Ngati—I Ya Nkoka Evuton’Wini

Xana ngati yi nga byi ponisa njhani vutomi bya wena? Leswi handle ko kanakana i swa nkoka eka wena hikuva ngati yi hlanganisiwa ni vutomi bya wena. Ngati yi rhwala okisijeni emirini wa wena, yi susa khabon-diyokisayidi, yi ku pfuna ku titwananisa ni ku cinca ka mahiselo ni ku pfuna eku lweni ka wena ni mavabyi.

Ku hlanganisiwa ka vutomi ni ngati ku endliwe khale swinene William Harvey a nga si kombisa ndzhendzeleko wa ngati hi 1628. Mahanyelo ya xisekelo ya vukhongeri lebyikulu ma kombetela eka Munyiki wa Vutomi, loyi a tiphofuleke malunghana ni vutomi na malunghana ni ngati. Ha yena gqweta ra Xiyuda ni Vukriste ri te: “Yena hi yexe u nyika vanhu hinkwavo vutomi ni ku hefemula ni swilo hinkwaswo. Hikuva hikwalaho ka yena hi ni vutomi ni ku famba-famba ni ku va kona.”a

Vanhu lava pfumelaka eka Munyiki wo tano wa Vutomi va tshemba leswaku vukongomisi bya yena i bya ku hi pfuna hi laha ku nga heriki. Muprofeta wa Muheveru u n’wi hlamusele tanihi “[Loyi a] ku dyondzisaka, a ku pfuna, a ku fambisa endleleni leyi u faneleke ku famba ha yona.”

Xitiyisekiso xexo, eka Esaya 48:17, i xiyenge xa Bibele, buku leyi xiximiwaka hikwalaho ka mimpimanyeto leyinene leyi nga pfunaka hinkwerhu ka hina. Xana yi ri yini mayelana ni ku tirhisa ka munhu ka ngati? Xana ya yi kombisa ndlela leyi vutomi byi nga ponisiwaka ha yona hi ngati? Kahle-kahle, Bibele yi kombisa kahle leswaku ngati yi tlula swihalaki leswi rharhanganeke swa vutomi. Yi boxa ngati makhamba lama tlulaka 400, naswona tin’wana ta tinhlamuselo leti ti katsa ku ponisiwa ka vutomi.

Eka nhlamuselo yin’wana yo sungula, Muvumbi u te: “Hinkwaswo leswi fambaka ni leswi hanyaka swi ta va swakudya swa n’wina. . . . Ntsena mi nga ka mi nga dyi nyama yi ri ni vutomi bya yona, yi nga ngati ya yona.” U tlhandlekerile: “Kutani ndzi ta rihisela engati ya n’wina, byi nga vutomi bya n’wina,” kava loko a avanyisa ku dlaya. (Genesa 9:3-6) U vule sweswo eka Nowa, kokwana un’we loyi a xiximiwaka swinene hi Vayuda, Mamoslem ni Vakriste. Vanhu hinkwavo xisweswo va tivisiwile leswaku ku ya hi langutelo ra Muvumbi, ngati yi yimela vutomi. Leswi a swi ri leswi tlulaka xinawana xa swakudya. Handle ko tipfinyinga, nsinya wa nawu wa mahanyelo a wu katseka. Ngati ya munhu yi na ntikelo lowukulu naswona a yi fanelanga yi tirhisiwa hi ndlela yo biha. Muvumbi endzhaku u tlhandlekele vuxokoxoko lebyi eka byona hi nga ti vonaka hi ku olova timhaka ta mahanyelo leti a ti hlanganisaka ni ngati ya vutomi.

Nakambe u kombetele eka ngati loko a nyika nxaxamelo wa Milawu eka Israyele wa khale. Hambi loko vanhu vo tala va xixima vutlhari ni vunene leswi nga eka nxaxamelo wolowo, a hi vangani lava xiyaka milawu ya wona leyi tiyeke ehenhleni ka ngati. Hi xikombiso: “Loko mani na mani wa yindlu ya Israyele kumbe wa valuveri loyi a tshamaka exikarhi ka vona a dya ngati yihi ni yihi, ndzi ta hlundzukela munhu loyi a dyaka ngati, naswona ndzi ta n’wi susa exikarhi ka ndyangu wa yena. Hikuva vutomi bya nyama byi le ngatini.” (Levitika 17:10, 11, Tanakh) Xikwembu endzhaku xi hlamusele leswi muhloti a a fanele ku endla swona hi xiharhi lexi feke: “U ta halata ngati ya xona ivi a yi seletela hi misava. . . . Mi nga ka mi nga dyi ngati ya nyama yihi na yihi, hikuva vutomi bya nyama hinkwayo byi le ngatini ya yona. Un’wana ni un’wana loyi a yi dyaka u ta susiwa.”—Levitika 17:13, 14, Ta.

