Mpompelo Wa Ngati—Xana Wu Ni Vumundzuku Lebyi Sirhelelekeke?

“Ku tshungula vanhu hi ku va pompela ngati swi ta ya emahlweni swi fana ni ku tsemakanya ekhwatini leri tlhumeke ngopfu, laha swindledyana swa kona swi tiviwaka kahle kambe swi lavaka vukheta lebyikulu, laha ku nga ni minxungeto leyintshwa ni leyi tumbeleke leyi nga phasaka lava nga riki na vukheta.”—Ian M. Franklin, profesa wa mpompelo wa ngati.

ENDZHAKU ka loko ntungu wa AIDS (SIDA) wu endle leswaku ngati yi kamberiwa hi vukheta hi va-1980, ku endliwe matshalatshala lamakulu yo herisa ‘minxungeto ya yona leyi tumbeleke.’ Nilokoswiritano, ka ha ri ni swihinga leswikulu. Hi June 2005, Vandla ra Rihanyo ra Misava Hinkwayo ri te: “Ku kuma ngati leyi nga riki na khombo . . . swi hambana ngopfu hi ku ya hi matiko.” Ha yini?

Ematikweni yo tala mfumo a wu na yona minongonoko leyi vekiweke tihlo, yo tiyisekisa leswaku ngati ni swilo leswi endliweke hi yona swa kamberiwa naswona hinkwaswo swi tleketliwa hi ndlela leyi hlayisekeke. Minkarhi yin’wana ngati leyi tekiweke eka vanhu yi hlayisiwa hi ndlela leyi nga ni khombo—eka swigwitsirisi leswi nga khathaleriwiki hi mfanelo ni le ka mabokisi yo titimerisa swakudya! Loko ku nga landzeriwi magoza ya vuhlayiseki, vavabyi va nga ha dlayiwa hi ngati leyi tekiweke eka munhu la tshamaka ekule ngopfu.

Swi Ya Swi Tika Ngopfu Ku Kuma Ngati Leyi Nga Riki Na Mavabyi

Matiko man’wana ma vula leswaku sweswi ngati ya wona yi tenge ngopfu. Kambe, ka ha ri ni xilaveko xa ku va ni vuxiya-xiya. “Phepha-hungu” leri tsariweke hi minhlangano yinharhu leyi hlayisaka ngati ya le United States, eka tluka ro sungula ri vule leswi: “XILEMUKISO: Hikwalaho ka leswi ngati ni swiaki swa yona swi endliweke hi ngati ya vanhu, yi nga ha va ni khombo ro hundzisela mavabyi lama tlulelaka ku fana ni switsongwatsongwana. . . . Khombo leri a ri nge siveriwi hambiloko vanhu lava nga ta nyikela hi ngati vo hlawuriwa hi vukheta ku tlhela ku tirhisiwa ni tilaboratori leti nga kona to kambela ngati.”

Ku ni swivangelo leswi twalaka leswi endlaka Peter Carolan, murhangeri wa International Federation of Red Cross and Red Crescent Societies, a ku: “A hi nge pfuki hi tiyisekisile leswaku ngati a yi na khombo.” U tlhela a ku: “Minkarhi hinkwayo ku ta va ni switsongwatsongwana leswintshwa leswi hi nkarhi wolowo ku nga ta va ku nga ri na ndlela yo swi vona.”

Ku vuriwa yini hiloko ko humelela xitsongwatsongwana lexintshwa—xo fana ni AIDS, lexi ku nga hundzaka nkarhi wo leha xi nga voniwi kambe xi ri karhi xi tlulela vanhu loko va cheriwa ngati? Loko a vulavula ePrague, le Czech Republic, hi April 2005, Dok. Harvey G. Klein wa Vandla ra Rihanyo ra Tiko ra le United States, u vule leswaku sweswo swa chavisa. U tlhele a ku: “Lava hlengeletaka ngati va ta va va nga swi lunghekelanga ku sivela ntungu lowu tlulelaka hi ngati hilaha a swi ri hakona loko ku sungula vuvabyi bya AIDS.”

