Mimpompelo Ya Ngati—Yi Hlayiseke Ku Fikela Kwihi?

A nga si amukela endlelo rihi ni rihi lerikulu ra vutshunguri, munhu loyi a anakanyaka u ta dyondza hi mimpfuno ni makhombo lama nga ha vaka kona. Ku vuriwa yini hi mimpompelo ya ngati? Sweswi i xitirho lexikulu eka swa vutshunguri. Madokodela yo tala lama khumbekaka swinene hi vavabyi va wona ma nga ha va ni ku kanakana kuntsongo ehenhleni ka ku nyikela ngati. Yi vuriwe nyiko ya vutomi.

Timiliyoni ti nyikele ngati kumbe ti yi amukerile. Hi 1986-87 Canada ri ve ni vanyikeri va 1,3 wa timiliyoni eka vaaki va timiliyoni ta 25. “[Eka] lembe ra sweswinyana leri tinhlayo ta rona ti kumekaka, tiyuniti ta ngati ta le xikarhi ka timiliyoni ta 12 na 14 wa timiliyoni ti tirhisiwile eka mimpompelo eUnited States ntsena.”—The New York Times, February 18, 1990.

“Ngati yi ve ni ntikelo wa ‘vungoma’ hi minkarhi hinkwayo,” ku xiya Dr. Louise J. Keating. “Eka malembe ya wona yo sungula ya 46, mphakelo wa ngati a wu twisisiwa hi madokodela ni vanhu tanihi lowu hlayisekeke ku tlula hi laha kahle-kahle a wu ri ha kona.” (Cleveland Clinic Journal of Medicine, May 1989) Xana xiyimo a xi ri xihi hi nkarhi wolowo, naswona hi xihi sweswi?

Hambi ku ri eka malembe ya 30 lama hundzeke, vativi va swa mavabyi ni vatirhi va le vuhlayiselweni bya ngati va tsundzuxiwile: “Ngati yi na khombo! Yi nga endla leswinene ngopfu kumbe leswi vavisaka swinene. Ku fa loku vangiwaka hi ku pomperiwa ngati ku ringana ni lokuya ku vangiwaka hi murhi wo titivata [wa ether] kumbe vuhandzuri bya xirhumbyana. Ku vuriwa leswaku ku na kwalomu ka rifu rin’we eka mimpompelo ya 1 000 ku ya ka 3 000 kumbexana 5 000. Endhawini ya London ku vikiwe rifu rin’we eka mabodlhela man’wana ni man’wana ya 13 000 ya ngati leyi pomperiweke.”—New York State Journal of Medicine, January 15, 1960.

Xana ku sukela kwalaho makhombo ma herisiwile lerova mimpompelo sweswi yi hlayisekile? Entiyisweni, lembe na lembe madzana ya magidi ma ve ni mavabyi hikwalaho ka ngati, naswona vo tala va fa. Hikwalaho ka tinhlamuselo leti nga laha henhla, leswi swi nga taka emianakanyweni ya wena i mavabyi lama vangiwaka hi ngati. Hi nga si kambisisa mhaka leyi, xiya makhombo man’wana lama nga tiviwiki ngopfu.

NGATI NI NSAWUTO WA WENA

Eku sunguleni ka lembe xidzana ra vu-20, vativi va sayense va entise ku twisisa ka munhu ka ku rharhangana loku hlamarisaka ka ngati. Va dyondze leswaku ku na tinxaka leti hambaneke ta ngati. Ku twananisa ngati ya munyikeri wa ngati ni ngati ya muvabyi loko ku endliwa mimpompelo swa nonon’hwa. Loko un’wana loyi a nga ni ngati ya muxaka A a amukela muxaka B, a nga ha heleriwa hi hemoglobini engatini. Leswi swi nga dlaya to tala ta tisele ta yena to tshwuka kutani swi n’wi dlaya hi ku hatlisa. Hambi loko ku hambanisa tinxaka ta ngati ni ku twananisa tingati to hambana sweswi swi tolovelekile, swihoxo swa humelela. Lembe na lembe vanhu va fa hi ku heleriwa hi hemoglobini engatini.

