Buku Ya Bibele Ya Vu-5—Deuteronoma

Mutsari: Muxe

Ndhawu Ya Vutsari: Timbala ta Mowabu

Ku Hetiwa Ka Vutsari: 1473 B.C.E.

Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: 2 wa tin’hweti (1473 B.C.E.)

1. Hi swihi swivutiso leswi nga ha vutisiwaka mayelana ni ku nghena ka Israyele eTikweni leri Tshembisiweke?

BUKU ya Deuteronoma yi na rungula ra matimba eka vanhu va Yehova. Endzhaku ko tsendzeleka emananga hi malembe ya 40, vana va Israyele sweswi va yime enyangweni wa Tiko ra Xitshembiso. I yini lexi nga emahlweni ka vona? Hi swihi swiphiqo leswi hlawulekeke leswi a va ta langutana na swona eka tlhelo lerin’wana ra Yordani ke? I yini lexi Muxe eku heteleleni a a ta xi byela tiko? Nakambe hi nga ha vutisa hi ku, Hikwalaho ka yini swi pfuna eka hina namuntlha ku tiva tinhlamulo ta swivutiso leswi?

2. I ndlela yihi leyi hlawulekeke leyi Deuteronoma yi nga ya nkoka ha yona?

² Tinhlamulo ti kumeka emaritweni lama Muxe a ma vuleke ni lama a ma rhekhodeke ebukwini ya vuntlhanu ya Bibele, ku nga Deuteronoma. Hambi leswi yi tlhelaka yi vula swo tala leswi humaka etibukwini to sungula, Deuteronoma i ya nkoka hi ndlela ya yona n’wini leyi hlawulekeke. Ha yini swi ri tano? Yi tlhandlekela ku kandziyisa erungulweni ra Xikwembu, leri nyikeriweke hi nkarhi wolowo ematin’wini ya vanhu va Yehova loko hakunene va lave vurhangeri bya matimba ni vukongomisi lebyinene. A va ri kusuhi ni ku nghena eTikweni leri Tshembisiweke ehansi ka murhangeri lontshwa. A va lava xikhutazo xo ya emahlweni, naswona hi nkarhi lowu fanaka a va lava xitsundzuxo xa Xikwembu xo va pfuna ku teka ndlela leyinene leyi yisaka eku katekiseni ka Yehova.

3. Muxe u kandziyisa yini eka Deuteronoma hinkwayo, naswona ha yini leswi swi ri swa nkoka eka hina namuntlha?

³ Ku pfumelelana ni xilaveko lexi, Muxe u susumetiwe swinene hi moya wa Yehova leswaku a endla xikombelo lexi kongomeke eka Israyele xo yingisa ni ku tshembeka. Ebukwini hinkwayo, u kandziyisa leswaku Yehova i Xikwembu lexi Tlakukeke Swinene, lexi lavaka ku tinyikela loku heleleke ni lexi navelaka leswaku vanhu va xona va ‘xi rhandza hi timbilu ta vona hinkwato ni mimoya-xiviri ya vona hinkwayo ni matimba ya vona hinkwawo.’ I “Xikwembu xa swikwembu, ni Hosi ya tihosi, i Xikwembu lexikulu, lexa matimba, ni lexi chavisaka, lexi nga yiki hi nghohe ya vanhu, lexi nga amukeriki tinyiko.” A xi wu tiyiseleli nkwetlembetano. Ku xi yingisa swi vula vutomi, ku pfumala ku yingisa, i rifu. Vuleteri bya Yehova, hi laha byi nyikeriweke ha kona eka Deuteronoma, a ku ri ku lunghiselela ni xitsundzuxo leswi Israyele a a swi lava hikwalaho ka mintirho ya nkoka leyi a yi ri emahlweni ka vona. Nakambe i muxaka wa xitsundzuxo lexi hi xi lavaka namuntlha leswaku hi hambeta hi famba exichabyeni xa Yehova, hi kwetsimisa vito ra yena exikarhi ka misava leyi thyakeke.—Deut. 5:9, 10; 6:4-6; 10:12-22.