Leswi Ngati Yi Swi Endlaka Eka Lava Pomperiweke Yona Ni Swihoxo

Hi yihi minxungeto leyikulu leyi fambisanaka ni ku pomperiwa ka ngati ematikweni lama hluvukeke? I swihoxo leswi vaka kona ni ndlela leyi yi ri khumbaka ha yona fambiselo ra munhu ra nsawutiso. Malunghana ni nkambisiso lowu endliweke hi 2001 le Canada, phepha-hungu ra Globe and Mail ri vike leswaku vanhu va magidi lava pomperiweke ngati a ku sele katsongo va nghene ekhombyeni hikwalaho “ko teka ngati eka muvabyi la nga riki yena, ku tsala vito leri nga riki rona exibondlelanini xa yona ni ku oda ngati yi yisiwa eka muvabyi loyi ku nga riki yena a yi lavaka.” Swihoxo swo tano swi koxe vutomi bya vanhu va 441 eUnited States exikarhi ka 1995 na 2001.

Lava va cheriwaka ngati ya munhu un’wana va va ekhombyeni leri fanaka ni ra loyi a hoxiwaka xirho xa munhu un’wana. Fambiselo ra nsawutiso ri tala ku bakanya tisele leti humaka eka vanhu van’wana. Eswiyin’weni swin’wana, mpompelo wa ngati wu nga ha endla leswaku fambiselo ra nsawutiso ri nga tirhi. Sweswo swi nga endla leswaku endzhaku ka vuhandzuri, muvabyi a va ekhombyeni ra ku tluleriwa hi mavabyi ni switsongwatsongwana leswi a swi nga n’wi karhati eku sunguleni. Hi swona leswi endleke leswaku Profesa Ian M. Franklin, la tshahiweke eku sunguleni ka xihloko lexi, a khutaza madokodela leswaku ma “ehleketisisa kahle ma nga si pompela muvabyi ngati.”

Leswi Vuriwaka Hi Vatshila

Hikwalaho ka sweswo, madokodela yo tala ma va ni vukheta swinene loko swi ta eka mpompelo wa ngati. Buku leyi nge Dailey’s Notes on Blood ya vika: “Madokodela man’wana ma vula leswaku ngati leyi tekiweke eka munhu un’wana i murhi lowu nga ni khombo nileswaku a yi ta yirisiwa loko a yo kamberiwa ku fana ni mirhi yin’wana.”

Eku heleni ka 2004, Profesa Bruce Spiess, loko a vulavula malunghana ni ku pompela muvabyi loyi a yaka eku endliweni ka vuhandzuri bya mbilu, u vule leswi landzelaka: “A swi talanga swihloko leswi vulavulaka hi ta [vutshunguri] leswi seketelaka mhaka ya leswaku ku pomperiwa ngati swi nga antswisa xiyimo xa muvabyi endzhaku ka vuhandzuri.” Entiyisweni, u vule leswaku mimpompelo yo tala yo tano “yi nga onha ngopfu ematshan’weni ya leswaku yi va leyi pfunaka eswiyin’weni swo tala, handle ka loko munhu a vaviseke ngopfu,” yi engetela “khombo ra leswaku munhu a va ni nyumoniya, a tluleriwa hi mavabyi man’wana, a khomiwa hi vuvabyi bya mbilu ni bya ku oma swirho.”

Vanhu vo tala va hlamala ku tiva leswaku a ku landzeleriwi nawu wun’we loko swi ta emhakeni ya matirhiselo ya ngati, un’wana ni un’wana u endla leswi a swi rhandzaka. Dok. Gabriel Pedraza wa ha ku tsundzuxa madokodela-kulobye eChile leswaku “a ku na nkongomiso lowu faneleke emhakeni ya mpompelo wa ngati,” sweswo swi endla leswaku swi “tika ku . . . landzela nkongomiso lowu amukelekaka emisaveni hinkwayo.” A swi hlamarisi leswi Brian McClelland, mukongomisi wa Edinburgh and Scotland Blood Transfusion Service, a kombelaka madokodela ku “tsundzuka leswaku ku pompela munhu ngati swi fana ni ku n’wi hoxa xirho xin’wana, xisweswo dokodela u fanele a ehleketisisi kahle hi xiboho xakwe.” U ringanyete leswaku madokodela ma anakanyisisa hi xivutiso lexi, “Loko a ku ri mina kumbe n’wana wa mina, xana a ndzi ta pfumela ku pomperiwa ngati?”