Mintiyiso yi kombisa leswaku mphikamakaneta ya ku hambana yi tlula swinene tinxaka leti nga riki tingani hi xiringaniso, ta ngati leti swibedlhele swi lavaka ku ti twananisa. Ha yini ke? Exihlokweni xa yena lexi nge “Mpompelo Wa Ngati: Ku Tirhisiwa, Ku Tlangisiwa Ni Makhombo,” Dr. Douglas H. Posey, Jr. wa tsala: “Kwalomu ka malembe ya 30 lama hundzeke Sampson u hlamusele mpompelo wa ngati tanihi endlelo leri vonakaka ri ri na khombo . . . [Ku sukela kwalaho] swisawutisi [antigens] leswi engetelekeke swa tisele to tshwuka leswi nga riki ehansi ka 400 swi xiyiwile ni ku funghiwa. Ku hava ku kanakana leswaku nhlayo yi ta hambeta yi engeteleka hikwalaho ka leswi nkuva wa tisele to tshwuka wu rharhanganeke swinene.”—Journal of the National Medical Association, July 1989.

Vativi va sayense sweswi va kambisisa vuyelo bya ngati leyi pomperiweke eka vutisirheleri bya miri kumbe nsawutiso. Xana sweswo a swi ta vula yini eka wena kumbe eka xaka leri lavaka vuhandzuri?

Loko madokodela ya simeka mbilu, xivindzi kumbe xirho xin’wana, nsawutiso wa muamukeri wu nga ha twa nyama yimbe ivi wu yi landzula. Hambi swi ri tano, mpompelo i ku simekiwa ka nyama. Hambi ku ri ngati leyi twananisiweke “hi ndlela leyinene” yi nga tshikilela nsawuto. Enhlengeletanweni ya vativi va mavabyi, ku kombisiwe yinhla ya leswaku madzana ya maphepha ya swa vutshunguri “ya hlanganise mimpompelo ya ngati ni ku khumbeka ka nsawutiso.”—“Mhaka Leyi Lwisanaka Na Mimpompelo Ya Kula,” Medical World News, December 11, 1989.

Ntirho lowukulu wa nsawuto wa wena i ku tshubula ni ku herisa tisele ta vuvabyi lebyi nga ni khombo (khexe). Xana nsawuto lowu tshikileriweke wu nga yisa eka khexe ni rifu? Xiya swiviko swimbirhi.

Magazini lowu nge Cancer (February 15, 1987) wu nyike vuyelo bya nkambisiso lowu endliweke eNetherlands: “Eka vavabyi lava nga ni khexe ya le rhumbyini lerikulu, vuyelo lebyo biha swinene bya mpompelo eku hanyeni ka nkarhi wo leha byi voniwile. Entlaweni lowu a ku ri ni ku hanya loku tolovelekeke ka malembe ya 5 ka vavabyi va 48% lava pomperiweke na 74% wa lava va nga pomperiwangiki.” Madokodela ya le Yunivhesiti ya California Dzonga ma landzelele vavabyi va dzana lava va endliweke vuhandzuri bya khexe. “Nhlayo ya vavabyi hinkwavo lava nga ni khexe ya kholokholo lava nga horiki a yi ri 14% eka lava va nga amukelangiki ngati na 65% eka lava va yi amukeleke. Eka khexe ya le non’weni, malakalaka ni nhompfu kumbe muhocho wa marhambu [sinus] nhlayo ya lava va nga horiki a ku ri 31% eka lava va nga riki na mimpompelo na 71% eka lava va nga ni mimpompelo.”—Annals of Otology, Rhinology & Laryngology, March 1989.