4. Hi yihi nhlamuselo ya vito leri nge Deuteronoma, naswona xikongomelo xa buku leyi hi xihi?

⁴ Vito leri nge Deuteronoma ri huma eka xithopo lexi nga eka ku hundzuluxela ka Septuagint ya Xigriki, Deu·te·ro·noʹmi·on, leri hlanganisaka deuʹte·ros, leswi vulaka “xa vumbirhi,” na noʹmos, leswi vulaka “nawu.” Hikwalaho ri vula “Nawu Wa Vumbirhi; Ku Phindhiwa Ka Nawu.” Leri ri huma eka ku hundzuluxela ka Xigriki ka xivulwa xa Xiheveru lexi nga eka Deuteronoma 17:18 lexi nge, mish·nehʹ hat·toh·rahʹ, lexi hundzuluxeriweke hi ku pakanisa va ku ‘kopi ya nawu.’ Hambi swi ri tano, ku nga khathariseki nhlamuselo ya vito leri nge Deuteronoma, buku leyi ya Bibele a hi nawu wa vumbirhi kumbe ku phindhiwa ntsena ka Nawu. Ematshan’wini ya sweswo, i nhlamuselo ya Nawu, leyi khutazaka Israyele ku rhandza ni ku yingisa Yehova eTikweni leri Tshembisiweke leri a va ta nghena eka rona ku nga ri khale.—1:5.

5. I yini lexi kombisaka leswaku Muxe a a ri mutsari wa Deuteronoma?

⁵ Leswi leyi yi nga buku ya vuntlhanu, kumbe vholumo ya Tibuku ta Ntlhanu to Sungula, mutsari u fanele a ve la fanaka ni wa tibuku to sungula ta mune, hi leswaku, Muxe. Nhlamuselo yo sungula yi tivisa Deuteronoma tanihi “marito lawa Muxe a ma byeleke Vaisrayele hinkwavo,” naswona swiga swa le ndzhakunyana, tanihi “Muxe a tsala nawu lowu” na “Muxe a tsala risimu leri,” swi byi kombisa khwatsi vutsari bya yena. Vito rakwe ri humelela kwalomu ka makhamba ya 40 ebukwini leyi, hakanyingi tanihi xitiyisekiso xa tinhlamuselo leti vuriweke. Munhu wo sungula, ku kombeteriwa eka Muxe, u tirhisiwa ngopfu hinkwako. Tindzimana to hetelela ti tlhandlekeriwile endzhaku ka rifu ra Muxe, kumbexana hi Yoxuwa kumbe hi Eliyazari muprista lonkulu.—1:1; 31:9, 22, 24-26.

6. (a) I mpimo wihi wa nkarhi lowu hlanganisiwaka hi Deuteronoma? (b) Buku leyi kahle-kahle yi hetiwe rini?

⁶ Swiendlakalo swa Deuteronoma swi humelele rini? Eku sunguleni, buku hi yoxe yi vula leswaku “hi lembe ra 40, hi n’hweti ya 11, hi siku ro rhanga ra n’hweti, Muxe a byela vana va Israyele.” Loko yi dlayelela rhekhodo leyi nga eka Deuteronoma, buku ya Yoxuwa yi sungula mhaka masiku manharhu emahlweni ko tsemakanya Yordani, ku nga “siku ra khume ra n’hweti yo sungula.” (Deut. 1:3; Yox. 1:11; 4:19) Leswi swi siya nkarhi wa tin’hweti timbirhi ni vhiki rin’we eka swiendlakalo swa Deuteronoma. Hambi swi ri tano, 30 wa masiku ya nkarhi lowu wa mavhiki ya kaye ma hetiwe ku ri karhi ku ririwa rifu ra Muxe. (Deut. 34:8) Leswi swi vula leswaku kahle-khale swiendlakalo hinkwaswo swa Deuteronoma swi fanele swi humelele hi n’hweti ya vu-11 ya lembe ra vu-40. Eku heleni ka n’hweti yoleyo, ku tsariwa ka buku leyi nakambe ku fanele ku hetiwe khwatsi, ivi rifu ra Muxe ri ta eku sunguleni ka n’hweti ya vu-12 ya lembe ra vu-40, kumbe eku sunguleni ka 1473 B.C.E.

7. I yini lexi kombaka leswaku Deuteronoma ya tshembeka?

⁷ Vumbhoni lebyi ana se byi nyikeriweke ku kombisa ku tshembeka ka tibuku to sungula ta mune ta Tibuku ta Ntlhanu to Sungula nakambe byi yimela Deuteronoma, ku nga buku ya vuntlhanu. Nakambe hi yin’wana ya tibuku ta mune eMatsalweni ya Xiheveru leti tshahiwaka ngopfu eka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki, letin’wana ku ri Genesa, Tipsalma na Esaya. Ku na 83 wa mintshaho leyi, naswona i tsevu ntsena wa tibuku leti nga eka Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki leti papalataka ku tshaha Deuteronoma.a