Vativi va sayense sweswi va swi tiva leswaku nxaxamelo wa Milawu ya Vayuda a wu tlakusa rihanyo lerinene. Hi xikombiso, a wu lava leswaku thyaka ri va ehandle ka mixaxa naswona ri seleteriwa ni leswaku vanhu va nga dyi nyama leyi a yi ri na khombo lerikulu ra mavabyi. (Levitika 11:4-8, 13; 17:15; Deuteronoma 23:12, 13) Hambi leswi nawu lowu yelanaka ni ngati a wu ri ni timhaka ta rihanyo, a ku katseka swo tala swinene. Ngati a yi ri ni nhlamuselo yo fanekisela. A yi yimela vutomi lebyi nyikeriweke hi Muvumbi. Hi ku tamela ngati tanihi leyi hlawulekeke, vanhu a va kombisa ku titshega ha yena leswaku va kuma vutomi. Ina, xivangelo-nkulu xa leswaku va nga dyi ngati a ku nga ri leswaku a yi nga ri na rihanyo, kambe leswaku a yi ri na nhlamuselo leyi hlawulekeke eka Xikwembu.

Nawu hi ku phindha-phindha wu hlamusele ku yirisa ka Muvumbi ka ku dya ngati leswaku ku tiyisiwa vutomi. “U nga tshuki u dya ngati; yi halati ehansi ku fana ni mati. U nga yi dyi, leswaku wena ni vana va wena lava nga ta ta endzhaku ka wena mi ta kateka, hikuva mi ta va mi endla leswi lulameke.”—Deuteronoma 12:23-25, NIV; 15:23; Levitika 7:26, 27; Ezekiel 33:25.b

Ku hambana ni ndlela leyi van’wana va anakanyaka ha yona namuntlha, nawu wa Xikwembu ehenhleni ka ngati a wu nga fanelanga ku honisiwa hi leswi ku humeleleke mhangu ntsena. Eka nkitsikitsi wa le nkarhini wa nyimpi, masocha man’wana ya Vaisrayele ma dlaye swiharhi ivi “[ma] dya nyama yi ri ni ngati.” Hikwalaho ka mhangu, xana a swi pfumeleriwa eka vona leswaku va tiyisa vutomi bya vona hi ngati? E-e. Ndhuna-nkulu ya vona yi kombise leswaku ndlela ya vona a ya ha ri xidyoho lexikulu. (1 Samuel 14:31-35) Hikwalaho, tanihi leswi vutomi byi nga bya nkoka, Munyiki wa Vutomi bya hina a nga si tshama a vula leswaku mimpimanyeto ya yena yi nga honisiwa emhangwini.

NGATI NI VAKRISTE VA NTIYISO

Xana Vukriste byi yima kwihi ehenhleni ka ku ponisa vutomi bya munhu hi ngati?

Yesu a a ri wanuna wa vutshembeki, ku nga mhaka leyi a xiximiwaka swinene ngopfu ha yona. A a swi tiva leswaku Muvumbi u vule leswaku ku dya ngati a swi hoxile ni leswaku nawu lowu a wu boha. Hikwalaho, ku na xivangelo lexinene xo pfumela leswaku Yesu a a ta hlayisa nawu wa ngati hambi loko a ri ehansi ka ntshikilelo wo wu tlula. Yesu “a nga endlanga chumu xo biha, [naswona] a ku kumiwanga vukanganyisi emilon’weni ya yena.” (1 Petro 2:22, Knox) Xisweswo u boxerile valandzeri vakwe ntila, ku katsa ni ntila wo xixima vutomi ni ngati. (Endzhakunyana hi ta kambisisa ndlela leyi ngati ya Yesu hi byakwe yi katsekaka ha yona emhakeni leyi ya nkoka leyi khumbaka vutomi bya wena.)