Xana minkambisiso yo tano yi ringanyeta yini malunghana ni mimpompelo? Exihlokweni xa yena lexi nge “Mimpompelo Ya Ngati Ni Vuhandzuri Bya Khexe,” Dr. John S. Spratt u dlayelele hi ku: “Vuhandzuri bya khexe byi nga ha lava ku va vuhandzuri lebyi nga riki na ngati.”—The American Journal of Surgery, September 1986.

Ntirho wun’wana lowukulu wa nsawuto wa wena i ku tilwela eku tluleriweni hi vuvabyi. Kutani swa twisiseka leswi minkambisiso yin’wana yi kombisaka leswaku vavabyi lava amukelaka ngati va tluleriwa hi ku olova hi vuvabyi. Dr. P. I. Tartter u endle ndzavisiso wa vuhandzuri bya le xikarhi ka rhumbu lerikulu ni rhumbu ra le mahosi. Eka vavabyi lava nyikiweke mimpompelo, tiphesente ta 25 ti khomiwe hi mavabyi yo tlulela, loko ti ringanisiwa ni tiphesente ta 4 ta lava va nga amukelangiki mimpompelo. Wa vika: “Mimpompelo ya ngati a yi fambisana na mavabyi lama tlulelaka loko yi nyikiwa emahlweni ka vuhandzuri, loko byi ri karhi byi endliwa kumbe endzhaku ka byona . . . Khombo ra vuvabyi byo tlulela bya le ndzhaku ka vuhandzuri ri engeteleke swinene hi nhlayo ya tiyuniti ta ngati leyi nyikeriweke.” (The British Journal of Surgery, August 1988) Lava a va ri kona enhlengeletanweni ya 1989 ya Nhlangano Wa Amerika Wa Vuhlayiselo Bya Ngati va dyondze leswi: Hambi loko tiphesente ta 23 ta lava va amukeleke ngati leyi nyikeriweke hi nkarhi wa vuhandzuri bya ku siva tinyonga ti khomiwe hi mavabyi lama tlulelaka, lava va nga nyikiwangiki ngati a va vanga ni mavabyi lama tlulelaka nikantsongo.

Malunghana ni vuyelo lebyi bya mimpompelo ya ngati, Dr. John A. Collins u tsarile a ku: “A swi ta hlamarisa hakunene loko ‘vutshunguri’ lebyi nga ni vumbhoni byintsongo swinene bya ku hetisisa nchumu wa ntikelo endzhaku a byi kumiwa byi nyanyisa xin’wana xa swiphiqo leswikulu leswi langutaneke ni vavabyi vo tano.”—World Journal of Surgery, February 1987.

XANA YI HAVA MAVABYI KUMBE YI TELE HI MAKHOMBO KE?

Vuvabyi lebyi vangiwaka hi ngati byi vilerisa madokodela lama khathalelaka ni vavabyi vo tala. I vuvabyi byihi ke? Entiyisweni, u nge kombeteli eka byin’we ntsena; hakunene byi tele.

Endzhaku ko hlamusela mavabyi lama dumeke swinene, Techniques of Blood Transfusion (1982) yi vulavula hi “mavabyi man’wana yo tlulela lama fambisanaka na mimpompelo,” yo tanihi thusula, vuvabyi bya switlhavi swa cytomegalovirus ni dari. Kutani yi ri: “Mavabyi man’wana yo hlayanyana na wona ma vikiwe tanihi lama tluletiwaka hi mpompelo wa ngati, ku katsa ni mavabyi ya nhlonge [herpes], vuvabyi bya ku tala ka agranulacytes engatini (Epstein-Barr virus), vuvabyi bya tinhlaribya, trypanosomiasis [vuvabyi bya le Afrika bya vurhongo ni vuvabyi bya Chagas], leishmaniasis [vuvabyi lebyi vangiwaka hi tiporotazowa, brucellosis [ku hisa loku tlurisaka ka miri], thayifasi, filariasis, muxaka wa dari swimungwamungwana, vuvabyi bya marhumbu ni vuvabyi bya swigalani bya le Colorado.”

