Ngati

Nhlamuselo: I xihalaki xo hlamarisa hakunene lexi rhendzelekaka ni misiha ya munhu kun’we ni swiharhi swin’wana leswi nga ni tisele to tala, xi fambisa swakudya ni moya wo tenga, xi susa leswi nga ha lavekiki, naswona xi endla ntirho lowukulu eku sirheleleni ka miri leswaku wu nga ngheniwi hi vuvabyi. Ngati yi fambelana ngopfu ni vutomi lerova Bibele yi ri ‘moya-xiviri wa nyama wu le ngatini.’ (Levh. 17:11) Tanihi Xihlovo xa vutomi, Yehovha u nyike swiletelo leswi tiyeke malunghana ni ndlela leyi ngati yi nga tirhisiwaka ha yona.

Vakreste va byeriwa leswaku va ‘tshika ngati’

Mint. 15:28, 29: “Moya lowo Kwetsima swin’we na hina [huvo leyi fumaka ya vandlha ra Vukreste], hi vonile leswaku a hi nga mi rhwexi ndzhwalo wun’wana, loko wu nga ri wa tifanelo leti: Hileswaku mi tshika tinyama leti tlhaveriweke swikwembu swa hava, mi nga dyi ngati ni leswi vanhu va swi dlayeke hi ku swi tlimba minkolo [kumbe, leswi dlayiweke handle ko humesiwa ngati], mi tshika ni vuoswi; loko mi fularhela swilo sweswo, mi ta va mi endlile leswinene. ‘Salani hi ku rhula.’” (Laha ku dya ngati ku ringanisiwa ni ku gandzela swifaniso ni vuoswi, leswi hi nga fanelangiki hi swi endla.)

Nyama ya swiharhi yi nga dyiwa, kambe hayi ngati

Gen. 9:3, 4: “Hikwaŝo le’ŝi fambaka ni le’ŝi hanyaka ŝi ta v̌a ŝakudya ŝa ṅwina; nḍi mi nyikile hikwaŝo kukotisa byanyi. Ntsena mi nga ka mi nga dyi nyama yi ri ni v̌utomi bya yona, yi nga ngati ya yona.”

Xiharhi xin’wana ni xin’wana lexi dyiwaka xi fanele xi humesiwa ngati hi mfanelo. Lexi tlimbiweke kumbe lexi faka hi ku phasiwa kumbe lexi kumiweke xi file a xi fanelanga xi dyiwa. (Mint. 15:19, 20; ringanisa Levhitika 17:13-16.) Hi laha ku fanaka, swakudya swihi na swihi leswi cheriweke ngati yo tala kumbe ngati yitsongo a swi fanelanga swi dyiwa.

Xikwembu xi pfumelele ku tirhisiwa ka ngati loko ku endliwa magandzelo ntsena

Levh. 17:11, 12: “E moya wa nyama wu le ngatini. Nḍi mi nyikile yona altarini ku phahlela mimoya ya ṅwina e mhamba; hikuv̌a hi yona ngati le’yi phahlelaka moya e mhamba. Hikwalaho nḍi byerile v̌ana v̌a Israel, nḍi ku: Ku nga ṭhuki ku v̌a ni munhu l’a dyaka ngati; na yena muluv̌eri l’a ṭhamaka e šikari ka ṅwina, a nga ṭhuki a dya ngati.” (Magandzelo wolawo hinkwawo ya swiharhi ehansi ka Nawu wa Muxe a ma fanekisela gandzelo rin’we ra Yesu Kreste.)

Hev. 9:11-14, 22: “Kriste ú tile a ri Muprista Lonkulu . . . Ú nghenile kan’we ntsena exivandleni lexo hlawuleka ngopfu, kutani a nga tekanga ngati ya timbuti ni ya marhole ku ya gandzela hi yona, kambe ú lo gandzela hi ngati ya yena, a hi kumela ha yona ku kutsuriwa loku nga heriki. Hikuva, leswi vanhu lavo ka va nga tenganga va hlawulekisiwaka hi ku kuma ku basisiwa emirini wa vona, loko va xuviwa hi ngati ya timbuti, ni ya tinkuzi, kumbe hi nkuma wa thokazi leri hisiweke, ngati ya Kriste yona yi ta va leyi tlurisaka ngopfu hi matimba; hikuva Kriste ú tinyiketile hi yexe, hi moya lowu nga heriki, a nga ri na xivati emahlweni ka Xikwembu, kutani ngati ya yena yi basisa mapfalo ya hina emintirhweni leyi nga pfuniki nchumu, leswaku hi tirhela Xikwembu lexi hanyaka. . . . Ehandle ka ku halatiwa ka ngati ku hava ku rivaleriwa ka swidyoho.”