Xiya leswi humeleleke loko, malembe endzhaku ka rifu ra Yesu ku tlhekeke mphikamakaneta malunghana ni loko un’wana loyi a vaka Mukriste a fanele ku hlayisa milawu hinkwayo ya Israyele. Leswi swi kaneriwile enhlanganweni wa huvo leyi fumaka ya Vukriste, leyi a yi katsa vaapostola. Yakobo makwavo wa Yesu hi manana u kombetele eka matsalwa lama nga ni swileriso mayelana ni ngati, leswi byeriweke Nowa ni rixaka ra Israyele. Xana sweswo a swi ta boha eka Vakriste?—Mintirho 15:1-21.

Huvo yoleyo yi rhumele xiboho xa yona emabandlheni hinkwawo: Vakriste a va fanelanga ku hlayisa nawu lowu nyikiweke Muxe, kambe i swa ‘nkoka’ eka vona ku ‘papalata swilo leswi phahleriwaka swikwembu swa hava, ni ngati ni swilo leswi tlimbiweke minkolo [nyama leyi nga humesiwangiki ngati] ni vuoswi.’ (Mintirho 15:22-29) Vaapostola a va nga nyikeli nawu wa mihiva-hivani kumbe wa swakudya ntsena. Xileriso lexi xi simeke mikhuva leyinene ya xisekelo, leyi Vakriste vo sungula va fambisaneke na yona. Kwalomu ka khume ra malembe endzhakunyana, va swi amukerile leswaku a va ha fanele va ‘tihambanisa ni swilo leswi phahleriwaka swikwembu swa hava, kun’we ni ngati ni vuoswi.’—Mintirho 21:25.

Wa swi tiva leswaku timiliyoni ta vanhu ti nghena tikereke. Vo tala va vona kumbexana a va ta pfumela leswaku mahanyelo ya Vukriste ma katsa ku ka u nga gandzeli swikwembu swa hava ni ku ka u nga hlanganyeli evunghwavaveni. Hambi swi ri tano, hi fanele ku swi xiya leswaku vaapostola va veke ku papalata ngati eka mpimo wa le henhla wa mahanyelo lowu ringanaka ni ku papalata swidyoho sweswo. Xileriso xa vona xi gimete hi ku: “Loko mi tihambanisa ni swilo leswi khwatsi, mi ta kateka. Vanani ni rihanyo lerinene!”—Mintirho 15:29, NW.

Xileriso xa vaapostola xi twisisiwe khale tanihi lexi xi bohaka. Eusebius u hlamusela hi wansati lontsongo wa le kusuhi ni makumu ya lembe xidzana ra vumbirhi loyi, emahlweni ko fa ehansi ka nxaniso, a vuleke yinhla ya leswaku Vakriste “a va pfumeleriwi ku dya ngati hambi ku ri ya swiharhi leswi nga riki na dzano.” A a nga tirhisi mfanelo yo fa. A a lava ku hanya, kambe a a nga ta yi landzula misinya yakwe ya milawu. Xana a wu va xiximi lava va rhangisaka nsinya wa nawu ku tlula ku vuyeriwa ka munhu hi xiyexe?

Mutivi wa sayense Joseph Priestley u dlayelele hi ndlela leyi: “Ku yirisiwa ka ku dya ngati, loku nyikiweke Nowa, ku vonaka ku ri loku bohaka eka rixaka ra yena hinkwaro . . . Loko hi hlamusela [ku] yirisa ka vaapostola hi mukhuva wa Vakriste va khale, lava a ku nga ta anakanyiwa leswaku a va nga twisisi muxaka ni mpimo wa swona hi laha ku faneleke, a ku na leswi hi nga swi vulaka handle ko heta hi leswaku a swi kunguhateriwe leswaku swi va leswi hetisekeke ni leswi hambetaka; hikuva ngati a yi nga dyiwi hi Vakriste vahi na vahi hi malembe xidzana yo tala.”

KU VURIWA YINI HI KU TIRHISA NGATI TANIHI MURHI?