8. Hi byihi vumbhoni lebyi dlayelelaka lebyi Yesu a humesaka vutshembeki bya Deuteronoma ha byona?

⁸ Yesu hi byakwe u nyika vumbhoni lebyikulu ku seketela Deuteronoma. Eku sunguleni ka vutirheli bya yena, u ringiwile hi Diyavulosi hi makhamba manharhu, naswona hi makhamba manharhu u te ni nhlamulo leyi nge: “Ku tsariwile.” Ku tsariwe kwihi ke? Ina, ebukwini ya Deuteronoma (8:3; 6:16, 13), leyi Yesu a tshaheke eka yona tanihi xihlovo xakwe lexi huhuteriweke: “Munhu a nga ka a nga hanyi hi vuswa ntsena, kambe ú ta hanya hi marito hinkwawo lama humaka enon’weni wa [Yehova].” “U nga tshuki u ringa [Yehova], Xikwembu xa wena.” “U ta gandzela [Yehova], Xikwembu xa wena, u tirhela xona ntsena.” (Mat. 4:1-11) Endzhakunyana, loko Vafarisi va tile ku ta n’wi ringa malunghana ni milawu ya Xikwembu, Yesu loko a hlamula u tshahe “nawu lowukulu, lowo rhanga” eka Deuteronoma 6:5. (Mat. 22:37, 38; Marka 12:30; Luka 10:27) Vumbhoni bya Yesu hinkwabyo byi komba Deuteronoma yi ri leyi tshembekaka.

9. I vumbhoni byihi bya le handle lebyi lwelaka Deuteronoma?

⁹ Ku tlula kwalaho, swiendlakalo ni tinhlamuselo leswi nga ebukwini leyi swi fanela xiyimo ni matshamelo ya matimu kahle. Tinhlamuselo ta Egipta, Kanana, Amaleke, Amoni, Mowabu na Edomu ta tshembeka eminkarhini, naswona mavito ya tindhawu ya hlamuseriwe hi ku pakanisa.b Vuyimburi byi hambeta byi tisa ku twisiseka ka vumbhoni lebyi landzelelanaka malunghana ni vutshembeki bya matsalwa ya Muxe. Henry H. Halley wa tsala a ku: “Vuyimburi a byi ri karhi byi vulavula swinene hi swilo swa sweswinyana lerova byi vangela xiendlo lexi nga kanakanisiki eka langutelo leri seketelaka [leswaku Muxe u tsale Tibuku ta Ntlhanu to Sungula]. Mianakanyo ya leswaku ku tsala a swi nga tiviwi esikwini ra Muxe yi herisiwa hi laha ku heleleke. Naswona lembe rin’wana ni rin’wana ku ceriwa vumbhoni aEgipta, Palestina na Mesopotamiya, hi matsalwa na hi vuandlalo bya misava, bya leswaku tinhlamuselo ta [Matsalwa ya Xiheveru] i tirhekhodo ta ntiyiso ta matimu. Naswona ‘dyondzo’ yi va ni xichavo lexi nga kanakanisiki swinene eka mukhuva wa vutsari bya Muxe.”c Xisweswo, hambi byi ri vumbhoni bya le handle byi seketela Deuteronoma, kun’we ni Tibuku ta Ntlhanu to Sungula hinkwato, tanihi leti nga rhekhodo ya ntiyiso, yo tshembeka leyi endliweke hi muprofeta wa Xikwembu Muxe.

LESWI NGA ENDZENI KA DEUTERONOMA

10. Deuteronoma yi vumbiwe hi yini?

¹⁰ Buku leyi ngopfu-ngopfu yi vumbiwe hi minxaxamelo ya tinkulumo leti Muxe a ti nyikeleke eka vana va Israyele eTimbaleni ta Mowabu etlhelo ka Yeriko. Yo sungula ya tona yi hela eka ndzima 4, ya vumbirhi yi ya emakumu ka ndzima 26, ya vunharhu yi ya emahlweni ku fika eka ndzima 28, naswona nkulumo yin’wana yi ndlandlamukela emakumu ka ndzima 30. Kutani ke, endzhaku ka loko Muxe a endla malunghiselelo yo hetelela hikwalaho ka ku tshinela ka rifu rakwe, ku katsa ni ku veka Yoxuwa tanihi mutlhandlami wakwe, u rhekhoda risimu ro xonga swinene eku dzunisiweni ka Yehova, leri landzeriwaka hi nkateko etinxakeni ta Israyele.