Entiyisweni, a hi mangani madokodela lama vulaka hi ku kongoma ku fana na dokodela un’wana la nga ni vutshila hi ngati ni swiaki swa yona, loyi a byeleke Xalamuka! a ku: “Hina lava nga ni vutshila eka mpompelo wa ngati a hi swi lavi ku pomperiwa ngati kumbe ku nyikela hi ngati.” Loko vanhu lava leteriweke kahle eka ta swa vutshunguri va titwa hi ndlela leyi, xana lava vabyaka va fanele va titwa njhani?

Xana Yi Ta Cinca Ndlela Leyi Vanhu Va Tshunguriwaka Ha Yona?

U nga ha tivutisa, ‘Loko mpompelo wa ngati wu ri ni makhombo yo tala swonghasi, ha yini madokodela ma ha tirhisa ngati, ngopfu-ngopfu loko ku ri ni leswi nga tirhisiwaka ematshan’weni ya yona?’ Xivangelo xin’wana hileswaku madokodela yo tala ma kanakana loko swi ta emhakeni ya ku cinca tindlela ta matshungulelo kumbe a ma byi tivi vutshunguri lebyi nga kona sweswi lebyi nga tirhisiwaka ematshan’weni ya ngati. Hi ku ya hi xihloko lexi nga eka magazini lowu vuriwaka Transfusion, “madokodela ma endla swiboho swo pompela vanhu ngati hi ku ya hi leswi va swi dyondzeke enkarhini lowu hundzeke, leswi va swi toloveleke ni ‘leswi va swi voneke loko va kambela muvabyi.’”

Vuswikoti bya dokodela wa vuhandzuri na byona byi hoxa xandla. Dok. Beverley Hunt, wa le London, eNghilandhi, u vula leswaku “vanhu va lahlekeriwa hi mpimo lowu nga ringaniki wa ngati loko va handzuriwa, hi ku ya hi madokodela lama endlaka vuhandzuri, naswona vahandzuri va fanele va dyondzisiwa tindlela to endla leswaku muvabyi a nga lahlekeriwi hi ngati yo tala.” Van’wana va vula leswaku swa durha ku pompela munhu mirhi yin’wana ematshan’weni ya ngati, hambileswi ku nga ni swiviko leswi kombisaka leswaku a swi tano. Kambe, madokodela yo tala ma nga pfumelelana ni mukongomisi wa ndzawulo ya vutshunguri Dok. Michael Rose, loyi a nge: “Muvabyi un’wana ni un’wana la tshunguriwaka a nga cheriwanga ngati, entiyisweni, u va a kume vutshunguri lebyinene ku tlula vutshunguri hinkwabyo lebyi nga kona.”a

Xana wa swi lava ku tshunguriwa hi ndlela yo antswa ku tlula hinkwato? Loko swi ri tano, u titwa hi ndlela leyi fanaka ni ya vanhu lava nga ku tisela magazini lowu. Hi kombela u ya emahlweni u hlaya swihloko leswi landzelaka u vona leswaku va ri yini malunghana ni mhaka ya mpompelo wa ngati.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

“Ehleketisisa kahle [u] nga si pompela muvabyi ngati.”—Profesa Ian M. Franklin

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 6]

“Loko a ku ri mina kumbe n’wana wa mina, xana a ndzi ta pfumela ku pomperiwa ngati?”—Brian McClelland

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Mafu Lama Vangiwaka Hi Vuvabyi Bya Mahahu Lebyi Vangiweke Hi Mpompelo Wa Ngati

Vuvabyi bya mahahu lebyi vangiwaka hi mpompelo wa ngati (Transfussion-related acute lung injury [TRALI]) lebyi vikiweke ro sungula eku sunguleni ka va-1990, i vuvabyi lebyi nga ni khombo lebyi tsanisaka fambiselo ra nsawutiso endzhaku ka ku pomperiwa ngati. Sweswi swa tiveka leswaku vuvabyi bya TRALI byi dlaya vanhu va madzana lembe ni lembe. Kambe, vativi va ehleketa leswaku nhlayo ya vanhu lava dlayiwaka hi vuvabyi lebyi swi nga ha endleka yi ri ehenhla ngopfu, tanihi leswi madokodela yo tala ma nga swi lemukiki swikombiso swa vuvabyi lebyi. Hambileswi swi nga tivekiki kahle leswaku i yini lexi endlaka leswaku fambiselo ra nsawutiso ri tsana endzhaku ka mpompelo wa ngati, hi ku ya hi magazini wa New Scientist, ngati leyi vangaka leswi, “swi vonaka yi huma eka vanhu lava cheriweke mintlawa yo hambana-hambana ya tingati enkarhini lowu hundzeke, ku fana ni . . . vanhu lava pomperiweke ngati ko tala.” Xiviko xin’wana xi vula leswaku TRALI yi le kusuhi ni ku va ehenhla ka nxaxamelo wa mavabyi lama dlayaka eUnited States ni le Britain, leswi endlaka leswaku yi va “xiphiqo lexikulu evuhlayiselweni bya ngati ku tlula xifo lexi dumeke xa HIV.”