Xana ku yirisa ka Bibele ka ngati a ku ta katsa mintirho ya swa vutshunguri, yo tanihi mimpompelo, leswi entiyisweni a swi nga tiviwi emasikwini ya Nowa, Muxe kumbe vaapostola?

Hambi leswi vutshunguri bya manguva lawa byo tirhisa ngati a byi nga ri kona enkarhini wolowo, ku tirhisiwa ka ngati ka swa vutshunguri a hi ka manguva lawa. Hi malembe ya kwalomu ka 2 000, aEgipta ni kun’wana, “ngati [ya munhu] a yi tekiwa tanihi murhi lowu horisaka nhlokonho.” Dokodela u paluxe murhi lowu nyikiweke n’wana wa xinuna wa Hosi Asari-Hadoni loko tiko ra Asiriya ri ri emahlweni hi thekinoloji: “[Hosana] ya antswa swinene; nkulukumba, hosi ya mina, u nga tsaka. Ku sukela hi siku ra vu-22 ndzi (n’wi) nyika ngati leswaku a nwa, u ta (yi) nwa masiku ya 3. Hi masiku man’wana ya 3 ndzi ta (n’wi [nyika] ngati) leswaku yi n’wi tirha endzeni.” Asari-Hadoni a a tirhisana ni Vaisrayele. Kambe leswi Vaisrayele a va ri na Nawu wa Xikwembu, a va nga ta nwa ngati tanihi murhi.

Xana ngati a yi tirhisiwa tanihi murhi eminkarhini ya Rhoma? Mutivi wa swa ntumbuluko Pliny (loyi a hanyeke hi nkarhi wa vaapostola) ni dokodela wa lembe xidzana ra vumbirhi Aretaeus va vika leswaku ngati ya munhu a yi tshungula switshetshela. Endzhaku Tertullian u tsarile a ku: “Anakanya lava hi torha lerikulu, enkombisweni wa le ndlwini ya mintlangu, va tekaka ngati leya ha ku humesiwaka eka swigevenga leswo homboloka . . . ivi va famba na yona leswaku va ya tshungula switshetshela swa vona.” U va hambanise ni Vakriste, lava “va nga riki na yona hambi ku ri ngati ya swiharhi eswakudyeni [swa vona] . . . Loko u ringa Vakriste, va nyike masoseji lama taleke hi ngati. Kavula, u ta tiyiseka leswaku a [swi] le nawini eka vona.” Kutani ke, Vakriste vo sungula a va ta amukela rifu ematshan’weni ya ku dya ngati.

“Ngati exivumbekweni xa yona xa siku na siku a yi . . . hundzeriwanga hi nkarhi tanihi mpfangano wa murhi na vungoma,” ku vika buku leyi nge Flesh and Blood. “Hi xikombiso, hi 1483, Louis XI wa Furwa a a vabyela ku fa. ‘Siku na siku a swi nyanya, naswona mirhi a yi n’wi pfunanga nchumu, hambi leswi a yi ri ya muxaka lowu nga tolovelekangiki; hikuva a a ri ni ntshembo wa matimba wa ku hlakarhela hi ngati ya munhu leyi a yi tekeke eka vana van’wana a yi nwa.’”

Ku vuriwa yini hi ku pompela ngati? Minkambisiso ya leswi yi humelele eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-16. Thomas Bartholin (1616-80), profesa wa ntivo-swirho swa miri eYunivhesiti ya Copenhagen, u swi arile a ku: ‘Lava va sindzisaka ku tirhisiwa ka ngati ya munhu tanihi murhi wa le ndzeni wa mavabyi va vonaka va yi tirhisa hi ndlela leyi hoxeke ni ku dyoha swinene. Makhema a ma amukeriwi. Ha yini hi nga nyenyi lava va thyakisaka nkolo wa vona hi ngati ya munhu? Swa ha fana ni ku amukeriwa ka ngati ya le handle leyi humaka eka nsiha lowu tsemiweke, yi nghenisiwa hi nomu kumbe hi switirho swa mpompelo. Vasunguri va endlelo leri va chavisiwa hi nawu wa Xikwembu, lowu ku dyiwa ka ngati ku yirisiwaka hi wona.’