Ef. 1:7, BX: “Ha yena [Yesu Kreste] hi ni ku kuṭuriwa hi ngati ya yena, ku nga ku riv̌aleriwa ka ku dyoha ka hina hi rifuwo ra tintŝalo ta šona.”

Lava a va tivula Vakreste eka malembe-xidzana yo sungula C.E. va swi twisise njhani swileriso swa Bibele malunghana ni ngati?

Tertullian (c. 160-230 C.E.): “Onge tindlela ta n’wina leti nga riki ta ntumbuluko ti nga va ta tingana emahlweni ka Vakreste. Hambi ngati ya swiharhi a hi yi tirhisi eswakudyeni swa hina, hikuva swona ko va swakudya leswi tolovelekeke. . . . Hi nkarhi wa mintengo ya timhaka ta Vakreste n’wina [Varhoma va vahedeni] mi va nyika tinyama leti teleke ngati. Kunene, ma swi tiva leswaku xilo lexi mi ringetaka ku va hambukisa ha xona endleleni yo lulama a xi amukeleki eka vona. Xana ha yini, hambi leswi mi swi tivaka leswaku va yi chava ngati ya xiharhi, mi ehleketa leswaku va ta phomisiwa marhi hi ngati ya vanhu?”—Tertullian, Apologetical Works, and Minucius Felix, Octavius (New York, 1950), leyi hundzuluxeriweke hi Emily Daly, tl. 33.

Minucius Felix (lembe-xidzana ra vunharhu C.E.): “Ngati ya munhu yi hlambisa timbilu, lerova hambi ngati ya swiharhi leswi dyiwaka a hi yi tirhisi eswakudyeni swa hina.”—The Ante-Nicene Fathers (Grand Rapids, Mich.; 1956), leyi hleriweke hi A. Roberts na J. Donaldson, Vhol. IV, tl. 192.

Mimpompelo Ya Ngati

Xana nsivelo wa Bibele wu katsa ni ngati ya munhu?

Ina, Vakreste vo sungula na vona a va swi twisisa hi ndlela yoleyo. Mintirho 15:29 yi ri hi “tshika . . . ngati.” A yi gimeti hi ku vula ntsena leswaku hi tshika ngati ya swiharhi. (Ringanisa Levhitika 17:10, leyi a yi sivela ku dya “ngati, hambi yi ri yihi na yihi.”) Tertullian (loyi a tsaleke a seketela tidyondzo ta Vakreste vo sungula) u te: “Ku siveriwa ka ‘ngati’ hi ta ku languta tanihi (ku siveriwa) ka ngati ya munhu.”—The Ante-Nicene Fathers, Vhol. IV, tl. 86.

Xana mpompelo wa ngati hakunene wu fana ni ku dya ngati?

Exibedlhele, loko muvabyi a nga swi koti ku dya hi nomu wakwe, u dyisiwa hi misiha. Kutani, xana munhu loyi a nga si tshamaka a dya ngati hi nomu wakwe kambe a yi amukerile hi mpompelo a a ta va a xi yingisile xileriso lexi nge “mi tshika . . . ngati”? (Mint. 15:29) Hi xikombiso, ehleketa hi munhu loyi dokodela a n’wi byelaka leswaku a tshika swakunwa swa xihoko. Xana u ta va a yingisa loko o tshika ku nwa swakunwa swa xihoko kambe a swi nghenisa hi misiha yakwe?

Eka muvabyi la alaka ngati, xana ku ni tindlela tin’wana ta ku n’wi tshungula?

Hakanyingi saline solution, Ringer’s solution ni dextran swi nga tirhisiwa tanihi swiandzisi swa mpimo wa ngati, naswona swa kumeka eka swibedlhele swo tala swa manguva lawa. Entiyisweni, makhombo lama fambisanaka ni mimpompelo ya ngati ma papalatiwa hi ku tirhisa swilo leswi. Canadian Anaesthetists’ Society Journal (January 1975, tl. 12) yi ri: “Makhombo ya mpompelo wa ngati ma papalatiwa hi ku tirhisa swikhomela-ndhawu swa ngati leswi vuyerisaka hi ndlela leyi: ku papalata ku ngheniwa hi switsongwatsongwana kumbe vuxungu bya mavabyi, ku cinca ka fambiselo ra miri loku vangiwaka hi mpompelo ni ku lwisana ka miri ni Rh.” Timbhoni ta Yehovha hi ku ya hi vukhongeri bya tona a ti swi ali swiandzisa-mpimo wa ngati leswi nga riki na ngati.