[Bokisi/Dayagramu leyi nga eka tluka 8, 9]

Swiaki Swa Ngati

Lava nyikelaka hi ngati hi ntolovelo va nyikela hi ngati leyi nga ni swiaki swa yona hinkwaswo. Kambe, minkarhi yo tala va nyikela hi xiaki lexi vuriwaka pulasima. Hambileswi matiko man’wana ma pompelaka ngati yi ri tano ku nga susiwanga nchumu eka yona, hi ntolovelo ngati ya hambanisiwa yi va hi swiphemu swa yona yi nga si kamberiwa ni ku pomperiwa eka munhu. Hi leyi mintlawa ya mune ya ngati, ntirho wa yona ni tiphesente leti kumekaka eka ntlawa ha wun’we wa ngati.

PULASIMA yi endla 52 ku ya eka 62 wa tiphesente ta ngati. I xihalaki xa muvala wa xitshopananyana lexi nga ni tisele to tshwuka, tiphroteyini ni swiaki swin’wana leswi rhwariwaka ivi swi fambisiwa emirini.

Mati ma endla 91,5 wa tiphesente ta pulasima. Tiphroteyini, leti pulasima yi tekiwaka eka tona, ti endla tiphesente ta nkombo ta pulasima (ku katsa ni ti-albumin, leti endlaka kwalomu ka tiphesente ta mune ta pulasima; ti-globulin tona ti endla tiphesente tinharhu; kasi ti-fibrinogen tona ti le hansi ka phesente yin’we.) Pulasima ya 1,5 wa tiphesente leyi seleke yi endliwa hi swiaki swin’wana, swo kota swiaka-miri, tihomoni, mimoya leyi hefemuriwaka, ti-electrolyte, tivhithamini ni moya lowu thyakeke wa nayitrojini.

TISELE TO BASA TA NGATI a ti endli ni phesente yin’we ya ngati. Tisele leti, ti hlasela ni ku dlaya swilo leswi nga vangaka khombo leswi nga riki xiphemu xa miri leswi humaka kun’wana.

TI-PLATELET a ti endli ni phesente yin’we engatini. Tona ti endla leswaku ngati yi tiya, yi nga humi loko u va ni mbanga.

TISELE TO TSHWUKA TA NGATI ti endla kwalomu ka 38 ku ya eka 48 wa tiphesente ta ngati. Tisele leti ti hlayisa tinyama [tissue] ti ri karhi ti hanya hi ku ti tisela okisijini ni ku rhwala khaboni-dayokisayidi ti ya yi cukumeta.

Tanihi leswi pulasima yi nga endlaka mintirho yo hambana-hambana, ni swiaki leswin’wana swa ngati swi nga hlungiwa swi va swiphemu leswitsongo. Hi xikombiso, hemoglobini i xiphemu lexitsongo xa tisele to tshwuka ta ngati.

[Dayagramu]

PULASIMA

MATI 91,5%

TIPROTHEYINI 7%

TI-ALBUMIN

TI-GLOBULIN

TI-FIBRINOGEN

SWIAKI SWIN’WANA 1,5%

SWIAKA-MIRI

TIHOMONI

MIMOYA YO PFUNA KU HEFEMULA

TI-ELECTROLYTE

TIVHITHAMINI

MOYA LOWU THYAKEKE WA NAYITHROJINI

[Xihlovo Xa Kona]

Tluka 9:Blood components in circles: This project has been funded in whole or in part with federal funds from the National Cancer Institute, National Institutes of Health, under contract N01-CO-12400. The content of this publication does not necessarily reflect the views or policies of the Department of Health and Human Services, nor does mention of trade names, commercial products, or organizations imply endorsement by the U.S. Government