Kahle-kahle, nxaxamelo wa mavabyi yo tano wa kula. U nga ha va u hlaye tinhloko-mhaka to tanihi “Vuvabyi Bya Lyme Byi Vangiwa Hi Mpompelo Ke? Swa Kanakanisa, Kambe Vatshila Va Ni Vuxiyaxiya.” Xana ngati leyi humaka eka un’wana la nga ni vuvabyi bya Lyme yi hlayiseke ku fikela kwihi ke? Ntlawa wa vatirhela-mfumo va rihanyo wu vutisiwe loko a wu ta amukela ngati yo tano. “Hinkwavo ka vona va hlamule va ku e-e, hambi leswi ku nga riki na un’we loyi a bumabumeleke ku halata ngati leyi humaka eka vanyikeri vo tano.” Xana vanhu va fanele va titwisa ku yini hi ngati leyi hlayisiweke leyi vatshila hi voxe a va nga ta yi amukela?—The New York Times, July 18, 1989.

Xivangelo xa vumbirhi lexi vavisaka hi leswaku ngati leyi hlengeletiweke etikweni rin’wana laha vuvabyi byo karhi byi taleke kona yi nga tirhisiwa ekule swinene, laha vanhu kumbe madokodela va nga ri xiyiki khombo leri. Hikwalaho ka ku engeteleka ka namuntlha ka ku famba-famba, ku katsa ni vabaleki ni vahlapfa, khombo leri ra kula lerova vuvabyi lebyi nga tivekiki byi nga ha va kona engatini.

Ku tlula kwalaho, mutshila wa mavabyi lama tlulelaka u tsundzuxile a ku: “Mphakelo wa ngati wu nga ha lava ku kamberiwa leswaku ku siveriwa ku tlulela ka mavabyi yo hlayanyana lama eku sunguleni a ma nga xiyiwi tanihi lama tlulelaka, ku katsa ni mavabyi ya mongo wa marhambu, [lymphoma] vuvabyi bya ngati ni vuvabyi bya mianakanyo [kumbe vuvabyi bya Alzheimer].”—Transfusion Medicine Reviews, January 1989.

Tanihi leswi makhombo lawa ma chavisaka, man’wana ma vumbe nchavo lowukulu swinene.

NTUNGU WA AIDS

“AIDS yi yi hundzulele makumu ndlela leyi madokodela ni vavabyi va ehleketaka ha yona hi ngati. Naswona yoleyo a hi mianakanyo leyo biha, ku vule madokodela lama hlengeletaneke eka National Institutes of Health ma ta khoma nhlengeletano yo vulavula hi mpompelo wa ngati.”—Washington Post, July 5, 1988.

Ntungu wa AIDS (acquired immunodeficiency syndrome) wu xalamukise vanhu eka khombo ra ku tshaha mavabyi lama tlulelaka lama humaka engatini hi matimba swinene. Timiliyoni sweswi ti tluleriwile. Wu hangalaka handle ko lawuleka. Naswona nhlayo ya wona ya mafu yi lava ku va 100 wa tiphesente.

AIDS yi vangiwa hi xitsongwatsongwana lexi hlaselaka nsawutiso (HIV), lexi nga hangalasiwaka hi ngati. Ntungu wa manguva lawa wa AIDS wu humelele hi 1981. Elembeni leri landzeleke, vatshila va rihanyo va dyondze leswaku xitsongwatsongwana lexi xi nga ha haxiwa hi ngati. Sweswi swa amukeriwa leswaku vumaki bya swa ngati a byi nonoka ku teka goza, hambi ku ri endzhaku ka loko ku kambela ku ve kona ko tiva ngati leyi nga ni swisaka swa HIV. Ku kamberiwa ka ngati leyi nyikeriweke eku heteleleni ku sungurile hi 1985,a kambe hambi ku ri hi nkarhi wolowo a ku tirhisiwanga engatini leyi ana se a yi hlayisiwile.