Timbhoni ta Yehovha ti kuma vutshunguri lebyi antswaka hikuva a ti yi amukeli ngati. Dokodela loyi a tsala eka American Journal of Obstetrics and Gynecology (June 1, 1968, tl. 395) u pfumerile: “A swi kanakanisi leswaku xiyimo lexi wena [muhandzuri] u tirhaka eka xona handle ka mpompelo xi antswisa vuhandzuri bya wena. U hatlisa u pfala hinkwako lomu ngati yi humaka kona.”

Vuhandzuri bya tinxaka hinkwato byi nga endliwa hi ndlela leyi humelelaka handle ka mimpompelo ya ngati. Leswi swi katsa vuhandzuri lebyikulu bya mbilu, vuhandzuri bya byongo, ku tsemiwa ka swirho ni ku susiwa ka swirho leswi nga ni khensa. Dok. Philip Roen loko a tsala eka New York State Journal of Medicine (October 15, 1972, tl. 2527), u te: “A hi kanakananga ku endla vuhandzuri byihi na byihi hambi loko ngati yi ariwa.” Dok. Denton Cooley, eTexas Heart Institute, u te: “Hi hlamarisiwe ngopfu hi vuyelo [byo tirhisa swiandzisi swa ngati leswi nga riki na ngati] eka Timbhoni ta Yehovha lerova sweswi hi sungule ku tirhisa ndlela leyi eka vavabyi va hina hinkwavo lava karhatiwaka hi mbilu.” (Union ya le San Diego, December 27, 1970, tl. A-10) “Vuhandzuri lebyikulu bya mbilu ‘handle ka ngati,’ lebyi eku sunguleni a byi endliwa eka vanhu lavakulu lava nga swirho swa mpambukwa wa Timbhoni ta Yehovha hikwalaho ka leswi vukhongeri bya vona byi nga yi amukeriki mimpompelo ya ngati, sweswi byi tirhisiwa kahle evuhandzurini bya timbilu letitsanana ta tincece ni vana.”—Cardiovascular News, February 1984, tl. 5.

Loko Munhu A Ku—

‘Mi tshika vana va n’wina va fa hi ku ala mpompelo wa ngati. Mina ndzi swi vona swi bihe ngopfu’

U nga ha hlamula u ku: ‘Kambe mimpompelo ha yi amukela eka vona—kambe leyi nga riki na khombo. Hi amukela mimpompelo leyi nga riki na wona makhombo yo tanihi AIDS, vuvabyi bya xivindzi ni dari. Hi lava vutshunguri lebyinene eka vana va hina, naswona ndza tiyiseka leswaku mutswari un’wana ni un’wana la nga ni rirhandzu a nga endla sweswo.’ Kumbexana u nga engetela u ku: (1) ‘Loko ngati yi hume ngopfu, xilaveko lexikulu i ku tlherisela xihalaki xa mpimo lowu humeke. Handle ko kanakana wa swi xiya leswaku ngati ya hina yi ni mati yo tlula 50 wa tiphesente; kutani ku ni tisele to tshwuka ni to basa ni swin’wana. Loko ku halaka ngati yo tala, miri hi woxe wu hlayisa tisele to tala ta ngati eka fambiselo ra wona kutani wu hatlisa wu endla letintshwa. Kambe ku laveka xihalaki xa mpimo wolowo. Swiandzisa-mpimo wa ngati leswi nga riki na ngati endzeni swi nga tirhisiwa eka xiyimo lexi, swona ha swi amukela.’ (2) ‘Swiandzisa-mpimo wa ngati swi tirhisiwile hi magidi ya vanhu, swi va ni vuyelo lebyinene.’ (3) ‘Lexi nga xa nkoka ngopfu eka hina hi leswi Bibele yi swi vulaka eka Mintirho 15:28, 29.’

Kumbexana u nga ha ku: ‘Ndzi twisisa mavonelo ya wena. Ndzi ehleketa leswaku u anakanya hi n’wana wa wena a ri eka xiyimo xexo. Tanihi vatswari hi nga endla yini na yini lexi kotekaka leswaku hi sirhelela n’wana wa hina, a swi tano ke? Kutani loko vanhu vo fana na mina na wena vo ala muxaka wo karhi wa vutshunguri eka n’wana wa hina, hakunene ku fanele ku ri ni xivangelo xa sweswo.’ Kumbexana u nga engetela u ku: (1) ‘Xana u vona onge vatswari van’wana va nga lawuriwa hi leswi Rito ra Xikwembu ri swi vulaka laha eka Mintirho 15:28, 29?’ (2) ‘Kutani xivutiso hi lexi, Xana hi ni ripfumelo leri ringaneke ro endla leswi Xikwembu xi hi byelaka swona?’