11. Muxe u sungula nkulumo yakwe yo sungula hi ndlela yihi?

¹¹ Nkulumo ya Muxe yo sungula (1:1–4:49). Leswi swi nyikela xingheniso xa matimu eka leswi swi landzelaka. Xo sungula Muxe u pfuxeta ku hanyisana ka Yehova ko tshembeka ni vanhu Vakwe. Muxe u va byela ku nghena ni ku teka tiko leri tshembisiweke vakokwa wa vona Abrahama, Isaka na Yakobo. U hlamusela ndlela leyi Yehova a fambiseke ntirho wa vanhu lava va le tilweni ha yona eku sunguleni ka pfhumba ra le mananga hi ku endla leswaku yena, Muxe, a hlawula vavanuna va vutlhari, lava nga ni ku twisisa ni lava nga ni mintokoto ku tirha tanihi tihosi ta magidi, ta madzana, ta ntlhanu wa makume ni ta makume. A ku ri ni ku hleleka lokunene, loku hlayisiwaka hi Yehova, loko Israyele a “[tsemakanya] mananga lawa hinkwawo, lamakulu, lama chavisaka.”—1:19.

12. Hi swihi swiendlakalo leswi rhendzelaka ku kamba ko sungula ka Kanana leswi a yaka emahlweni a swi tsundzuka?

¹² Muxe sweswi u tsundzuka xidyoho xa vona xa ku xandzuka loko va twe xiviko xa tinhlori leti vuyaka hi le Kanana ivi va vilela leswaku Yehova u va vengile hikuva, va lumbetile va ku, U va humesile aEgipta ku ta va tshika eka Vaamori. Hikwalaho ka ku kayivela ka vona ripfumelo, Yehova u byele rixaka rero ro biha leswaku ku hava ni un’we wa rona, handle ka Kalebe na Yoxuwa, loyi a a ta vona tiko lerinene. Eka leswi nakambe va tikhome hi ku xandzuka, va hlundzuka ngopfu ivi va endla nhlaselo wa vona vini lowu ntshunxekeke ehenhla ka nala, kutani Vaamori va va hlongorisa ku fana ni ntlhambi wa tinyoxi ivi va va hangalasa.

13. Muxe u tiyise Yoxuwa hi ku hlula exisekelweni xihi?

¹³ Va fambile emananga va kongoma eLwandle lero Tshwuka, naswona emalembeni ya 38, rixaka hinkwaro ra vavanuna va nyimpi ri file. Yehova endzhaku u va lerise ku tsemakanya ivi va teka tiko leri nga en’walungwini wa Arnoni, a ku: “Namuntlha ndzi ta sungula ku chavisa ni ku rhurhumerisa ha wena ematiko hinkwawo lama nga hansi ka matilo, ma ko ma rhurhumela, ma hela timbilu emahlweni ka wena, loko ma yingisa ku twala ka wena.” (2:25) Sihoni ni tiko ra yena swi wele eka Vaisrayele, naswona endzhaku mfumo wa Ogo wu tekiwile. Muxe u tiyisekise Yoxuwa leswaku Yehova a a ta lwela Israyele hi ndlela leyi fanaka eku hluleni ka mimfumo hinkwayo. Kutani Muxe u kombele Xikwembu loko yena hi yexe hi ndlela yo karhi a nga ha tsemakanyela etikweni lerinene leri nga ehase ka Yordani, kambe Yehova u hambetile a ala leswi, a n’wi byela ku veka, ku khutaza ni ku tiyisa Yoxuwa.

14. Hi kwihi ku kandziyisa loku Muxe a ku vekaka eNawini wa Xikwembu ni ku tinyiketela loku heleleke ke?

¹⁴ Muxe sweswi u kandziyisa ngopfu Nawu wa Xikwembu, a tsundzuxa ehenhleni ko engetela kumbe ku hunguta milawu ya xona. Ku pfumala ku yingisa ku ta tisa khombo: “Ntsena tivonele, u hlayisa swinene moya wa wena, leswaku u nga tshuki u rivala swilo leswi mahlo ya wena ma swi voneke; swi nga tshuki swi huma embilwini ya wena, ni siku rin’we ra ku hanya ka wena; u swi dyondzisa vana va wena ni vatukulu va wena.” (4:9) Ku hava xivumbeko lexi va xi voneke loko Yehova a hlamusele Marito Ya Khume eka vona ehansi ka swiyimo swo chavisa le Horebe. Ku ta va khombo eka vona loko sweswi va hundzulukela eka vugandzeri bya swikwembu swa hava ni bya swifaniso, hikuva, hi laha Muxe a vulaka ha kona, “Yehova, Xikwembu xa wena, i ndzilo lowu pfurhaka, i Xikwembu lexi nga ni rilondzo.” (4:24) Hi xona lexi xi rhandzeke vakokwa wa vona ni lexi xi va hlawuleke. Ku hava Xikwembu xin’wana ematilweni lama nga ehenhla kumbe emisaveni leyi nga ehansi. Xi yingise, ku khutaza Muxe, “leswaku u tshama u lehisa masiku ya wena emisaveni leyi Yehova, Xikwembu xa wena, xi ku nyikaka yona, yi va ya wena hi masiku.”—4:40.

