka ya leswi mina, loyi ndzi hlawuriweke ni ku rhumiwa emisaveni hi Tatana, ndzi nga te, ‘Ndzi n’wana wa Xikwembu’?” (Yohane 10:31-36, NE) E-e, Yesu u vule leswaku a a ri N’wana wa Xikwembu, kambe hayi Xikwembu N’wana.

Xana “[U] Tiendla La Ringanaka Ni Xikwembu”?

TSALWA rin’wana leri nyikeriwaka tanihi leri seketelaka Vunharhu-un’we i Yohane 5:18. Ri vula leswaku Vayuda (ku fana ni le ka Yohane 10:31-36) va lave ku dlaya Yesu hikuva ‘nakambe a a vula Xikwembu Tata wa yena n’wini, a tiendla la ringanaka na Xikwembu.’

Kambe i mani la vuleke leswaku Yesu a a tiendla la ringanaka na Xikwembu? A hi yena Yesu. U tisirhelerile ehenhleni ka xihehlo lexi xa mavunwa eka ndzimana leyi landzelaka (Yoh 5:19): “Eka xihehlo lexi Yesu u hlamurile a ku: . . . ‘N’wana a nge endli nchumu hi yexe; a nga endla leswi a vonaka Tatana a swi endla.’”—JB.

Hi leswi, Yesu u kombise Vayuda leswaku a a nga ringani ni Xikwembu naswona hikwalaho a a nga ta tisungulela ntirho hi yexe. Xana hi nga anakanya munhu un’wana loyi a ringanaka ni Xikwembu xa Matimba Hinkwawo a vula leswaku a nge “endli nchumu hi yexe”? (Ringanisa Daniel 4:34, 35.) Lexi tsakisaka, mongo wa Yohane 5:18 na 10:30 wu kombisa leswaku Yesu u tisirhelerile ehenhleni ka swihehlo swa mavunwa leswi humaka eka Vayuda lava, ku fana ni lava pfumelaka eka Vunharhu-un’we, a va fikelela makumu lama hoxeke!

“[U] Ringana Ni Xikwembu” Ke?

EKA Vafilipiya 2:6 Douay Version (Dy) ya 1609 ya Khatoliki yi ri ha Yesu: “Loyi hambi loko a ri ni xivumbeko xa Xikwembu, a swi anakanyeke ku nga ri vukanganyisi ku ringana ni Xikwembu.” King James Version (KJ) ya 1611 yi hlayeka hi ndlela leyi fanaka. Ku hundzuluxela ko tano ko tala na sweswi ka ha tirhisiwa hi van’wana ku seketela mianakanyo ya leswaku Yesu a a ringana ni Xikwembu. Kambe xiya ndlela leyi ku hundzuluxela kun’wana ku hundzuluxelaka ndzimana leyi ha yona:

1869: “loyi, hambi loko a ri ni xivumbeko xa Xikwembu, a nga wu tekangiki tanihi nchumu lowu a nga khomelelaka eka wona leswaku a ringana ni Xikwembu.” The New Testament, hi G. R. Noyes.

1965: “Yena—loyi a nga ni xivumbeko xa Xikwembu hakunene!—a nga kalanga hi ku titshemba a tiendla la ringanaka ni Xikwembu.” Das Neue Testament, nkandziyiso lowu pfuxetiweke, hi Friedrich Pfäfflin.

1968: “loyi, hambi loko a ri ni xivumbeko xa Xikwembu, a nga xiyangiki ku ringana ni Xikwembu ku ri nchumu lowu a nga wu endlaka wa yena hi makwanga.” La Bibbia Concordata.

1976: “Minkarhi hinkwayo a a fana ni Xikwembu, kambe a nga ehleketanga leswaku u fanele ku ringeta ku ringana ni Xikwembu hi nsindziso.” Today’s English Version.

1984: “loyi, hambi leswi a a humelela hi xivumbeko xa Xikwembu, a nga anakanyangiki hi ku sindzisa, ku nga leswaku u fanele ku ringana ni Xikwembu.” New World Translation of the Holy Scriptures.