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 8, 9]

Leswi Nga Tirhisiwaka eMatshan’weni Ya Ngati

Emalembeni lama tlulaka tsevu lama hundzeke, Tikomiti to Vulavurisana ni Swibedlhele ta Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo ti hangalase makume ya magidi ya vhidiyo leyi nge Transfusion-Alternative Strategies—Simple, Safe, Effective hi tindzimi ta kwalomu ka 25 eka lava tirhanaka ni swa vutshunguri.b Vhidiyo leyi yi kombisa madokodela lama dumeke emisaveni hinkwayo ma ri karhi ma bula hi tindlela leti tirhisiwaka sweswi to tshungula vavabyi handle ko tirhisa ngati. Vanhu va ri yingisa rungula leri kumekaka eka vhidiyo yoleyo. Hi xikombiso, endzhaku ko vona vhidiyo leyi eku heleni ka lembe ra 2001, National Blood Service (NBS) ya le United Kingdom yi rhumele papila leri nga ni vhidiyo leyi eka vakongomisi hinkwavo va tindhawu leti hlayisaka ngati ni le ka madokodela lama nga ni vutshila hi ngati ni swiaki swa yona etikweni hinkwaro. Va khutaziwe ku hlalela vhidiyo leyi hikuva “a swi ya swi xiyiwa leswaku swikongomelo swa vutshunguri lebyinene i ku tshungula vanhu handle ko tirhisa ngati loko swi koteka.” Papila ra kona ri kombise leswaku “rungula leri kumekaka [eka vhidiyo leyi] i rinene ngopfu nileswaku NBS ya ri seketela swinene.”

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 9]

Swiaki Swa Ngati—Ku Tirhisiwa Ka Swiphemu Leswitsongo Swa Ngati Eka Vutshunguri

Van’wasayense ni vativi va thekinoloji va swi kota ku vona swiaki swo karhi swa ngati kutani va swi hlunga. Hi xikombiso: Mati ya le lwandle, lama 96,5 wa tiphesente ta wona ku nga mati manene, ma nga ha hlungiwa leswaku ku humesiwa tielemente to karhi leti kumekaka eka wona, to kota magnesium, bromine swin’we ni munyu. Hilaha ku fanaka, pulasima ya ngati, ku nga yona yi teleke ngopfu engatini, yi ni mati lama tlulaka 90 wa tiphesente naswona yi nga hlungiwa ku humesiwa swiaki swo kota tiphroteyini, ti-albumin, ti-fibrinogen ni ti-globulin to hambana-hambana.

Dokodela a nga ha bumabumela leswaku muvabyi a tshunguriwa hi ku cheriwa mpimo wo karhi wa pulasima. Xikombiso xa leswi i cryoprecipitate leyi fuweke hi tiphroteyini, leyi kumekaka loko ku gwitsirisiwa pulasima kutani yi tlhela yi n’okisiwa. Xiphemu lexi xa pulasima, lexi nga n’okiki, xi hatla xi tiya naswona xi tala ku cheriwa vavabyi leswaku xi sivela ku mpfempfa ka ngati. Van’wana va nga ha tshungula hi ku tirhisa swiaki swin’wana swa ngati, ku nga ha tirhisiwa mpimo lowutsongo wa swiaki leswi kumbe swin’wana swo tala.c Tiphroteyini tin’wana leti tekiweke eka pulasima ti nga tlhaveriwa vavabyi leswaku ti pfuna fambiselo ra vona ra nsawutiso loko munhu a tluleriwe hi mavabyi yo karhi. Swiphemu swo tala swa ngati leswi tirhisiwaka eka vutshunguri swi ni tiphroteyini leti tekiweke eka pulasima ya ngati.

Hi ku ya hi Science News, “van’wasayense va lo tshubula tiphroteyini ta madzana ma nga ri mangani eka ta magidi-gidi leti ku ehleketiwaka leswaku ti kona eka ngati leyi khulukaka emirini wa munhu.” Loko va ri karhi va kambisisa ngati enkarhini lowu taka, va nga ha kuma tiphroteyini tin’wana.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6, 7]

Madokodela man’wana ma ni vuxiyaxiya lebyikulu leswaku va nga khumbi ngati