Endzhaku ka kwalaho vanhu va tiyisekisiwile, ‘Mphakelo wa ngati sweswi wu hlayisekile.’ Hambi swi ri tano, endzhakunyana, swi paluxiwile leswaku ku ni “mukhandlo” wa khombo wa AIDS. Endzhaku ka loko munhu a tluleriwe hi vuvabyi, swi nga teka tin’hweti a nga si humesa swisaka leswi xiyekaka. Hi ku ka a nga xiyi leswaku u na xitsongwatsongwana lexi, a nga ha nyikela ngati leyi loko yi kamberiwa a yi ta kumiwa yi nga fanelanga. Leswi swi humelerile. Vanhu va khomiwe hi AIDS endzhaku ka loko va pomperiwe ngati yo tano!

Xivono xi nyanya ku biha. The New England Journal of Medicine (June 1, 1989) yi vike hi ta “Mavabyi Lama Tumbeleke Ya HIV.” Swi kombisiwile leswaku vanhu va nga rhwala xitsongwatsongwana xa AIDS malembe yo tala xi nga xiyiwi hi ku kambela ka sweswi loku nga kongomangiki. Van’wana va nga ha lava ku tsongahata leswi tanihi timhaka ta xiwelo, kambe va kombisa “leswaku khombo ra ku tlulela ka AIDS hi le ngatini ni leswi yi vumbiwaka hi swona ri nga ka ri nga herisiwi hi laha ku heleleke.” (Patient Care, November 30, 1989) Mahetelelo lama kavanyetaka hi lama nge: Vuyelo bya nkambelo lebyi kombisaka leswaku a wu na xona xitsongwatsongwana lexi a byi nge tekiwi tanihi lebyi vulaka leswaku a wu na byona vuvabyi lebyi tlulelaka. Xana i vangani lava nga ta tama va kuma AIDS engatini?

XANA I NTANGU LEYI LANDZELAKA? KUMBE I TINTANGU?

Vanhu vo tala lava tshamaka emakamareni lama hirhiweke va twe ku hima ka ntangu yin’we ku ba ehansi ehenhla ka vona; endzhaku va nga ha rindzela ka vumbirhi. Eka xiphiqo xa ngati, ku hava loyi a swi tivaka leswaku i tintangu tingani leti dlayaka leti ta ha ta himaka.

Xitsongwatsongwana xa AIDS xi thyiwile HIV, kambe vatshila van’wana sweswi va xi vitana HIV-1. Ha yini ke? Hikuva va kume xitsongwatsongwana xin’wana xa muxaka wa AIDS (HIV-2). Xi nga vangela swikombiso swa AIDS naswona xi hangalake swinene etindhawini tin’wana. Ku tlula kwalaho, a “xi xiyiwi nkarhi na nkarhi hi minkambelo ya AIDS leyi sweswi yi tirhisiwaka laha,” ku vika The New York Times. (June 27, 1989) “Mintshubulo leyintshwa . . . yi swi endla swi nonon’hwa swinene eka vuhlayiselo bya ngati ku tiyiseka leswaku ngati leyi nyikeriweke yi hlayisekile.”

Kumbe xana ku vuriwa yini hi maxaka ya le kule ya xitsongwatsongwana xa AIDS ke? Khomixini ya muungameri (U.S.A.) yi vule leswaku xitsongwatsongwana xin’wana xo tano “ku pfumeriwa leswaku xi vanga mavabyi ya marhambu ni vuvabyi bya ngati bya T-cell ni vuvabyi byo chavisa bya misiha.” Xitsongwatsongwana lexi ana se xi kona eka vaaki lava nyikelaka ngati naswona xi nga hangalasiwa engatini. Vanhu va ni mfanelo yo tivutisa, ‘Xana ku kambela ka vuhlayiselo bya ngati ka switsongwatsongwana swin’wana swo tano ku vuyerisa ku fikela kwihi ke?’