1985: “Loyi, hambi loko a ri ni xivumbeko xa Xikwembu, a nga xiyangiki ku ringana ni Xikwembu ku ri nchumu lowu a nga khomelelaka eka wona.” The New Jerusalem Bible.

Hambi swi ri tano, van’wana va vula leswaku hambi ku ri ku hundzuluxela loku ku pakanisaka swinene ku vula leswaku (1) Yesu ana se a a ri ni ku ringana kambe a nga swi lavanga ku khomelela eka kona kumbe leswaku (2) a nga swi lavanga ku khomelela eka ku ringana loku hikuva ana se a a ri na kona.

Emhakeni leyi, Ralph Martin, eka The Epistle of Paul to the Philippians, u ri hi Xigriki xo sungula: “Hambi swi ri tano, swa kanakanisa, loko mongo wa riendli wu nga hundza eka nhlamuselo ya wona ya xiviri yo ‘sindzisa’, ‘ku vutla hi vukari’ wu ya eka leriya ro ‘ku khomelela hi matimba.’” The Expositor’s Greek Testament na yona yi ri: “Hi nga ka hi nga kumi ndzima yo karhi laha ἁρπάζω [har·paʹzo] kumbe rin’wana ra timitsu ta rona ri ri ni mongo wo ‘khomelela eka leswi nga swa wena,’ ‘ku hlayisa’. Swi vonaka hi ndlela leyi nga hava ku hambana swi vula ‘ku sindzisa,’ ‘ku vutla hi vukari’. Xisweswo a swi pfumeleleki ku hundza eka mongo wa xiviri ‘u khomelela eka’ wun’wana lowu hambaneke hi laha ku heleleke, ‘u khomelela swinene.’”

Eka leswi swi nga laha henhla swi le rivaleni leswaku vahundzuluxeri va ku hundzuluxela ko tanihi Douay na King James va hombolokisa milawu leswaku va seketela makungu ya Vunharhu-un’we. Ku hambana ni ku vula leswaku Yesu a a anakanya leswaku a swi fanerile ku ringana ni Xikwembu, Xigriki xa Vafilipiya 2:6, loko xi hlayiwa hi xikongomelo, xi kombisa leswi hambaneke, leswaku Yesu a nga anakanyanga leswaku a swi fanerile.

Mongo wa tindzimana leti yi rhendzeleke (Vafil 2:3-5, 7, 8, Dy) wu yi endla yi twisiseka ndlela leyi Vafil 2 ndzimana 6 yi faneleke ku twisisiwa ha yona. Vafilipiya va khutaziwile: “Hi ku titsongahata, un’wana ni un’wana a a xixime van’wana ku tlula yena n’wini.” Manuku Pawulo u tirhisa Kriste tanihi xikombiso lexi xiyekaka xa langutelo leri a ku: “Mianakanyo leyi a yi ri eka Kriste Yesu, nakambe a yi ve eka n’wina.” I “mianakanyo” yihi ke? Ku ‘anakanya leswaku a hi vukanganyisi ku ringana ni Xikwembu’? E-e, sweswo a ku ta va ku hambana ni yinhla leyi yi endliwaka! Ku ri na sweswo, Yesu, loyi a ‘xiximeke Xikwembu ku tlula yena n’wini,’ a a nga ta kala a ‘namarhela ku ringana ni Xikwembu,’ kambe ematshan’wini ya sweswo u “titsongahatile, a va la yingisaka ku fika eku feni.”

Kunene, sweswo swi nga ka swi nga vulavuli hi xiphemu xin’wana xa Xikwembu xa Matimba Hinkwawo. A swi vulavula ha Yesu, loyi a kombiseke yinhla ya Pawulo hi laha ku hetisekeke laha—ku nga nkoka wa ku titsongahata ni ku yingisela Lonkulu ni Muvumbi wa munhu, Yehova Xikwembu.

