Mpompelo Wa Ngati—Njhekanjhekisano Wa Malembe Yo Tala
“Loko tisele to tshwuka ta ngati a ti ri xitirhisiwa xo endla murhi namuntlha, a swi ta tika swinene leswaku ti pfumeleriwa ximfumo.”—Dok. Jeffrey McCullough.
HI VUXIKA bya 1667, wanuna un’wana loyi a a penga naswona a kariha la vuriwaka Antoine Mauroy u yisiwe eka Jean-Baptiste Denis, dokodela-nkulu wa Hosi Louis XIV wa le Furwa. Denis a a ehleketa hi “murhi” wo karhi wo tshungula ku penga ka Mauroy—murhi wa kona a ku ri mpompelo wa ngati ya rhole, leyi a a ehleketa leswaku yi ta n’wi rhombisa. Kambe a yi n’wi pfunanga Mauroy. Entiyisweni, endzhaku ka loko va n’wi pompele ra vumbirhi, u antswilenyana. Kambe ku nga ri kungani, wanuna loyi wa le Furwa u tlhele a sungula ku penga, naswona dyambu a ra ha n’wi pelelanga kambirhi, hiloko a funya buwu.
Hambileswi hi ku famba ka nkarhi ku kumiweke leswaku Mauroy, entiyisweni u dlayiwe hi chefu leyi vuriwaka arsenic, kambe leswi Denis a a tirhise ngati ya swiharhi, ku ve ni njhekanjhekisano lowukulu eFurwa. Eku heteleleni, hi 1670, ku tshungula hi ndlela leyi ku yirisiwile. Hi ku famba ka nkarhi, Palamendhe ya le Nghilandhi hambi ku ri mupapa, na vona va ku yirisile. Mpompelo wa ngati a wa ha tlhelanga wu tirhisiwa emalembeni ya 150 lama landzeleke.
Makhombo Yo Sungula
Hi lembe-xidzana ra vu-19, mpompelo wa ngati wu tlhele wu vuya. Loyi a a rhangela eku tirhisiweni ka ngati a ku ri, Munghezi la vuriwaka James Blundell, la tirhanaka ni vutshunguri hi nkarhi wa ku veleka. Hi maendlelo yakwe lama antswisiweke ni switirho swakwe leswi hluvukisiweke—ni leswi a a kandziyisa leswaku ku tirhisiwa ngati ya vanhu ntsena—Blundell u endle leswaku vanhu va tlhela va ehleketa hi ku tirhisa mpompelo wa ngati.
Kambe hi 1873, F. Gesellius, dokodela wa le Poland, u nonokise mpompelo wa ngati hi ntshubulo lowu chavisaka: Vanhu lava tlulaka hafu lava pomperiweke ngati, va hetelele va file. Loko madokodela lamakulu ma swi lemuka, ma sungule ku sola matshungulelo lawa. Mpompelo wa ngati wu tlhele wu heleriwa hi matimba.
Kutani, hi 1878, Georges Hayem, dokodela wa le Furwa, u tshubule saline solution, leyi a vuleke leswaku yi nga tirhisiwa ematshan’weni ya ngati. Saline solution a yi nga fani ni ngati hikuva a yi nga ri na makhombo man’wana, a yi nga tiyi, naswona a swi olova ku yi rhwala u yi yisa kun’wana. Xisweswo, saline solution ya Hayem yi sungule ku tirhisiwa ngopfu. Kambe, lexi hlamarisaka, ku nga ri kungani vanhu va tlhele va hlawula ku tirhisa ngati. Ha yini?
Hi 1900, mukambisisi wa mavabyi wa le Austria la vuriwaka Karl Landsteiner u tshubule leswaku ku ni mixaka yo hambana-hambana ya ngati, naswona u kume leswaku ngati leyi a yi fani. Hi swona leswi endleke leswaku vanhu vo tala ngopfu lava pomperiweke ngati enkarhini lowu hundzeke va hetelela hi ku fa! Sweswo a swi ta cinca sweswi, ntsena hi ku tiyiseka leswaku munhu u pomperiwa ngati leyi fanaka ni yakwe. Hi ku tiva leswi, madokodela ma tlhele ma tshemba mpompelo wa ngati—ekusuhinyana ni ku sungula ka Nyimpi yo Sungula ya Misava.
