Ku Ponisa Vutomi Hi Ngati—Njhani?

“Hlawula vutomi . . . u yingisa rito ra [Xikwembu] . . . , hikuva hi [x]ona [xi] nga vutomi bya wena, ni ku leha ka masiku ya wena.”—DEUTERONOMA 30:19, 20.

1. Xana Vakriste va ntiyiso va hlawuleke njhani hi ku xixima ka vona vutomi?

VANHU vo tala va vula leswaku va xixima vutomi, leswi kombisiwaka hi langutelo ra vona ra nxupulo lowukulu ehenhleni ka ku xixa khwiri kumbe ku hlota. Hambi swi ri tano, ku ni ndlela leyi hlawulekeke leyi Vakriste va ntiyiso va xiximaka vutomi ha yona. Psalma 36:9 yi ri: “Nseledyana ya v̌utomi yi na wena [Xikwembu].” Tanihi leswi vutomi byi nga nyiko leyi humaka eka Xikwembu, Vakriste va teka langutelo ra xona hi ngati ya vutomi.

2, 3. Ha yini hi fanele ku tsundzuka Xikwembu malunghana ni ngati? (Mintirho 17:25, 28)

² Vutomi bya hina byi titshege hi ngati, leyi fambisaka okisijeni emirini wa hina hinkwawo yi susa khabon-diyokisayidi, yi hi pfumelela hi titwananisa ni ku cinca ka mahiselo naswona yi hi pfuna ku lwisana ni mavabyi. Loyi a hi nyikeke vutomi nakambe u kunguhate ni ku nyikela ntlawa lowu hlamarisaka wa swiaki swa xihalaki lexi vuriwaka ngati, lexi tiyisaka vutomi. Leswi swi kombisa ku tsakela ka yena loku yaka emahlweni ka ku sirhelela vutomi bya vanhu.—Genesa 45:5; Deuteronoma 28:66; 30:15, 16.

³ Vakriste ni vanhu hinkwavo va fanele ku tivutisa: ‘Xana ngati yi nga ponisa vutomi bya mina hi matirhelo ya yona ya ntumbuluko ntsena, kumbe ngati yi nga ha ponisa vutomi hi ndlela leyi enteke swinene?’ Hambi loko vanhu vo tala va ku xiya ku hlangana exikarhi ka vutomi ni matirhelo lama tolovelekeke ya ngati, entiyisweni ku na swo tala leswi katsekaka. Mahanyelo ya Vakriste, Mamoslem ni Vayuda, hinkwawo ma yisa nyingiso eka Munyiki wa Vutomi loyi a tiphofuleke swinene ehenhleni ka vutomi ni ngati. Ina, Muvumbi wa hina u na swo tala swo swi vula ehenhleni ka ngati.

Xiyimo Xa Xikwembu Lexi Tiyeke eHenhleni Ka Ngati

4. Eku sunguleni ka matimu ya vanhu, Xikwembu xi vule yini ehenhleni ka ngati?

⁴ Ngati yi boxiwa ku tlula minkarhi ya 400 eRitweni ra Xikwembu, Bibele. Eka swo sungula ku ni xileriso xa Yehova: “Xin’wana ni xin’wana lexi hanyaka ni ku famba-famba xi ta va swakudya swa n’wina . . . Kambe mi nga tshuki mi dya nyama leyi ngati ya yona ya vutomi ya ha riki eka yona.” U engeterile a ku: “Hikuva ndzi ta lava ku tihlamulela hakunene eka ngati ya vutomi bya n’wina.” (Genesa 9:3-5, New International Version) Yehova u vule sweswo eka Nowa, kokwana wa ndyangu wa vanhu. Hikwalaho, vanhu hinkwavo va tivisiwe leswaku Muvumbi u languta ngati tanihi leyi yimelaka vutomi. Un’wana ni un’wana loyi a vulaka leswaku u teka Xikwembu tanihi Munyiki wa Vutomi xisweswo u fanele a xiya leswaku Xi teka xiyimo lexi tiyeke ehenhleni ka ku tirhisa ngati ya vutomi.