“Ndzi Yena”

EKA Yohane 8:58, ku hundzuluxela ko talanyana, hi xikombiso The Jerusalem Bible, ku na Yesu a ri loyi a nge: “Loko Abrahama a nga si va kona, Ndzi Yena.” Xana Yesu kwalaho a a dyondzisa, hi laha lava pfumelaka eka Vunharhu-un’we va tiyisaka ha kona, leswaku a a tiviwa hi xithopo lexi nge “Ndzi Yena”? Naswona, hi laha va vulaka ha kona, xana leswi swi vula leswaku a a ri Yehova wa Matsalwa ya Xiheveru, tanihi laha King James Version eka Eksoda 3:14 yi vulaka ha kona loko yi ku: “Xikwembu xi te eka Muxe, NDZI LOYI NDZI NGA YENA”?

Eka Eksoda 3:14 (KJ) xiga lexi nge “NDZI YENA” xi tirhisiwa tanihi xithopo xa Xikwembu ku kombisa leswaku hakunene a xi ri kona naswona a xi ta endla leswi xi swi tshembiseke. The Pentateuch and Haftorahs, leyi hleriweke hi Dr. J. H. Hertz, yi ri hi xiga lexi: “Eka Vaisrayele lava nga evuhlongeni, nhlamuselo ya kona a ku ta va leyi, ‘Hambi leswi Xi nga si kombisaka matimba ya Xona eka n’wina, Xi ta endla tano; i Xa hi laha ku nga heriki naswona hakunene xi ta mi kutsula.’ Vanhu vo tala va manguva lawa va landzelela Rashi [Bibele ya Xifurwa ni xihlamuseri xa Talmud] eku hundzuluxeleni ka [Eksoda 3:14] loku nge, ‘Ndzi ta va loyi ndzi nga ta va yena.’”

Xiga lexi nga eka Yohane 8:58 xi hambane swinene ni lexi xi tirhisiweke eka Eksoda 3:14. Yesu a nga xi tirhisanga tanihi vito kumbe xithopo kambe tanihi ndlela yo hlamusela vukona bya yena bya le mahlweni ka ku va munhu. Hikwalaho, xiya ndlela leyi ku hundzuluxela kun’wana ka Bibele ku hundzuluxelaka Yohane 8:58 ha yona:

1869: “Abrahama a nga si va kona, mina a ndzi ri kona.” The New Testament, hi G. R. Noyes.

1935: “Ndzi ve kona Abrahama a nga si velekiwa!” The Bible—An American Translation, hi J. M. P. Smith na E. J. Goodspeed.

1965: “Abrahama a nga si velekiwa, ana se a ndzi ri loyi ndzi nga yena.” Das Neue Testament, hi Jörg Zink.

1981: “A ndzi hanya Abrahama a nga si velekiwa!” The Simple English Bible.

1984: “Loko Abrahama a nga si humelela, mina a ndzi ri kona.” New World Translation of the Holy Scriptures.

Xisweswo, mianakanyo ya xiviri ya Xigriki leyi tirhisiweke laha hi leswaku Yesu, “mativula” lama vumbiweke hi Xikwembu, a a ri kona khale Abrahama a nga si velekiwa.—Vakolosa 1:15; Swivuriso 8:22, 23, 30; Nhlavutelo 3:14.

Nakambe, mongo wu kombisa leswi swi ri ku twisisa loku lulameke. Manuku Vayuda va lave ku khandla Yesu hi maribye hi ku tivula la ‘voneke Abrahama’ hambi leswi, hi laha va vuleke ha kona, a a nga si fika ni le ka malembe ya 50 hi vukhale. (Ndzimana 57) Nhlamulo ya Yesu ya xiviri a ku ri ku vula ntiyiso hi malembe ya yena. Kutani entiyisweni u va byele leswaku a a “hanya Abrahama a nga si velekiwa!”—The Simple English Bible.