15. I lunghiselelo rihi ra miti ya xichavelo leri endliwaka evuxeni bya Yordani?

¹⁵ Endzhaku ko heta nkulumo leyi ya matimba, Muxe u ya emahlweni a hlawula Beseri, Ramoto na Golani tanihi miti ya vuchavelo evuxeni bya Yordani.

16. Nkulumo ya Muxe ya vumbirhi yi kandziyisa yini?

¹⁶ Nkulumo ya Muxe ya vumbirhi (5:1–26:19). Lexi i xirhambo lexi yaka eka Israyele xo yingisa Yehova, loyi a vulavuleke na vona hi ku kongoma eSinayi. Xiya ndlela leyi Muxe a phindhaka Nawu ha yona hi ku lulamisa kun’wana loku faneleke, xisweswo a wu twananisa ni vutomi bya vona lebyintshwa ehase wa Yordani. A hi ku phindhiwa ntsena ka swiletelo ni swileriso leswi vekiweke. Rito rin’wana ni rin’wana ri komba leswaku mbilu ya Muxe yi tele hi ku chivirika ni ku tinyiketela eka Xikwembu xakwe. U vulavulela vuhlayiseki bya tiko. Ku yingisa Nawu ku kandziyisiwa hinkwako—ku yingisa loku humaka embilwini ya rirhandzu, hayi hi nsindziso.

17. Israyele u fanele ku amukela rirhandzu leri Yehova a n’wi kombiseke rona hi ndlela yihi?

¹⁷ Xo sungula, Muxe u phindha Marito Ya Khume, Milawu Ya Khume, kutani a byela Israyele ku yi yingisa, va nga hambukeli exineneni kumbe eximatsini, leswaku va ta lehisa masiku ya vona etikweni ni leswaku va ta andza swinene. “Yingisa, Israyele! Yehova, Xikwembu xa hina, hi xona Xikwembu lexi hanyaka ntsena.” (6:4) Mbilu, moya-xiviri ni ntamu lowukulu swi fanele ku nyikeriwa eku rhandzeni Yena, naswona Israyele u fanele ku dyondzisa vana va yena ni ku va byela swikombiso leswikulu ni masingita lama Yehova a ma endleke le Egipta. A ku fanelanga ku va ni vuxaka bya vukati ni Vakanana lava gandzelaka swifaniso. Yehova u hlawule Israyele ku va nhundzu yakwe leyi hlawulekeke, hayi hikwalaho ka leswi va nga tala, kambe hikwalaho ka leswi a va rhandzaka naswona u ta hlayisa nhlamuselo ya ku hlambanya leyi a yi endleke ni vakokwa wa vona. Israyele u fanele ku papalata ntlhamu wa vukhongeri bya mademona, a herisa swifaniso etikweni, naswona a namarhela Yehova, “Xikwembu lexikulu, lexi chavisaka” hakunene.—7:21.