5. Xana a ku ri xihi xivangelo-nkulu xa leswaku Vaisrayele a a va nga fanelanga ku dya ngati?

⁵ Xikwembu nakambe xi boxe ngati loko xi nyika Israyele nxaxamelo wa rona wa Milawu. Levitika 17:10, 11, hi ku ya hi ku hundzuluxela ka Tanakh ya Xiyuda yi hlayeka hi ndlela leyi: “Loko un’wana ni un’wana wa yindlu ya Israyele kumbe wa valuveri lava tshamaka exikarhi ka vona a dya ngati yihi na yihi, ndzi ta khwanyanisa nghohe ya Mina eka munhu loyi a dyaka ngati, kutani ndzi ta n’wi susa exikarhi ka maxaka ya yena. Hikuva vutomi bya nyama byi le ngatini.” Nawu wolowo a wu ta va ni mimpfuno ya rihanyo, kambe a ku katseka swo tala. Hi ku khoma ngati tanihi leyi hlawulekeke, Vaisrayele a a va ta kombisa ku titshega ka vona hi Xikwembu leswaku va kuma vutomi. (Deuteronoma 30:19, 20) Ina, xivangelo lexikulu lexi a va fanele ku papalata ku dya ngati ha xona a a ku ri leswi a yi ri ni nhlamuselo leyi hlawulekeke eka Xikwembu, kambe hayi hi leswi yi nga ha vaka yi nga ri na rihanyo.

6. Ha yini hi tiyiseka leswaku Yesu u namarhele xiyimo xa Xikwembu hi ngati?

⁶ Xana Vukriste byi yima kwihi eku poniseni ka vutomi bya munhu hi ngati? Yesu a a swi tiva leswi Tata wa yena a swi vuleke hi ku tirhisa ngati. Yesu a “nga endlanga nchumu lexi hoxeke, [naswona] ku hava vukanganyisi lebyi kumiweke emilon’wini ya yena.” Sweswo swi vula leswaku u hlayise Nawu hi ku hetiseka, ku katsa ni nawu ehenhleni ka ngati. (1 Petro 2:22, Knox) Xisweswo u boxele valandzeri va yena ntila, ku katsa ni ndlela yo xixima vutomi ni ngati.

7, 8. Xana swi twisiseke njhani leswaku nawu wa Xikwembu hi ngati wa tirha eka Vakriste?

⁷ Matimu ma hi komba leswi humeleleke endzhakunyana loko nhlengeletano ya huvo leyi fumaka ya Vukriste yi kunguhatile loko Vakriste va boheka ku hlayisa milawu hinkwayo ya Israyele. Hi ku kongomisiwa hi Xikwembu, va vule leswaku Vakriste a va boheki ku hlayisa nawu wa Muxe kambe i swa “nkoka” ku “hambeta va papalata swilo leswi tlhaveriweke swikwembu swa hava, ni ngati, ni swilo leswi tlimbiweke minkolo [nyama leyi nga humesiwangiki ngati] ni vuoswi.” (Mintirho 15:22-29, NW) Xisweswo va swi veke erivaleni leswaku ku papalata ngati i swa nkoka emahanyelweni tanihi ku papalata ku phahla swikwembu swa hava ni vunghwavava.a

⁸ Vakriste vo sungula va namarhele nsivelo wolowo wa Xikwembu. Loko a hlamusela ehenhleni ka sweswo, mudyondzi wa Munghezi Joseph Benson u te: “Nsivelo lowu wa ku dya ngati, lowu nyikiweke Nowa ni rixaka ra yena hinkwaro, ni ku phindhiwa eka Vaisrayele . . . a wu honisiwanga, kambe ku hambana ni sweswo, wu tiyisiwile eka Testamente Leyintshwa, Mintirho xv.; xisweswo wu endliwa nawu hi laha ku nga heriki.” Hambi swi ri tano, xana leswi Bibele yi swi vulaka ehenhleni ka ngati swi fanele swi lawula vutshunguri bya hina bya manguva lawa, byo tanihi mimpompelo, lebyi entiyisweni a byi nga tirhisiwi emasikwini ya Nowa kumbe enkarhini wa vaapostola?