Hakunene, i nkarhi ntsena wu nga ta vula leswaku i switsongwatsongwana swingani leswi tifihleke emphakelweni wa ngati. “Leswi nga tiviwiki swi nga ha va xivangelo lexikulu xa ku karhateka ku tlula leswi tiviwaka,” ku tsala Dr. Harold T. Meryman. “Switsongwatsongwana leswi tlulelaka ni minkarhi ya ku andza ka mavabyi leswi pimiweke hi malembe layo tala swi ta nonon’hwa ku swi hlanganisa ni mimpompelo naswona swi ta nonon’hwa ngopfu ku swi xiya. Ntlawa wa HTLV hakunene i wo sungula eka leswi ku humelela.” (Transfusion Medicine Reviews, July 1989) “Onge hi loko ntungu wa AIDS a wu nga ri maxangu lama ringaneke, . . . makhombo yo tala lama ha ku humelelaka kumbe lama hlamuseriweke ya mpompelo ma koke nyingiso hi va-1980. A swi lavi ku anakanya ngopfu ku vhumba leswaku mavabyi man’wana lamakulu ya switsongwatsongwana ma kona naswona ma tluletiwa hi mimpompelo ya ngati.”—Limiting Homologous Exposure: Alternative Strategies, 1989.

Kutani “tintangu” to tala ana se ti himile lerova Swihlovo swa Vulawuri bya Mavabyi swi bumabumela “switsundzuxo swa misava hinkwayo.” Hi leswaku, ‘vatirhi va nkhathalelo wa rihanyo va fanele ku pfumela leswaku vavabyi hinkwavo va tluleriwa hi HIV ni mavabyi man’wana lama vangiwaka hi ngati.’ Hi xivangelo lexinene, vatirhi va nkhathalelo wa rihanyo ni swirho swa vanhu va tlhela va lulamisa langutelo ra vona hi ngati.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 8]

“Kwalomu ka 1 eka 100 wa mimpompelo yi fambisana ni dari, ku rhurhumela kumbe vuvabyi bya nhlonge [hives]. . . . Kwalomu ka 1 eka 6 000 wa mimpompelo ya tisele to tshwuka yi hetelela hi ku dlayiwa ka tisele to tshwuka engatini. Loku i ku hlaseriwa ka nsawutiso loku nga vaka ni khombo hi xitshuketa kumbe hi ndlela ya ku nonoka hi masiku yo tala endzhaku ka mpompelo; swi nga hetelela hi ku karhateka ka xihatla [ka tinso], ku tsana ka nsusumeto wa ngati, ku oma ka ngati emisiheni hambi ku ri rifu.”—National Institutes of Health (NIH) conference, 1988.

[Bokisi leri nga eka tluka 9]

Mutivi wa sayense wa le Denmark Niels Jerne u hlanganyerile eka Xidlodlo xa Vunghwazi xa Vutshunguri xa 1984. Loko a vutisiwa mhaka leyi ha yona a landzuleke mpompelo wa ngati, u te: “Ngati ya munhu yi fana ni migandliso ya tintiho ta yena—a ku na tinxaka timbirhi ta ngati leti fanaka hi ku pakanisa.”

[Bokisi leri nga eka tluka 10]

NGATI, SWIVINDZI LESWI HLASERIWEKE NI . . .

“Lexi hlamarisaka, AIDS leyi vangiwaka hi ngati . . . a yi kalanga yi va nxungeto lowukulu ku fana ni mavabyi man’wana—hi xikombiso, vuvabyi bya xivindzi,” ku hlamusele Washington Post.