18. Muxe u tsundzuxa Vaisrayele ku tivonela eka yini?

¹⁸ Yehova u va tsongahatile hi malembe ya 40 emananga, a va dyondzisa leswaku munhu a nga hanyi hi manna kumbe xinkwa ntsena, kambe hi rito rin’wana ni rin’wana ra nomu wa Yehova. Emalembeni wolawo hinkwawo ya ndzulamiso, swiambalo swa vona a swi hlakalanga, naswona milenge ya vona a yi pfimbanga. Sweswi va le kusuhi ni ku nghena etikweni ra rifuwo ni ndzalo! Hambi swi ri tano, va fanele ku tivonela eka mintlhamu ya ku hlongorisa swilo leswi vonakaka ni ku tivona vululami ivi va tsundzuka leswaku Yehova i ‘munyiki wa matimba yo endla rifuwo’ ni mutlhenguri wa matiko lamo biha. (8:18) Muxe endzhaku u hlamusela swiendlakalo leswi Israyele a tshohokiseke Xikwembu eka swona. Va fanele ku tsundzuka ndlela leyi vukari bya Yehova byi va pfurheleke ha yona emananga, hi ntungu ni ndzilo ni ku dlaya! Va fanele ku tsundzuka vugandzeri bya vona lebyi thyakeke bya rhole ra nsuku, leswi vangeke ku kariha lokukulu ka Yehova ni ku endliwa nakambe ka swiphambati swa Nawu! (Eks. 32:1-10, 35; 17:2-7; Tinhl. 11:1-3, 31-35; 14:2-38) Hakunene sweswi va fanele ku tirhela ni ku namarhela Yehova, loyi a va rhandzeke hikwalaho ka vatata wa vona ni loyi a va vumbeke “kukotisa tinyeleti ta matilo.”—Deut. 10:22.

19. I nhlawulo wihi lowu hlamuseriwaka khwatsi, naswona hi yihi milawu leyi xaxameteriwaka tiko?

¹⁹ Israyele u fanele ku hlayisa “milawu hinkwayo,” naswona va fanele ku yingisa Yehova handle ko hluleka, va n’wi rhandza tanihi Xikwembu xa vona ni ku n’wi tirhela hi timbilu ta vona hinkwato ni mimoya-xiviri ya vona hinkwayo. (11:8, 13) Yehova u ta va seketela ni ku va hakela loko va n’wi yingisa. Hambi swi ri tano, va fanele ku tikarhata ni ku dyondzisa vana va vona hi ku chivirika. Nhlawulo lowu nga emahlweni ka Israyele wu hlamuseriwe khwatsi: Ku yingisa swi yisa eku katekisiweni, ku pfumala ku yingisa swi yisa endzhukanweni. A va fanelanga ku “landza swikwembu swin’wana.” (11:26-28) Muxe endzhaku u xaxameta milawu leyi kongomeke leyi khumbaka Israyele loko a ri karhi a nghena ku teka Tiko ra Xitshembiso. Ku ni (1) milawu leyi khumbaka vukhongeri ni vugandzeri; (2) milawu leyi yelanaka ni vulawuri bya vululami, hulumendhe ni nyimpi; ni (3) milawu leyi lawulaka vutomi bya vanhu bya le xihundleni ni bya ntshamisano.

20. I tinhla tihi leti kandziyisaka milawu leyi yelanaka ni vugandzeri?

²⁰ (1) Vukhongeri ni vugandzeri (12:1–16:17). Loko Vaisrayele va nghena etikweni, vuthala hinkwabyo bya vukhongeri bya mavunwa—switsunga swa byona, tialtari, tiphuphu, timhandzi leto hlawuleka ni swifaniso—swi fanele ku lovisiwa hi laha ku heleleke. Israyele u fanele ku gandzela ntsena endhawini leyi Yehova Xikwembu xa vona a hlawulaka ku veka vito ra yena eka yona, naswona hinkwavo ka vona va fanele ku n’wi tsakela kona. Swinawana ehenhleni ko dya nyama ni magandzelo swi katsa switsundzuxo leswi phindhiweke swa leswaku a va fanelanga ku dya ngati. “Ntsena mi nga tshuki mi dya ngati . . . u nga tshuki u dya yona, leswaku u tsaka u ri wena, ni vana va wena endzhaku ka wena, loko u ta endla leswo lulama emahlweni ka Yehova.” (12:16, 23-25, 27; 15:23) Muxe sweswi u nghenisa ku avanyisa loku xiyekaka ka swikwembu swa hava. Israyele a nga fanelanga a lavisisa hi tindlela ta vukhongeri bya mavunwa. Loko muprofeta a tikomba a ri wo hemba, u fanele ku dlayiwa, naswona vagwinehi—hambi ku ri xaka kumbe nakulorhi la rhandzekaka wa munhu, ina, hambi yi ri miti hinkwayo—hinkwaswo swi fanele ku lovisiwa. Ku ya emahlweni ku ta swileriso ehenhleni ka swakudya leswi baseke ni leswi thyakeke, ku hakeriwa ka vukhume ni ku khathaleriwa ka Valevhi. Mimpindzulo ya lava kolotaka, swisiwana ni mahlonga lama bohiweke swi fanele ku sirheleriwa hi rirhandzu. Eku heteleleni, Muxe u pfuxeta minkhuvo ya lembe na lembe tanihi minkarhi yo nkhensa Yehova hikwalaho ka nkateko wakwe: “Kanharhu hi lembe wanuna un’wana ni un’wana u ta humelela emahlweni ka Yehova, Xikwembu xa wena, exivandleni lexi a nga ta xi hlawula; hi leswaku enkhubyeni wa xinkwa lexo ke comela, ne nkhubyeni wa mavhiki, ne nkhubyeni wa mintsonga, kambe va nga ka va nga humeleli mahlweni ka Yehova, va nga tamelanga nchumu.”—16:16.