“Rito A Ri Ri Xikwembu”

EKA Yohane 1:1, Bibele ya Xitsonga yi ri: “Eku sunguleni Rito a ri ri kona, Rito a ri ri ni Xikwembu, kutani Rito a xi ri Xikwembu.” Lava va pfumelaka eka Vunharhu-un’we va vula leswaku leswi swi vula ku “Rito” (Xigriki, ho loʹgos) leri nga ta emisaveni tanihi Yesu Kriste a ku ri Xikwembu xa Matimba Hinkwawo hi xoxe.

Hambi swi ri tano, xiya leswaku laha nakambe mongo wu andlala masungulo ya ku twisisa lokunene. Hambi ku ri Bibele ya Xitsonga yi ri, “Rito a ri ri ni Xikwembu.” (Xiitaliki i xerhu.) Munhu la nga “ni” munhu un’wana a nga fani ni munhu yoloye un’wana. Ku pfumelelana ni leswi, Journal of Biblical Literature, leyi hleriweke hi Jesuit Joseph A. Fitzmyer, yi xiya leswaku loko xiphemu xo hetelela xa Yohane 1:1 a xi lo hlamuseriwa xi vula Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, leswi “manuku a swi ta kaneta xiga xo sungula,” lexi vulaka leswaku Rito a ri ri ni Xikwembu.

Nakambe, xiya ndlela leyi ku hundzuluxela kun’wana ku hundzuluxelaka xiphemu lexi xa ndzimana leyi ha yona:

1808: “naswona rito a ri ri [Xinghezi, “a god”].” The New Testament in an Improved Version, Upon the Basis of Archbishop Newcome’s New Translation: With a Corrected Text.

1864: “naswona xikwembu [“a god”] a xi ri rito.” The Emphatic Diaglott, marito ya le xikarhi ka tilayini, hi Benjamin Wilson.

1928: “naswona Rito a ku ri xivumbeko xa Xikwembu.” La Bible du Centenaire, L’Evangile selon Jean, hi Maurice Goguel.

1935: “naswona Rito a ri ri xikwembu.” The Bible—An American Translation, hi J. M. P. Smith na E. J. Goodspeed.

1946: “naswona Rito a ri ri ra muxaka wa xikwembu.” Das Neue Testament, hi Ludwig Thimme.

1950: “naswona Rito a ri ri xikwembu [“a god”].” New World Translation of the Christian Greek Scriptures.

1958: “naswona Rito a ri ri Xikwembu [“a God”].” The New Testament, hi James L. Tomanek.

1975: “naswona xikwembu (kumbe, lexi nga ni muxaka wa vukwembu) a xi ri Rito.” Das Evangelium nach Johannes, hi Siegfried Schulz.

1978: “naswona lexi fanaka ni xikwembu a ku ri Rito.” Das Evangelium nach Johannes, hi Johannes Schneider.

Eka Yohane 1:1 riviti ra Xigriki the·osʹ (xikwembu) ri humelela kambirhi. Ku humelela ko sungula ku kombetela eka Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, lexi Rito a ri ri na xona (“naswona Rito [loʹgos] a ri ri ni Xikwembu [xivumbeko xa the·osʹ]”). The·osʹ leyi yo sungula yi rhangeriwe hi rito leri nge ton (Xinghezi, the), xivumbeko xa xirhangi xa ku tiveka xa Xigriki lexi kombetelaka eka munhu la hambaneke, emhakeni leyi Xikwembu xa Matimba Hinkwawo (“naswona Rito a ri ri ni [Xinghezi, the] Xikwembu”).a

Hi tlhelo rin’wana, a ku na xirhangi emahlweni ka the·osʹ ya vumbirhi eka Yohane 1:1. Kutani ku hundzuluxela ka xiviri a ku ta hlayekisa leswi, “naswona xikwembu a ri ri Rito” (and god was the Word). Kambe hi swi vonile leswaku ku hundzuluxela ko tala ku hundzuluxela the·osʹ (riviti-nkulu) leri ra vumbirhi tanihi “vukwembu,” “la fanaka na Xikwembu,” kumbe “xikwembu” (a god). Xana yi endla leswi hi mpfumelelo wihi ke?