Mpompelo Wa Ngati Ni Nyimpi
Hi nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava, masocha lama vavisekeke a ma pomperiwa ngati. Ina, ngati yi tiya hi ku hatlisa, naswona eku sunguleni, a swi nga ta koteka nikatsongo ku rhwala ngati yi yisiwa enyimpini. Kambe eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, Dok. Richard Lewisohn, wa le Xibedlhele xa Mount Sinai le Doroba-nkulu ra New York, u swi kotile ku kuma xilo lexi endlaka leswaku ngati yi nga tiyi, lexi vuriwaka sodium citrate. Madokodela man’wana a ma languta njombo lowu wu ri xihlamariso. Dok. Bertram M. Bernheim, loyi a a dumile esikwini rakwe u tsarile: “A swi fana niloko dyambu ri yimisiwile.”
Ku laveke ngati yo tala hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Hinkwako vanhu a va vona makhadi lama nga ni marito lama nge “Nyika Ngati Sweswi,” “Ngati Ya Wena Yi Nga N’wi Ponisa,” ni lama nge “U Nyikele Hi Ngati Yakwe. Xana U Ta Nyikela Hi Ya Wena?” Vanhu va angule kahle eka xikombelo xexo xa ngati. Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ku nyikeriwe hi tipayinti ta ngati ta kwalomu ka 13 000 000 eUnited States. Ku ringanyetiwa leswaku eLondon, ku hlengeletiwe ku tlhela ku hangalasiwa tilitara ta kwalomu ka 260 000. Ina, mimpompelo ya ngati a yi ri ni makhombo yo hlayanyana, hilaha hi ku hatlisa swi veke erivaleni hakona.
Vuvabyi Lebyi Nga eNgatini
Endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, nhluvuko lowukulu eka swa vutshunguri wu endle madokodela ma swi kota ku endla vuhandzuri byin’wana lebyi a byi vonaka byi nga ta koteka nikatsongo enkarhini lowu hundzeke. Xisweswo, ku sungule bindzu ra misava hinkwayo leri nga ni mali yo tala, leri a ri tisa mphakelo wa ngati leyi nga ta pomperiwa vanhu, hikuva madokodela a ma vona swi boha leswaku munhu a pomperiwa ngati loko a handzuriwa.
Hambiswiritano, hi ku hatlisa vanhu va sungule ku vilela hi mavabyi lama nga engatini leyi pomperiwaka munhu. Hi xikombiso, hi nkarhi wa Nyimpi ya le Korea, vanhu va kwalomu ka tiphesente ta 22 lava pomperiweke ngati ya pulasima va khomiwe hi vuvabyi bya xivindzi—nhlayo leyi phindhiweke kanharhu eka ya Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Hi va-1970, U.S. Centers for Disease Control yi ringanyete nhlayo ya vanhu va 3 500 lava feke hi lembe hikwalaho ka mavabyi lama fambisanaka ni vuvabyi bya xivindzi. Van’wana va ringanyeta nhlayo leyi tlakukeke hilaha ku phindhiweke ka khume.
Hikwalaho ka leswi vanhu lava nyikelaka ngati a va hlawuriwa hi vukheta naswona ngati yi kamberiwa hi vurhon’wana, nhlayo ya vanhu lava khomiwaka hi vuvabyi bya xivindzi bya ntlawa wa B yi ehlile. Kambe, xitsongwatsongwana lexintshwa naswona lexi nga ni khombo ngopfu—xa vuvabyi bya xivindzi xa ntlawa wa C—xi hlasele hi matimba. Ku ringanyetiwa leswaku vanhu va le Amerika lava ringanaka timiliyoni ta mune, va ngheniwe hi xitsongwatsongwana lexi, vanhu va kwalomu ka magidi yo hlayanyana va xi kume hikwalaho ko pomperiwa ngati. I ntiyiso leswaku nkambelo wa vurhon’wana wu hetelele wu hungute ku hangalaka ka xitsongwatsongwana lexi vangaka vuvabyi bya xivindzi bya ntlawa wa C. Nilokoswiritano, vanhu van’wana va chava leswaku makhombo lamantshwa ma ta va kona, naswona ma ta voniwa se va khomiwe hi vuvabyi.