‘N’wina a mi pfumelelani ni mimpompelo ya ngati’

U nga ha hlamula u ku: ‘Maphepha-hungu ma humese timhaka ta swiyimo leswi a ku ehleketiwa leswaku Timbhoni ti ta fa loko ti nga yi amukeli ngati. Xana hi leswi na wena u swi ehleketaka? . . . Ha yini hi teka xiyimo lexi?’ Kumbexana u nga engetela u ku: (1) ‘Xana u n’wi rhandza swinene nsati (nuna) wa wena lerova u nga tiyimisela ku nyiketa vutomi bya wena hikwalaho ka yena? . . . Nakambe va kona vanhu lava nyiketaka vutomi bya vona hikwalaho ka tiko ra vona, naswona va tekiwa tanihi vahluri, a swi tano ke? Kambe ku na un’wana loyi a tlulaka munhu wihi na wihi kumbe xilo xihi na xihi la misaveni, yena i Xikwembu. Xana u nga nyiketela vutomi bya wena hikwalaho ka ku xi rhandza ni ku tshembela eka vulawuri bya xona?’ (2) ‘Kahle-kahle mhaka leyikulu laha i ku tshembela eka Xikwembu. Rito ra Xikwembu hi rona ri hi byelaka leswaku hi tshika ngati. (Mint. 15:28, 29)’

Kumbe u nga ha ku: ‘Ku ni swilo swo tala leswi tolovelekeke namuntlha leswi Timbhoni ta Yehovha ti swi papalataka—hi xikombiso, ku hemba, vuoswi, ku yiva, ku dzaha, ni leswi wa ha ku swi vulaka, ku nga ku tirhisa ngati. Hikwalaho ka yini? Hikuva hi kongomisa vutomi bya hina hi Rito ra Xikwembu.’ Kumbexana u nga engetela u ku: (1) ‘Xana a wu swi tiva leswaku Bibele yi ri hi fanele hi “tshika ngati”? Ndzi lava ku ku komba swona. (Mint. 15:28, 29)’ (2) ‘Kumbexana wa tsundzuka leswaku Xikwembu xi byele vatswari va hina vo sungula, Adamu na Evha, leswaku va nga dya mihandzu ya mirhi leyin’wana aEdeni handle ka wun’we ntsena. Kambe a va yingisanga, va dye mbhandzu lowu yirisiweke, kutani va lahlekeriwa hi swilo hinkwaswo. Vona vuphukuphuku byonghasi! Sweswi, entiyisweni, ku hava murhi lowu nga ni mihandzu leyi yirisiweke. Kambe endzhaku ka Ndhambhi ya siku ra Nowa, Xikwembu xi tlhele xi veka nsivelo wun’we eka vanhu. Wona a wu khumba ngati. (Gen. 9:3, 4)’ (3) ‘Kutani xivutiso lexikulu hi lexi, Xana ha pfumela eka Xikwembu? Loko hi xi yingisa, enkarhini lowu taka hi langutele vutomi lebyi nga heriki hi ku hetiseka ehansi ka Mfumo wa xona. Hambi loko ho fa, xa hi tiyisekisa leswaku hi ta pfuka.’

‘Ku vuriwa yini loko dokodela a ku, “U ta fa loko u nga pomperiwi ngati”?’

U nga ha hlamula u ku: ‘Loko xiyimo xi bihe hi ndlela yoleyo hakunene, xana yena dokodela wa tiyisekisa leswaku muvabyi a nge fi loko o cheriwa ngati?’ Kumbexana u nga engetela u ku: ‘Kambe ku na un’wana loyi a nga tlhelaka a nyika munhu vutomi, yena i Xikwembu. Xana a wu swi xiyi leswaku, loko u langutane ni rifu, ku fularhela Xikwembu hi ku tlula nawu wa xona ku nga va xiboho xo biha? Entiyisweni mina ndza pfumela eka Xikwembu. Wena ke? Rito ra xona ri tshembisa ku pfuxiwa ka lava va pfumelaka eka N’wana wa xona. Xana wa swi tshemba sweswo? (Yoh. 11:25)’

Kumbe u nga ha ku: ‘Swi nga ha endleka leswaku yena hi byakwe a nga swi koti ku endla vutshunguri lebyi, handle ko tirhisa ngati. Loko swi koteka, hi ringeta ku n’wi hlanganisa ni dokodela loyi a nga tshama a tirhana ni leswi, kumbe hi ya eka dokodela un’wana.’