Ririmi ra Xigriki xa Xikoine a ri ri na xirhangi xa ku tiveka (Xinghezi, “the”), kambe a ri ri hava xirhangi lexi xo pfumala ku tiveka (Xinghezi, “a” kumbe “an”). Kutani loko riviti-nkulu ri nga rhangeriwanga hi xirhangi xa ku tiveka, ri nga va leri nga tivekiki, swi titshege hi mongo wa kona.

Journal of Biblical Literature yi vula leswaku swiga “leswi nga [hava xirhangi] xa riendli-nkulu lexi rhangelaka riendli, ngopfu-ngopfu swi na ntikelo eka nhlamuselo.” Hi laha Journal leyi yi xiyaka ha kona, leswi swi kombisa leswaku loʹgos ri nga fanisiwa na xikwembu (a god). Yi tlhela yi ku hi Yohane 1:1: “Matimba ya ntikelo ya riendli-nkulu i ma kulukumba ngopfu lerova riviti [the·osʹ] ri nga ka ri nga tekiwi tanihi leri tivekaka.”

Manuku Yohane 1:1 yi kandziyisa ntikelo wa Rito, leswaku a ri ri “vukwembu,” “la fanaka ni Xikwembu,” “xikwembu, [Xinghezi, a god].” kambe hayi Xikwembu xa Matimba Hinkwawo. Leswi swi twanana ni Bibele hinkwayo, leyi kombisaka leswaku Yesu, loyi laha a vitaniwaka “Rito” entirhweni wakwe tanihi Muvulavuleri wa Xikwembu, a a ri nandza la yingisaka loyi a rhumiweke emisaveni hi Hosi yakwe, Xikwembu xa Matimba Hinkwawo.

Ku ni tindzimana tin’wana to tala ta Bibele leti eka tona kwalomu ka vahundzuluxeri hinkwavo va tindzimi tin’wana leti tirhisaka xirhangi xa ku tiveka ni xa ku pfumala ku tiveka hi ku phikelela va nghenisaka xirhangi xo pfumala ku tiveka (“a”) loko va hundzuluxela swiga swa Xigriki leswi nga ni xivumbeko lexi fanaka. Hi xikombiso, eka Marka 6:49, loko vadyondzisiwa va vone Yesu a famba ehenhla ka mati, King James Version yi ri: “Va anakanye leswaku i moya [Xinghezi, “a spirit”].” Hi Xigriki xa Xikoine, a ku na xirhangi xo pfumala ku tiveka (“a”) emahlweni ka “moya.” Kambe kwalomu ka ku hundzuluxela hinkwako loku tirhisaka xirhangi xa ku tiveka ni xo pfumala ku tiveka ku engetela xirhangi xo pfumala ku tiveka (“a”) ku endlela leswaku ku hundzuluxela loku ku fanela mongo. Hi ndlela leyi fanaka, leswi Yohane 1:1 yi kombisaka leswaku Rito a ri ri ni Xikwembu, a a nga ta va Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, kambe a a ri ri “xikwembu” (“a god”) kumbe “vukwembu.”

Joseph Henry Thayer, mufundhisi ni mudyondzi loyi a hoxeke xandla eka American Standard Version, hi ku olova u te: “Rito a ri ri vukwembu, hayi Xikwembu hi xoxe.” Naswona Jesuit John L. McKenzie eka Dictionary of the Bible yakwe u tsarile a ku: “Yoh 1:1, yi fanele handle ko kanakana yi hundzuluxeriwa yi ku . . . ‘rito a ri ri xikwembu.’”

Xana I Ku Tlula Nawu Ke?