Ngati eVutshungurini Kumbe Tanihi Vutshunguri

9. Ngati a a yi tirhisiwa njhani hi swa vutshunguri eminkarhini ya khale, hi ku hambana ni xikhundla xihi xa Vukriste?

⁹ Ku tirhisiwa ka ngati eka swa vutshunguri a hi ka manguva lawa nikantsongo. Buku leyi nge Flesh and Blood, hi Reay Tannahill, yi kombisa leswaku ku lava ku va 2 000 wa malembe, aEgipta ni kun’wana, “ngati a yi tekiwa tanihi xitshunguri xa matimba xa nhlokonho.” Varhoma a a va pfumela leswaku switshetshela swi nga tshunguriwa hi ku dya ngati ya munhu. Tertullian u tsarile hikwalaho ka ku tirhisiwa loku ka ngati eka swa “vutshunguri”: “Anakanya hi lava hi torha lerikulu, enkombisweni wa le ndlwini ya mintlangu, va tekaka ngati leya ha ku humesiwaka eka swigevenga leswo homboloka . . . ivi va famba na yona leswaku va ya tshungula switshetshela swa vona.” Leswi a a swi hambana swinene ni leswi Vakriste va swi endleke: “A hi nghenisi hambi ku ri ngati ya swiharhi eswakudyeni swa hina . . . Loko u ringa Vakriste va nyike masoseji lama taleke hi ngati. Kavula, u ta tiyiseka leswaku a [swi] le nawini eka vona.” Xiya mhaka leyi: Ematshan’wini yo dya ngati, leyi yimelaka vutomi, Vakriste vo sungula a va tiyimisela rifu.—Ringanisa 2 Samuel 23:15-17.

10, 11. Ha yini swi nga amukeriwaka leswaku mpimanyeto wa Xikwembu hi ngati wu alela ku amukela ku pomperiwa ngati?

¹⁰ Kavula, enkarhini wolowo ngati a yi nga pomperiwi, hikuva minkambisiso leyi nga ni mimpompelo yi sungule ekusuhi ni lembe xidzana ra vu-16 ntsena. Hambi swi ri tano, eka lembe xidzana ra vu-17, profesa wa swirho swa miri eYunivhesiti ya Copenhagen u landzurile a ku: ‘Lava va sindzisaka ku tirhisiwa ka ngati ya munhu tanihi murhi wa le ndzeni wa mavabyi va vonaka va yi tirhisa hi ndlela yo biha ni ku dyoha swinene. Makhema a ma amukeriwi. Ha yini hi nga nyenyi lava va thyakisaka nkolo wa vona hi ngati ya vanhu? Leswi swi yelanaka ni leswi i ku amukeriwa ka ngati ya le handle leyi humaka eka nsiha lowu tsemiweke, yi nghenisiwa hi nomu kumbe hi switirhisiwa swa mpompelo. Vasunguri va endlelo leri va chava hikwalaho ka nawu wa Xikwembu.’

¹¹ Ina, hambi ku ri eka malembe xidzana lama hundzeke, vanhu va swi vonile leswaku nawu wa Xikwembu a wu sivela ku nghenisa ngati emisiheni kun’we ni ku yi nghenisa hi nomu. Ku xiya leswi swi nga ha pfuna vanhu namuntlha ku twisisa xiyimo lexi Timbhoni ta Yehova ti xi tekaka, lexi fambisanaka ni xiyimo xa Xikwembu. Hambi loko va xixima vutomi swinene ni ku tlangela nkhathalelo wa swa vutshunguri, Vakriste va ntiyiso va xixima vutomi tanihi nyiko leyi humaka eka Muvumbi, kutani ke, a va ringeti ku tiyisa vutomi hi ku dya ngati.—1 Samuel 25:29.