21. I milawu yihi leyi nyikiwaka malunghana ni vululami, naswona i vuprofeta byihi bya nkoka lebyi Muxe a byi vulaka?

²¹ (2) Vululami, hulumendhe ni nyimpi (16:18–20:20). Xo sungula, Muxe u nyikela milawu leyi khumbaka vaavanyisi ni tindhuna. Vululami i nchumu wa nkoka, ku ba mati ni ku avanyisa loku hambukisiweke swi vengiwa hi Yehova. Maendlelo eku kumisisiweni ka vumbhoni ni ku tamela milandzu ya le nawini swa xaxametiwa. “Hi milomu ya timbhoni timbirhi, hambi tinharhu, va ta dlaya la faneleke hi rifu.” (17:6) Milawu ya hlamuseriwa malunghana ni tihosi. Lunghiselelo ra endliwa eka vaprista ni Valevhi. Vungoma bya yirisiwa tanihi lebyi “[nyenyetsaka] eka Yehova.” (18:12) Loko a languta ekule eka vumundzuku, Muxe u ri: “Yehova, Xikwembu xa wena, u ta ku pfuxela muprofeta kukotisa mina exikarhi ka wena, exikarhi ka vamakwenu; mi ta n’wi yingisa.” (18:15-19) Hambi swi ri tano, muprofeta wo hemba u fanele ku fa. Xiyenge lexi xi dlayelela hi milawu leyi vulavulaka hi miti ya vuchavelo ni ku rihiseriwa ka ngati, kun’we ni timfanelo ta ku humesiwa evuthwini ra nyimpi ni milawu ya nyimpi.

22. I milawu leyi lawulaka timhaka tihi ta xihundla ni ta ntshamisano leyi hlamuseriwaka ke?

²² (3) Vutomi bya le xihundleni ni bya ntshamisano (21:1–26:19). Milawu leyi khumbaka vutomi bya siku na siku bya Vaisrayele ya andlariwa etimhakeni to tanihi loko munhu a kumiwa a dlayiwile, ku tekana ni vavasati lava nga mahlonga, lunghelo ra mativula, n’wana la xandzukaka, ku hayekiwa ka xigevenga emhandzini, vumbhoni bya vuntombhi, minhlaselo ya rimbewu, vutsheniwa, vana lava nga riki enawini, ku khomiwa ka valuveri, vutengi, ku hakeriwa ka mpindzulo ni ku hlambanya, ku dlaya vukati, ku tlhakisa, timali to lombisa, tihakelo ni minkhwajo ya ku tshovela. Mpimo wa ku ba wanuna i minkhavi ya 40. Nkuzi a yi fanelanga ku pfariwa nomu loko yi hula. Lunghiselelo ra vukati bya namu ra xaxametiwa. Mimpimo leyi pakanisaka yi fanele ku tirhisiwa, hikuva vuhomboloki bya nyenyetsa eka Yehova.

23. I yini lexi Muxe a kombisaka leswaku xi ta humelela loko vanhu va Xikwembu va yingisa milawu ya xona?

²³ Loko a nga si heta nkulumo leyi yo hisa, Muxe u tsundzuka ndlela leyi Amaleke a hlaseleke Vaisrayele lava karhaleke ha yona a ta hi le ndzhaku loko va ri karhi va tsutsuma va huma aEgipta, kutani Muxe u lerisa Israyele ku “hlangula ku tsundzukiwa ka Amaleke ehansi ka matilo.” (25:19) Loko va nghena etikweni, va fanele ku nyikela mihandzu yo sungula ya misava hi ku tsaka, naswona va fanele ku tlhela va nyikela vukhume hi xikhongelo xo nkhensa eka Yehova: “Languta u ri tilweni, endlwini leyo kwetsima ya wena, u katekisa tiko ra wena ra Israyele, ni misava leyi u hi nyikeke yona, u yi endla misava leyi khulukelaka hi ntswamba ni vulombe.” (26:15) Loko va hetisisa swileriso leswi hi timbilu ni mimoya-xiviri ya vona hinkwayo, Yehova u ta ‘va tlakusa ehenhla ka matiko man’wana hinkwawo lama a ma endleke, swi tisa ku dzuneka ni ku twala ni vuxongi, loko va ri karhi va tikombisa va ri vanhu lavo kwetsima eka Yehova Xikwembu xa vona, hi laha a tshembiseke ha kona.’—26:19.