HAMBI swi ri tano, van’wana va vula leswaku ku hundzuluxela ko tano ku tlula nawu wa ntivo-ririmi ra Xigriki xa Xikoine lowu humesiweke hi mudyondzi wa Mugriki E. C. Colwell le ndzhaku hi 1933. U tiyise leswaku hi Xigriki riviti-nkulu “ri na xirhangi [xa ku tiveka] loko ri landzela riendli; a ri na xirhangi [xa ku tiveka] loko ri rhangela riendli.” Hi leswi a a vula leswaku riviti-nkulu leri rhangelaka riendli ri fanele ku twisisiwa onge hi loko ri nga ri na xirhangi xa ku tiveka (“the”) emahlweni ka rona. Eka Yohane 1:1, riviti ra vumbirhi (the·osʹ), riendli-nkulu, swi rhangela riendli—“naswona [the·osʹ] a ri ri Rito.” Kutani, Colwell u vula leswaku, Yohane 1:1 yi fanele yi hlayekisa leswi, “naswona [the] Xikwembu a ku ri Rito.”

Kambe xiya swikombiso swimbirhi ntsena leswi kumekaka eka Yohane 8:44. Kwalaho Yesu u ri hi Diyavulosi: “A a ri mudlayi [Xinghezi, “a manslayer”]” ni “muhembi [Xinghezi, “a liar”].” Ku fana ni le ka Yohane 1:1, maviti-nkulu (“mudlayi” na “muhembi”) ma rhangela maendli (“a a ri” na “i”) eka Xigriki. A ku na xirhangi xo pfumala ku tiveka emahlweni ka maviti lawa hinkwawo hikuva a ku nga ri na xirhangi xo pfumala ku tiveka hi Xigriki xa Xikoine. Kambe ku hundzuluxela ko tala eka tindzimi tin’wana leti tirhisaka xirhangi xa ku tiveka ni xo pfumala ku tiveka ku nghenisa xirhangi xo pfumala ku tiveka (“a”) hikuva ntivo-ririmi ni mongo wa Xigriki swa xi lava.—Nakambe vona Marka 11:32; Yohane 4:19; 6:70; 9:17; 10:1; 12:6.

Colwell a a boheka ku swi pfumela leswi malunghana ni riviti-nkulu, hikuva u te: “I [“a” kumbe “an”] swo pfumala ku tiveka exiyin’weni lexi loko mongo wu lava swona ntsena.” Kutani nakambe u pfumela leswaku loko mongo wu lava swona, vahundzuluxeri va nga ha nghenisa xirhangi xo pfumala ku tiveka emahlweni ka riviti emuxakeni lowu wa xivumbeko xa xiga.

Xana mongo wu lava xirhangi xo pfumala ku tiveka eka Yohane 1:1? Ina, hikuva vumbhoni bya Bibele hinkwayo hi leswaku Yesu a hi Xikwembu xa Matimba Hinkwawo. Xisweswo, mongo wu fanele ku kongomisa muhundzuluxeri etimhakeni to tano, hayi nawu lowu kanakanisaka wa Colwell wa ntivo-ririmi. Naswona swi le rivaleni eka ku hundzuluxela ko tala loku nghenisaka xirhangi xo pfumala ku tiveka (“a”) eka Yohane 1:1 ni le tindhawini tin’wana leswaku vadyondzi vo tala a va pfumelelani ni nawu wo tano wo tisungulela, na rona Rito ra Xikwembu ri endla tano.

Ku Hava Ku Kanetana

XANA ku vula leswaku Yesu Kriste i “xikwembu” ku lwisana ni dyondzo ya Bibele ya leswaku ku na Xikwembu xin’we ntsena? E-e, hikuva minkarhi yin’wana Bibele yi tirhisa rito rero ku kombetela eka swivumbiwa swa matimba. Psalma 8:5 (NW) yi ri: “Nakambe u n’wi [munhu] endle a va ehansinyana ka vanhu lava fanaka ni Xikwembu [Xiheveru, ʼelo·himʹ],” hi leswaku, tintsumi. Eka ku tisirhelela ka Yesu eka xihehlo xa Vayuda, xa leswaku u tivula Xikwembu, u xiye leswaku “Nawu wu tirhisa rito leri nge swikwembu eka lava rito ra Xikwembu a ri kongomisiwe eka vona,” hi leswaku, vaavanyisi va vanhu. (Yohane 10:34, 35, JB; Psalma 82:1-6) Hambi a ri Sathana u vuriwa ‘xikwembu xa mafambiselo lawa ya swilo’ eka 2 Vakorinto 4:4.