Hikwalaho, vanhu lava anakanyaka eka malembe xidzana lama hundzeke va xiye leswaku nawu wa Bibele a wu tirha eku ngheniseni ka ngati emisiheni hi laha a wu endla ha kona eku yi ngheniseni hi nomu. Bartholin u dlayelele hi ku: “Mikhuva leyi ya ku nghenisa [ngati] hayimbirhi ya pfumelelana naswona yi na xikongomelo xin’we, leswaku hi ngati leyi miri lowu vabyaka wa phameriwa kumbe ku kondleteriwa.”

Nkatsakanyo lowu wu nga ku pfuna ku twisisa xiyimo lexi nga hundzukiki xa vukhongeri lexi Timbhoni ta Yehova ti xi tekaka. Va xixima vutomi swinene, naswona va lava nkhathalelo lowunene wa vutshunguri. Kambe va tiyimisele leswaku va nga tluli mpimanyeto wa Xikwembu, lowu wu nga hundzukangiki: Lava va xiximaka vutomi tanihi nyiko leyi humaka eka Muvumbi a va ringeti ku tiyisa vutomi hi ku dya ngati.

Hambi swi ri tano, hi malembe layo tala ku vuriwe marito ya leswaku ngati yi ponisa vutomi. Madokodela ma nga hlamusela timhaka leti eka tona un’wana a veke ni ku lahlekeriwa lokukulu ka ngati kambe a pomperiwa ivi a antswa hi xihatla. Kutani u nga ha tivutisa, ‘Xana leswi i swa vutlhari kumbe vuphukuphuku ku fikela kwihi hi tlhelo ra vutshunguri?’ Vumbhoni bya swa vutshunguri byi nyikeleriwa ku seketela vutshunguri bya ngati. Xisweswo, i swa wena ku kuma mintiyiso leswaku u endla nhlawulo lowu voningeriweke ehenhleni ka ngati.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 4]

“Milawu ya mahanyelo leyi andlariweke laha hansi hi mukhuva lowu pakanisaka ni lowu landzelelekaka [eka Mintirho 15] yi faneleka tanihi leyi yi lavekaka, yi nyikela vumbhoni lebyi tiyeke swinene bya leswaku emianakanyweni ya vaapostola leri a ku nga ri lunghiselelo ra nkarhinyana, kumbe mpimo wa nkarhinyana.”—Profesa Édouard Reuss, eYunivhesiti ya Strasbourg.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Martin Luther u kombetele eka nhlamuselo ya xileriso xa vaapostola a ku: “Sweswi loko hi lava ku va na kereke leyi tixaxametaka ni xitsundzuxo lexi, . . . hi fanele ku dyondzisa ni ku sindzisa leswaku ku sukela sweswi ku ya emahlweni ku hava hosana, hosi, muaka-tiko kumbe murimi loyi a dyaka masekwa, mpfundla, mhofu kumbe nyama ya nguluve leyi swekiweke ni ngati . . . Naswona vaaka-tiko ni varimi ngopfu-ngopfu va fanele ku papalata masoseji yo tshwuka ni masoseji ya ngati.”

[Xihlovo Xa Kona]

Woodcut by Lucas Cranach

[Bokisi leri nga eka tluka 6]

“Xikwembu ni vanhu va languta swilo hi tindlela leti hambaneke swinene. Leswi swi vonakaka swi ri swa nkoka emahlweni ya hina hakanyingi a swi vuli nchumu loko swi ringanisiwa ni vutlhari bya hi laha ku nga heriki; naswona leswi swi vonakaka swi nga ri swa nkoka eka hina hakanyingi swi na nkoka lowukulu eka Xikwembu. A swi ri tano ku sukela eku sunguleni.”—“An Enquiry Into the Lawfulness of Eating Blood,” Alexander Pirie, 1787.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 3]

Medicine and the Artist by Carl Zigrosser/Dover Publications

[Xifaniso lexi nga eka tluka 4]

Ehubyeni leyi nga rivalekiki, huvo leyi fumaka ya Vukriste yi tiyise leswaku nawu wa Xikwembu ehenhleni ka ngati wa ha boha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Ku nga khathariseki vuyelo bya kona, Vakriste vo sungula va ale ku tlula nawu wa Xikwembu ehenhleni ka ngati

[Xihlovo Xa Kona]

Painting by Gérôme, 1883, courtesy of Walters Art Gallery, Baltimore