Ina, vunyingi lebyikulu byi vabyile swinene naswona byi file hikwalaho ka vuvabyi byo tano bya xivindzi, lebyi byi nga riki na vutshunguri lebyi kongomeke. Hi ku ya hi U.S.News & World Report (May 1, 1989), kwalomu ka tiphesente ta 5 ta lava va nyikiweke ngati eUnited States va khomiwa hi vuvabyi bya xivindzi—175 000 wa vanhu lembe na lembe. Kwalomu ka hafu va va lava khomiwaka hi byona handle ko hola, naswona lava va nga riki ehansi ka 1 eka 5 va khomiwa hi vuvabyi bya ku tiya ka xivindzi kumbe khexe ya xivindzi. Ku ringanyetiwa leswaku 4 000 va fa. Anakanya tinhloko-mhaka leti a wu ta ti hlaya loko a ku lo wa xihaha-mpfhuka, xi dlaya hinkwavo lava va xi khandziyeke. Kambe mafu ya 4 000 ma ringana ni xihaha-mpfhuka lexi taleke lexi waka n’hweti na n’hweti!

Madokodela ma swi tive khale leswaku vuvabyi bya xivindzi lebyi nga karhatiki ngopfu (muxaka A) byi hangalasiwa hi swakudya kumbe mati lama nga tengangiki. Kutani va kume leswaku muxaka lowu nga ni khombo swinene a wu hangalaka hi ngati, naswona a va nga ri na ndlela yo kambela ngati leswaku va byi susa. Eku heteleleni, vativi va sayense lava tlhariheke va kume ndlela yo tshubula “mintila” ya chefu leyi ya switsongwatsongwana (muxaka B). Eku sunguleni ka va-1970, ngati a yi hlutiwa ematikweni man’wana. Mphakelo wa ngati wu vonake wu hlayisekile naswona vumundzuku bya ngati byi vonake byi vangama! Xana a swi tiyile ke?

Endzhakunyana swi ve erivaleni leswaku magidi lama nyikiweke ngati leyi hlutiweke a ma ha khomiwa hi vuvabyi bya xivindzi. Vo tala, endzhaku ka vuvabyi lebyi hetaka matimba, va kume leswaku swivindzi swa vona swi hlaseriwile. Kambe loko ngati yi kamberiwile, ha yini leswi a swi humelela ke? Ngati a yi ri ni xivumbeko xin’wana lexi vuriwaka non-A, non-B hepatitis (NANB). Hi khume ra malembe byi hlasele mimpompelo—exikarhi ka tiphesente ta 8 na 17 ta lava va pomperiweke eIsrayele, Italy, Japani, Spain, Sweden na le United States va khomiwe hi byona.

Kutani ku humelele tinhloko-mhaka to tanihi leti nge “Vuvabyi Bya Xihundla Bya Xivindzi Bya Chefu Ya Switsongwatswongwana Ya Non-A, Non-B Eku Heteleleni Byi Hambanisiwile”; “Ku Herisa Dari eNgatini.” Nakambe, rungula a ri ku, ‘Vuvabyi lebyi kanganyisaka byi kumekile!’ Hi April 1989, vanhu va byeriwe leswaku vukamberi byi kume NANB, sweswi yi vuriwa hepatitis C.

U nga ha tivutisa loko vuxokoxoko lebyi byi helerile. Entiyisweni, valavisisi va le Italy va vike chefu yin’wana ya switsongwatsongwana swa xivindzi, nchumu lowu hundzukaka lowu nga ha vaka wu vanga n’we-xa-nharhu xa mavabyi lama. “Swihlovo swin’wana,” ku xiye Harvard Medical School Health Letter (November 1989) “swa vilela leswaku A, B, C na D a hi tinhlanga leti heleleke ta chefu ya switsongwatsongwana swa xivindzi; kambe swin’wana swi nga ha humelela.” The New York Times (February 13, 1990) yi te: “Vatshila va ehleketelela hi matimba leswaku chefu yin’wana ya switsongwatsongwana yi nga vanga vuvabyi bya xivindzi; loko yo tshuburiwa yi ta vuriwa hepatitis E ni swin’wana.”