Yesu u na xiyimo lexi tlakukeke swinene ku tlula tintsumi, vanhu lava nga hetisekangiki, kumbe Sathana. Tanihi leswi lava va hlamuseriwaka tanihi “swikwembu,” vanhu va matimba, entiyisweni Yesu a nga va xona naswona i “xikwembu.” Hikwalaho ka xiyimo xa yena xa nkoka evuxakeni na Yehova, Yesu i “Xikwembu xa [M]atimba.”—Yohane 1:1; Esaya 9:6.

Kambe xana “Xikwembu xa matimba” ni maletere ya xona lamakulu a swi kombisi leswaku Yesu hi ndlela yo karhi u ringana na Yehova Xikwembu ke? Nikantsongo. Esaya u profete leswi ntsena leswaku ri va rin’wana ra mavito lama Yesu a a ta vitaniwa ha wona, naswona hi ririmi ra Xitsonga mavito yo tano ma sunguriwa hi maletere lamakulu. Hambi swi ri tano, hambi leswi Yesu a a vuriwa ‘wa matimba,’ ku nga va na un’we ntsena loyi a nga wa “Matimba Hinkwawo.” Ku vitana Yehova Xikwembu “wa Matimba Hinkwawo” a ku ta va ni nkoka wuntsongo handle ka loko a ku lo va na van’wana lava na vona a va vuriwa swikwembu kambe lava nga ni xiyimo xa le hansi kumbe lexintsongo.

Bulletin of the John Rylands Library le Nghilandi yi xiya leswaku hi ku ya hi Karl Rahner mufundhisi wa Khatoliki, hambi leswi the·osʹ ri tirhisiwaka ematsalweni yo tanihi Yohane 1:1 ku kombetela eka Kriste, “ku hava ni kun’we etimhakeni leti laha ‘theos’ ri tirhisiweke hi mukhuva wo tano leswaku ri ringanisa Yesu na xona lexi kun’wana eka Testamente Leyintshwa xi humelelaka tanihi ‘ho Theos,’ hi leswaku, Xikwembu lexi Tlakukeke.” Naswona Bulletin leyi yi engetela yi ku: “Loko vatsari va Testamente Leyintshwa va pfumele leswaku i swa nkoka leswaku lava tshembekaka va fanele ku vula Yesu tanihi ‘Xikwembu,’ xana ku pfumaleka loku heleleke ka xivumbeko lexi xa ku tivula la pfumelaka eka Testamente Leyintshwa ntsena xa hlamuseleka ke?”

Kambe xana ku vuriwa yini hi ku vula ka muapostola Tomasi a ku, “Hosi ya nga ni Xikwembu xa nga!” eka Yesu eka Yohane 20:28? Eka Tomasi, Yesu a a fana ni “xikwembu,” ngopfu-ngopfu eka swiyimo swa masingita leswi vangeke ku hlamala ka yena. Vadyondzi van’wana va ringanyeta leswaku Tomasi a nga ha va a endle ku hlamala ka minsusumeto, a vulavula na Yesu kambe a swi kongomisa eka Xikwembu. Etimhakeni leti hinkwato, Tomasi a nga anakanyanga leswaku Yesu a a ri Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, hikuva yena ni vaapostola lavan’wana hinkwavo a va swi tiva leswaku Yesu a nga kalanga a tivula Xikwembu kambe u dyondzise leswaku Yehova a ri swakwe i ‘Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso.’—Yohane 17:3.