Khombo Rin’wana: Ngati Leyi Nga Ni Xitsongwatsongwana Xa HIV
Hi va-1980, ku kumiwe leswaku ngati yi nga ngheniwa hi HIV, xitsongwatsongwana lexi vangaka AIDS (SIDA). Eku sunguleni, vahlayisi va ngati a swi va nyangatsa ku ehleketa leswaku ngati leyi va nga na yona yi nga ha va yi ri ni xitsongwatsongwana lexi. Eku sunguleni, vo tala va vona a va nga swi kholwi leswaku ku nga va ku ri ni nxungeto wa HIV. Hi ku ya hi Dok. Bruce Evatt, “a swi fana niloko munhu a rhendzeleke emananga kutani a ku, ‘ndzi vone ntsumi.’ Va swi twile, kambe a va nga swi kholwi.”
Nilokoswiritano, matiko ma vone makhombo lama kombisaka ngati leyi nga ni xitsongwatsongwana xa HIV. Ku ringanyetiwe leswaku eFurwa, vanhu lava ringanaka 6 000 na 8 000 a va khomiwe hi xitsongwatsongwana xa HIV hikwalaho ka ku pomperiwa ngati leyi hlengeletiweke hi 1982 na hi 1985. Mpompelo wa ngati hi wona wu endleke leswaku vanhu lava ringanaka 10 wa tiphesente va ngheniwa hi xitsongwatsongwana xa HIV eAfrika ni lava ringanaka 40 wa tiphesente lava ngheniweke hi AIDS ePakistan. Namuntlha, hikwalaho ka leswi ngati yi kambisisiwaka kahle, ematikweni lama hluvukaka a swa ha talanga leswaku vanhu va ngheniwa hi xitsongwatsongwana xa HIV hikwalaho ka mpompelo wa ngati. Hambiswiritano, vanhu va ha ngheniwa hi xitsongwatsongwana xexo ematikweni lama ha hluvukaka, lama pfumalaka michini leyi kambisisaka ngati kahle.
Xisweswo, emalembeni ya sweswinyana, vanhu vo tala se va lava vutshunguri ni vuhandzuri lebyi nga tirhisiki ngati. Kambe, xana leyi i ndlela yin’wana leyi nga tirhisiwaka, leyi nga riki na khombo?
[Bokisi leri nga eka tluka 6]
Mpompelo Wa Ngati—Ku Hava Nawu Lowu Landzeleriwaka Eka Vutshunguri
Lembe ni lembe, eUnited States ntsena, vavabyi lava ringanaka 3 000 000 va pomperiwa tipayinti ta tisele to tshwuka ta ngati leti ringanaka 11 000 000. Hikwalaho ka nhlayo leyi leyikulu, u nga ha ehleketa leswaku ku ni nawu wo karhi lowu madokodela ma nga fanelangiki ma wu tlula loko swi ta emhakeni ya ku pompela ngati. Kambe, lexi hlamarisa ka, The New England Journal of Medicine yi vula leswaku ku ni rungula leritsongo ngopfu leri “kongomisaka swiboho leswi fambisanaka ni mpompelo.” Kunene, yi tirhisiwa hi tindlela to tala, ku nga ri ntsena mpimo wa ngati lowu vanhu va pomperiwaka wona kambe ni leswaku va fanele va pomperiwa kumbe e-e. Magazini wa vutshunguri lowu vuriwaka Acta Anæsthesiologica Belgica wu ri: “I dokodela la endlaka xiboho xa ku pompela, a hi muvabyi.” Hi ku landza leswi vuriweke laha henhla, a swi hlamarisi leswi nkambisiso lowu kandziyisiweke eka The New England Journal of Medicine wu kumeke leswaku “mimpompelo leyi ringanyetiwaka eka 66 wa tiphesente yi endliwe swi nga fanelanga.”
[Swifaniso leswi nga eka tluka 5]
Ngati a yi laveka ngopfu hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava
[Swihlovo Swa Kona]
Imperial War Museum, London
U.S. National Archives photos