Xana Yi Ponisa Vutomi Hi Swa Vutshunguri?

12. Vanhu lava anakanyaka va nga xiya yini hi laha ku twalaka ehenhleni ka mimpompelo ya ngati?

¹² Hi malembe layo tala tintlhari ti vule leswaku ngati yi ponisa vutomi. Madokodela ma nga ha hlamusela leswaku un’wana loyi a veke ni ku lahlekeriwa lokukulu ka ngati u mpomperiwe ngati ivi a antswa. Vanhu va nga ha tivutisa, ‘Xana xiyimo xa Vukriste i xa vutlhari kumbe i xa vuphukuphuku ku fikela kwihi hi tlhelo ra vutshunguri?’ A nga si amukela endlelo rihi na rihi lerikulu ra swa vutshunguri, munhu loyi a anakanyaka u ta lavisisa mimpfuno ni makhombo lama nga vaka kona. Ku vuriwa yini hi mimpompelo ya ngati? Ntiyiso wa kona hi leswaku mimpompelo ya ngati yi tele hi makhombo. Ma nga tlhela ma va lama dlayaka.

13, 14. (a) Hi tihi tindlela tin’wana leti ha tona mimpompelo ya ngati yi tikombeke yi ri ni khombo? (b) Xana ntokoto wa mupapa wu kombise makhombo ya rihanyo ya ngati hi ndlela yihi?

¹³ Sweswinyana, Dokodela L. T. Goodnough na Dokodela J. M. Shuck va xiyile: “Vandla ra swa vutshunguri i khale ri swi xiya leswaku hambi loko mphakelo wa ngati wu hlayisekile hi mpimo lowu hikiweke, mpompelo wa ngati nkarhi hinkwawo wu ni khombo. Xiphiqo lexi tolovelekeke ngopfu xa mpompelo wa ngati xi ya emahlweni xi va non-A, non-B hepatitis (NANBH); swiphiqo swin’wana leswi kotekaka swi katsa hepatitis B, alloimmunization, nhlaselo wa mpompelo, ku hlaseriwa ka nsawuto ni ku tala ka ayoni.” Loko xi ringanyeta rin’wana ra makhombo lawa lamakulu hi ‘vukheta,’ xiviko xi engeterile xi ku: “Ku languteriwe leswaku vanhu vo lava ku va 40 000 [eUnited States ntsena] va ta khomiwa hi NANBH lembe na lembe naswona 10% ya lava va ta khomiwa hi vuvabyi bya xivindzi na/kumbe hepatoma [khexe ya xivindzi].”—The American Journal of Surgery, June 1990.

¹⁴ Tanihi leswi khombo ra ku tshaha vuvabyi eka ngati leyi pomperiweke ri yaka ri tiviwa emisaveni hinkwayo, vanhu va tlhela va kambisisa malangutelo ya vona hi mimpompelo. Hi xikombiso, endzhaku ka loko mupapa a baleseriwile hi 1981, u tshunguriwile exibedlele ivi a ntshunxiwa. Endzhakunyana a a fanele ku tlhelela nakambe tin’hweti timbirhi, naswona xiyimo xa yena a xi bihe ngopfu lerova swi tikombe onge a a ta boheka ku tshika ntirho tanihi leswi a a nga ha pfuni nchumu. Hikwalaho ka yini? U kume vuvabyi lebyi tlulelaka bya chefu ya switsongwatsongwana eka ngati leyi a nyikiweke yona. Van’wana va nga ha tivutisa, ‘Loko ngati leyi nyikiwaka hambi ku ri mupapa yi nga hlayisekanga, ku vuriwa yini hi mimpompelo leyi nyikiwaka hina vanhu lava tolovelekeke?’