Xana vuhlayiselo bya ngati byi langutane ni vulavisisi lebyi engetelekeke, byo leha, bya minkambelo yo endla leswaku ngati yi va leyi tengeke? Loko a tshaha xiphiqo xa ku lahlekeriwa, mukongomisi wa Xihambano xo Tshwuka wa le Amerika u vule marito lawa ma kavanyetaka: “Hi nga ka hi nga hambeti hi tlhandlekela vukamberi ehenhla ka vukamberi bya vuvabyi lebyi tlulelaka lebyi nga hangalasiwaka.”—Medical World News, May 8, 1989.

Hambi loko vukamberi bya hepatitis B byi ri na swihoxo; vo tala va ha byi tshaha engatini. Ku tlula kwalaho, xana vanhu va ta aneriseka hi vukamberi lebyi tivisiweke bya hepatitis C? The Journal of the American Medical Association (January 5, 1990) yi kombise leswaku lembe ri nga hundza vuxungu-langutela bya vuvabyi byi nga si kumiwa hi vukamberi. Hi nkarhi lowu fanaka, vanhu lava pomperiweke ngati va nga langutana ni swivindzi leswi hlaseriweke—ni rifu.

[Bokisi leri nga eka tluka 11]

Vuvabyi bya Chagas byi kombisa ndlela leyi ngati yi yisaka vuvabyi eka vanhu va le kule ha yona. “The Medical Post” (January 16, 1990) yi vika leswaku ‘vanhu va timiliyoni ta 10-12 eLatin Amerika byi va godzombele ngopfu.’ Byi vuriwe “rin’wana ra makhombo lamakulu ngopfu ya mpompelo eAmerika Dzonga.” “Nsikiti leyi dlayaka” yi luma muhlaseriwa loyi a etleleke exikandzeni, yi tswonga ngati ivi yi tipfunela exilondzeni. Muhlaseriwa a nga ha va ni vuvabyi bya Chagas hi malembe yo tala (kumbexana hi nkarhi lowu fanaka a nyikela ngati) a nga si khomiwa hi mavabyi lama dlayaka ya mbilu.

Ha yini sweswo swi fanele swi karhata vanhu lava nga eka matiko-nkulu lama nga ekule? Eka “The New York Times” (May 23, 1989), Dr. L. K. Altman u vike ehenhleni ka vavabyi lava nga ni vuvabyi bya Chagas bya le ndzhaku ka mpompelo, laha un’wana wa vona a feke. Altman u tsarile a ku: “Vuvabyi lebyi engetelekeke byi nga va byi ve kona handle ko xiyiwa hikuva [madokodela laha] a ma tolovelananga ni vuvabyi bya Chagas, naswona a ma swi xiyi leswaku byi nga hangalasiwa hi mimpompelo.” Ina, ngati yi nga va golonyi leyi mavabyi ma fambaka ha yona ku ya fika ekule.

[Bokisi leri nga eka tluka 12]

Dr. Knud Lund-Olesen u tsarile a ku: “Tanihi leswi . . . vanhu van’wana emintlaweni leyi tinghenisaka swinene ekhombyeni va tinyiketelaka tanihi vanyikeri hikwalaho ka leswi hi nkarhi wolowo va kamberiweke loko va ri na AIDS hi ku tiendlekela, ndzi vona onge ku ni xivangelo xo landzula ehenhleni ka ku amukela mpompelo wa ngati. Timbhoni ta Yehova ti swi landzurile leswi hi malembe layo tala. Xana a va byi kambisisile vumundzuku ke?”—“Ugeskrift for Lœger” (Doctors’ Weekly), September 26, 1988.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Mupapa u ponile endzhaku ka loko a baleseriwile. Loko a hume exibedlhele, u tlheriseriwe nakambe ku ringana tin’hweti timbirhi, “a ri karhi a xaniseka swinene.” Ha yini ke? Hikwalaho ka vuvabyi lebyi chavisaka swinene bya cytomegalovirus lebyi humaka engatini leyi a yi amukeleke

[Xihlovo Xa Kona]

UPI/Bettmann Newsphotos

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Xitsongwatsongwana xa AIDS

[Xihlovo Xa Kona]

CDC, Atlanta, Ga.