Nakambe, mongo wu hi pfuna ku twisisa leswi. Masiku ma nga ri mangani eku sunguleni Yesu la pfuxiweke u byele Mariya wa Magadala ku byela vadyondzisiwa a ku: “Ndzi tlhandlukela eka Tata wa mina, a nga Tata wa n’wina, eka Xikwembu xa mina, xi nga Xikwembu xa n’wina.” (Yohane 20:17) Hambi leswi Yesu ana se a a pfuxiwile tanihi moya wa matimba, Yehova a a ha ri Xikwembu xa yena. Naswona Yesu u ye emahlweni a kombetela eka xona hi ndlela yoleyo hambi ku ri ebukwini yo hetelela ya Bibele, endzhaku ka loko a kwetsimisiwile.—Nhlavutelo 1:5, 6; 3:2, 12.

Tindzimana tinharhu ntsena endzhaku ka ku hlamala ka Tomasi, eka Yohane 20:31 (NW), Bibele yi ya emahlweni yi veka mhaka erivaleni hi ku: “Leswi swi tsariwile leswaku mi ta pfumela leswaku Yesu i Kriste N’wana wa Xikwembu,” hayi leswaku a a ri Xikwembu xa Matimba Hinkwawo. Naswona yi vule “N’wana” hi ndlela ya xiviri, ku fana na tatana ni n’wana wa xiviri, hayi leswaku a a ri tanihi xiphemu xin’wana xa xihundla xa Xikwembu-nhloko xa Vunharhu-un’we.

Swi Fanele Ku Twanana Ni Bibele

KU VURIWA leswaku matsalwa man’wana yo hlayanyana ma seketela Vunharhu-un’we. Kambe lawa ma fana ni lama hlamuseriweke laha henhla hikuva, loko ma kambisisiwe hi rixaladza, a ma nyikeli nseketelo wa xiviri. Tindzimana to tano ti kombisa ntsena leswaku loko a kambisisa xin’wana ni xin’wana lexi vuriwaka nseketelo wa Vunharhu-un’we, munhu u fanele ku vutisa: Xana nhlamuselo ya twanana ni dyondzo leyi nga hundzukiki ya Bibele hinkwayo—leswaku Yehova Xikwembu a ri swakwe u Tlakukile? Loko swi nga ri tano, manuku nhlamuselo yi fanele yi hoxile.

Hi fanele ku tlhela hi tsundzuka leswaku ku hava “tsalwa leri kombisaka” na rin’we leri vulaka leswaku Xikwembu, Yesu na moya lowo kwetsima i van’we eka Xikwembu-nhloko xa xihundla. Ku hava tsalwa na rin’we kun’wana eBibeleni leri vulaka leswaku lava vanharhu hinkwavo va ringana hi xiyimo, matimba ni vukhale. Bibele a yi hundzuki eku paluxeni ka Yehova, Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, tanihi lexi Tlakukeke xi ri xoxe, Yesu tanihi N’wana wa xona la vumbiweke na moya lowo kwetsima tanihi matimba ya Xikwembu lama tirhaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 24]

“Vanhu va khale va tirhise [Yohane 10:30] hi ndlela leyi hoxeke ku kombisa leswaku Kriste u . . . ringana na Tatana.”—Commentary on the Gospel According to John, hi John Calvin

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 27]

Munhu la nga “ni” munhu un’wana a nga fani ni munhu yoloye un’wana

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 28]

“Rito a ri ri vukwembu, hayi Xikwembu hi xoxe.”—Joseph Henry Thayer, mudyondzi wa Bibele

[Swifaniso leswi nga eka tluka 24, 25]

Yesu u khongele eka Xikwembu leswaku onge vadyondzisiwa va yena va nga va ‘un’we hinkwavo,’ tanihi leswi yena ni Tata wakwe ‘va nga un’we’

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Yesu u kombise Vayuda leswaku a a nga ringani na Xikwembu, a vula leswaku a a nga ‘endli nchumu hi ku tisungulela kambe u endla leswi a voneke Tatana a swi endla’

[Swifaniso leswi nga eka tluka 29]

Tanihi leswi Bibele yi vitanaka vanhu, tintsumi, hambi a ri Sathana “swikwembu,” kumbe vanhu va matimba, Yesu la tlakukeke ematilweni hi laha ku fanelaka a nga vitaniwa “xikwembu”