15, 16. Ha yini mimpompelo ya ngati yi nga hlayisekanga hambi loko ngati yi kamberiwile mavabyi?

¹⁵ Van’wana va nga ha vutisa, ‘Xana a va nge swi koti ku susa mavabyi engatini ke?’ Hi xikombiso xiya ku susiwa ka hepatitis B. Patient Care (February 28, 1990) yi kombisile yi ku: “Xirhalanganya xa vuvabyi bya xivindzi bya le ndzhaku ka mpompelo xi hungutekile endzhaku ko [byi] susa engatini emisaveni hinkwayo, kambe 5-10% ta vuvabyi bya xivindzi bya le ndzhaku ka mpompelo bya ha vangiwa hi hepatitis B.”

¹⁶ Ku hoxa ka nkambelo wo tano nakambe ku voniwa eka khombo rin’wana leri vangiwaka hi ngati—AIDS. Ntungu wa AIDS wu xalamukise vanhu eka khombo ra ngati leyi nga ni switsongwatsongwana. Kavula, sweswi ku ni minkambelo yo kambela ngati leswaku ku voniwa xitsongwatsongwana lexi. Hambi swi ri tano, ngati a yi kamberiwi etindhawini hinkwato naswona swi vonaka onge vanhu va nga ha va ni xitsongwatsongwana xa AIDS engatini ya vona hi malembe layo tala kambe xi nga voniwi hi minkambelo ya sweswi. Kutani vavabyi va nga kuma AIDS—naswona va kume AIDS—engatini leyi kamberiweke ni leyi pasisiweke!

17. Xana mimpompelo ya ngati yi nga ku endla njhani ku onha loku nga vonakiki hi xihatla?

¹⁷ Dokodela Goodnough na Dokodela Shuck nakambe va boxe “ku hlaseriwa ka nsawuto.” Ina, vumbhoni byi tiyisekisa leswaku hambi ku ri ngati leyi twananisiweke hi ndlela leyinene yi nga onha fambiselo ra nsawuto ra muvabyi, yi vangela khexe ni rifu. Xisweswo, dyondzo ya le Canada ya “vavabyi lava nga ni khexe ya nhloko ni nhamu yi kombise leswaku lava amukeleke mpompelo wa ngati hi nkarhi wa ku susiwa ka rhumba va tokote ku ehla lokukulu eka xiyimo xa nsawuto endzhaku ka sweswo.” (The Medical Post, July 10, 1990) Madokodela eYunivhesiti ya le Dzongeni wa California ma vikile ma ku: “Nhlayo ya vavabyi hinkwavo lava nga ni khexe ya kholokholo lava nga horiki a a yi ri 14% eka lava nga amukelangiki ngati na 65% eka lava va yi amukeleke. Eka khexe ya le non’weni, malakalaka ni nhompfu kumbe muhocho wa marhambu [sinus], nhlayo ya lava va nga horiki a ku ri 31% eka lava va nga riki na mimpompelo na 71% eka lava va nga ni mimpompelo.” (Annals of Otology, Rhinology & Laryngology, March 1989) Nsawuto lowu hlaseriweke nakambe wu vonaka wu seketela mhaka ya leswaku lava nyikiweke ngati hi nkarhi wa vuhandzuri va tala ku khomiwa hi vuvabyi lebyi tlulelaka.—Vona bokisi, tluka 10.

Xana Ku Na Swikhomela-ndhawu Swa Ngati?

18. (a) Makhombo lama katsekaka eka mimpompelo ya ngati ma hundzulela madokodela eka yini? (b) Hi rihi rungula leri u nga ha ri avelaka dokodela wa wena mayelana ni swikhomela-ndhawu?

¹⁸ Van’wana va nga ha ehleketa leswaku, ‘Mimpompelo yi ni khombo, kambe xana ku na swikhomela-ndhawu swo karhi?’ Hakunene hi lava nkhathalelo wa swa vutshunguri lowu humelelaka, wa ntikelo, kutani ke, xana ku ni tindlela leti amukelekaka ni leti humelelaka to hlula swiphiqo leswikulu swa vutshunguri handle ko tirhisa ngati? Hi ntsako, ina. The New England Journal of Medicine (June 7, 1990) yi vikile: “Madokodela, hi ku engeteleka ma xiya makhombo ya [AIDS] ni mavabyi lama hundziseriwaka hi mpompelo, ma kambisisa makhombo ni mimpfuno ya mimpompelo, naswona ma hundzukela eka swikhomela-ndhawu ku katsa ni leswiya swa ku papalata mimpompelo hi ku helela.”b

19. Ha yini u nga tiyisekaka leswaku u nga ala ngati kambe u tama u tshunguriwa hi laha ku humelelaka?

¹⁹ Timbhoni ta Yehova i khale ti ala mimpompelo ya ngati, hayi hikwalaho ka makhombo ya rihanyo, kambe ngopfu-ngopfu hikwalaho ka ku yingisela nawu wa Xikwembu hi ngati. (Mintirho 15:28, 29) Hambi swi ri tano, madokodela lama nga ni vutshila ma khathalele vavabyi lava nga Timbhoni hi laha ku humelelaka handle ko tirhisa ngati, ni makhombo lawa yi nga na wona. Hi laha xin’we exikarhi ka swikombiso swo tala xi vikiweke ha kona eka buku ya swa vutshunguri, Archives of Surgery (November 1990) yi hlamusele ku humesiwa ka mbilu ya muvabyi la nga Mbhoni loyi ripfalo ra yena ri amukeleke endlelo ro tano handle ko tirhisa ngati. Xiviko xi te: “Malembe yo tlula 25 ya ntokoto wo endla vuhandzuri bya mbilu eka Timbhoni ta Yehova ma hetelele hi ku humesiwa ka mbilu loku humelelaka handle ko tirhisa ngati . . . A ku na mafu lama humeleleke emahlweni kumbe endzhaku ka vuhandzuri exibedlele, naswona tidyondzo to kambisisa ta le ku sunguleni ti kombise leswaku miri wa vavabyi lava a a wu nga tali ku ala swirho leswi simekiweke.”

Ngati Ya Nkoka Swinene

20, 21. Ha yini Vakriste va fanele ku xiya leswaku va nga kurisi langutelo ra leswaku “Ngati i murhi wo biha”?

²⁰ Hambi swi ri tano, ku ni xivutiso lexi lavisisaka moya-xiviri lexi un’wana ni un’wana wa hina a faneleke ku tivutisa xona. ‘Ha yini ndzi kunguhate ku nga yi amukeli mimpompelo ya ngati? Kahle-kahle, hi xihi xivangelo-nkulu xa mina?’

²¹ Hi boxe leswaku ku ni swikhomela-ndhawu swa ngati leswi humelelaka leswi swi nga nghenisiki munhu emakhombyeni yo tala lama hlanganaka ni mimpompelo. Makhombo yo tanihi vuvabyi bya xivindzi kumbe AIDS ma susumetele vo tala leswaku va ala ngati handle ka swivangelo swa vukhongeri. Van’wana va vilela ngopfu hi leswi, onge hi loko va macha ehansi ka mujeko lowu nge: “Ngati I Murhi Wo Biha.” Swa koteka leswaku Mukriste a nga ha kokeriwa eku macheni koloko. Kambe i ku macha eka pato leri helaka hi rifu. Njhani?

22. I langutelo rihi ra ntiyiso hi vutomi ni rifu leri hi faneleke ku ri amukela? (Eklesiasta 7:2)

²² Vakriste va ntiyiso va swi xiya leswaku hambi loko va kuma nkhathalelo lowunene wa swa vutshunguri eswibedlhele leswinene, eka yinhla yo karhi vanhu va fa. Hambi va ni mimpompelo ya ngati kumbe va hava, vanhu va fa. Ku vula sweswo a swi vuli ku pfumela eka ku kunguhateriwa. I ku vula ntiyiso. Rifu i mhaka ya vutomi namuntlha. Vanhu lava honisaka nawu wa Xikwembu hi ngati hakanyingi va tokota khombo ra xihatla kumbe leri hlwelaka hikwalaho ka ngati. Van’wana va fa hikwalaho ka ngati leyi pomperiweke. Hambi swi ri tano, hinkwerhu hi fanele hi xiya leswaku, lava ponaka mimpompelo a va kumanga vutomi lebyi nga heriki, kutani ngati a yi tikombisi yi ponise vutomi bya vona hi laha ku nga heriki. Hi tlhelo rin’wana, vo tala lava alaka ngati, hi swivangelo swa vukhongeri ni/kumbe swa vutshunguri, kambe va amukela vutshunguri bya swikhomela-ndhawu va va ni rihanyo lerinene hi swa vutshunguri. Xisweswo va nga ha lehisa vutomi bya vona hi malembe yo tala—kambe hayi hi laha ku nga heriki.

23. Xana milawu ya Xikwembu hi ngati yi yelana njhani ni ku va ka hina vadyohi ni ku lava ka hina nkutsulo?

²³ Leswaku vanhu hinkwavo a va hetisekanga naswona va fa hakantsongo-ntsongo swi hi yisa eka yinhla-nkulu ya leswi Bibele yi swi vulaka ehenhleni ka ngati. Xikwembu xi byele vanhu hinkwavo leswaku va nga dyi ngati. Ha yini? Hikuva yi yimela vutomi. (Genesa 9:3-6) Enxaxamelweni wa Milawu, xi veke milawu leyi kombisaka leswaku vanhu hinkwavo va dyohile. Xikwembu xi byele Vaisrayele leswaku hi magandzelo ya swiharhi, a a va ta kombisa leswaku swidyoho swa vona swi fanele ku rivaleriwa. (Levitika 4:4-7, 13-18, 22-30) Hambi loko xi nga lavi swona sweswo eka hina namuntlha, swi ni nkoka sweswi. Xikwembu a a xi kunguhate ku nyikela gandzelo leri a a ri ta rivalela swidyoho swa vapfumeri hinkwavo hi xitalo—nkutsulo. (Matewu 20:28) Hi yona mhaka leyi hi faneleke hi va ni langutelo ra Xikwembu hi ngati.

24. (a) Ha yini a a swi ta va xihoxo ku languta eka makhombo ya rihanyo tanihi yinhla-nkulu malunghana ni ngati? (b) I yini lexi entiyisweni xi faneleke ku seketela langutelo ra hina ro tirhisa ngati?

²⁴ Ku languta makhombo ya rihanyo ya ngati ntsena a a ku ta va xihoxo, hikuva rero a ku nga ri langutelo ra Xikwembu. Vaisrayele va nga ha va va kume mimpfuno yo karhi ya rihanyo hi ku ka va nga dyi ngati, tanihi leswi va nga ha vaka va pfunekile hi ku nga dyi nyama ya tinguluve kumbe ya swiharhi leswi dyaka thyaka. (Deuteronoma 12:15, 16; 14:7, 8, 11, 12) Hambi swi ri tano, tsundzuka leswaku loko Xikwembu xi nyike Nowa mpfumelelo wo dya nyama, a xi ku sivelanga ku dya nyama ya swiharhi swo tano. Kambe xi lerisile leswaku vanhu a va fanelanga va dya ngati. Xikwembu ngopfu-ngopfu a xi nga kombeteli eka makhombo ya rihanyo lama kotekaka. Yoleyo a ku nga ri yona yinhla ya nkoka eka xileriso xa xona hi ngati. Vagandzeri va xona a a va fanele ku ala ku tiyisa vutomi bya vona hi ngati, hayi ngopfu-ngopfu hikwalaho ka leswi ku endla tano a a swi nga ri na rihanyo, kambe hikwalaho ka leswi a swi nga kwetsimanga. Va ale ngati, hayi hikwalaho ka leswi a a yi thyakisiwile, kambe hikwalaho ka leswi a a yi ri ya risima. A va ta kuma ku rivaleriwa hikwalaho ka ngati ya gandzelo ntsena.

25. Xana ngati yi nga byi ponisa njhani vutomi hi laha ku nga heriki?

²⁵ Leswi fanaka swi tano hi hina. Eka Vaefesa 1:7, BX, muapostola Pawulo u hlamuserile a ku: “Ha yena [Kriste] hi ni ku kuṭuriwa hi ngati ya yena, ku nga ku riv̌aleriwa ka ku dyoha ka hina hi rifuwo ra tintswalo ta šona.” Loko Xikwembu xi rivalela munhu swidyoho naswona xi languta munhu yoloye tanihi la lulameke, munhu yoloye u ni ntshembo wa vutomi lebyi nga heriki. Kutani ngati ya Yesu ya nkutsulo ya swi kota ku ponisa vutomi—nkarhi wo leha, entiyisweni, hi laha ku nga heriki.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

Xana U Nga Hlamusela?

◻ Hi xihi xivangelo-nkulu lexi ha xona Timbhoni ta Yehova ti alaka mimpompelo ya ngati?

◻ Hi byihi vumbhoni lebyi tiyisaka leswaku xiyimo xa Bibele hi ngati a hi lexi nga twaliki hi tlhelo ra vutshunguri?

◻ Xana nkutsulo wu hlangana njhani ni nawu wa Bibele hi ngati?

◻ Hi yihi ndlela yin’we ntsena leyi ha yona ngati yi nga ponisaka vutomi hi laha ku nga heriki?

[Bokisi leri nga eka tluka 10]

MPOMPELO NI KU TLULERIWA HI VUVABYI

Endzhaku ka mpfuxeto lowu anameke wa loko mimpompelo ya ngati yi nga endla muvabyi a tluleriwa hi vuvabyi hi ku olova, Dr. Neil Blumberg u hetelele hi ku: “Eka minkambisiso ya 12 ya vuongori [ya mhaka leyi], 10 yi kume leswaku mpompelo a a wu fambisana ni khombo leri engetelekeke ra ku tluleriwa hi switsongwatsongwana hi ku hlawuleka . . . Ku engetela kwalaho, mimpompelo enkarhini wun’wana emahlweni ka vuhandzuri wu nga ha tsanisa ku lwisana ka muvabyi ni ku tluleriwa hi vuvabyi loko mimbuyelo ya ku hlaseriwa ka nsawutiso wa mpompelo yi tshama hi laha minkambisiso yin’wana yi ringanyetaka ha kona . . . Loko mintiyiso leyi yo kurisiwa naswona yi tiyisiwa, swa vonaka leswaku vuvabyi lebyikulu byo tlulela bya le ndzhaku ka vuhandzuri byi nga va vuvabyi lebyi tolovelekeke ntsena lebyi fambisanaka ni mpompelo wa ngati.”—Transfusion Medicine Reviews, October 1990.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8]

Tisele to tshwuka ta ngati leti xiyekaka. “‘Microliter’ yin’wana ni yin’wana (awunsi ya 0.00003) ya ngati yi khome tisele to tshwuka ta ngati to sukela eka 4 wa timiliyoni ku ya eka 6 wa timiliyoni.”—“The World Book Encyclopedia”

[Xihlovo Xa Kona]

Kunkel-CNRI/PHOTOTAKE NYC