24. Hi yihi mikateko ni mindzhukano leyi nkulumo ya vunharhu yi yi vekaka emahlweni ka Israyele?

²⁴ Nkulumo ya Muxe ya vunharhu (27:1–28:68). Eka leswi vakulukumba va Vaisrayele ni vaprista va hlangana na Muxe loko a tlhokovetsela mindzhukano ya Yehova hi vundzeni hikwalaho ko pfumala ku yingisa ni mikateko ya vutshembeki. Switsundzuxo leswikulu swa nyikeriwa mayelana ni mimbuyelo leyi chavisaka yo pfumala ku tshembeka. Loko Israyele tanihi tiko ra yena leri kwetsimaka a hambeta a yingisa rito ra Yehova Xikwembu xa vona, va ta tiphina hi mikateko leyi hlamarisaka, naswona vanhu hinkwavo va misava va ta swi vona leswaku vito ra Yehova ra vuriwa ehenhla ka vona. Hambi swi ri tano, loko va hluleka eka leswi, Yehova u ta va rhumela ku “rhukana ni ku kanakana ni ku chavisiwa.” (28:20) Va ta hlaseriwa hi vuvabyi lebyi siringaka, hi dyandza na hi ndlala; valala va vona va ta va landzelela ivi va va endla mahlonga, naswona va ta hangalasiwa ni ku lovisiwa etikweni. Mindzhukano leyi ni yin’wana, yi ta va ehenhla ka vona loko va nga “tilanguteli ku landza marito hinkwawo ya nawu lowu, lama tsariweke ebukwini leyi, ni ku chava vito leri kwetsimaka ni leri chavisaka ra Yehova, Xikwembu xa [vona].”—28:58.

25. (a) Hi wihi ntwanano lowu Yehova sweswi a wu endlaka na Israyele? (b) I nhlawulo wihi lowu Muxe a wu vekaka emahlweni ka vanhu?

²⁵ Nkulumo ya Muxe ya vumune (29:1–30:20). Yehova sweswi u endla ntwanano na Israyele eMowabu. Leswi swi katsa Nawu, hi laha wu phindhiweke ni ku hlamuseriwa ha kona hi Muxe, lowu nga ta kongomisa Israyele loko a nghena eTikweni ra Xitshembiso. Ku hlambanya loku tiyeke loku fambisanaka ni ntwanano ku veka vutihlamuleri bya tiko erivaleni. Eku heteleleni, Muxe u rhamba matilo ni misava ku vona loko a ri karhi a veka vutomi ni rifu, nkateko ni ndzhukano emahlweni ka vanhu, ivi a khutaza a ku: “Hlawula vutomi leswaku u hanya, wena ni vatukulu va wena, u ri karhi u rhandza Yehova, Xikwembu xa wena, u yingisa rito ra yena ni ku namarhela yena; hikuva hi yena la nga ku hanya ka wena, ni ku leha ka masiku ya wena, leswaku u ta aka misaveni leyi Yehova a hlambanyeleke vatata wa wena, Abrahama, na Isaka, na Yakobo, eku va nyika yona.”—30:19, 20.

26. I malunghiselelo wahi yo hetelela lawa Muxe a ma endlaka emahlweni ka rifu ra yena?

²⁶ Ku vekiwa ka Yoxuwa ni risimu ra Muxe (31:1–32:47). Ndzima 31 yi hlamusela ndlela leyi Muxe a vekaka Yoxuwa ha yona, endzhaku ka ku tsala Nawu ni ku nyika swiletelo mayelana ni ku hlayiwa ka wona ka nkarhi na nkarhi ka le rivaleni, a n’wi byela ku va ni xivindzi ni ku tiya, kutani endzhaku ku va ndlela leyi ha yona Muxe a lunghiselelaka risimu ra xitsundzuxo ni ku hetisa ku tsala marito ya Nawu ha yona kutani a lunghiselela leswaku wu vekiwa etlhelo ka areka ya ntwanano ya Yehova. Endzhaku ka sweswo, Muxe u vula marito ya risimu eka nhlengeletano hinkwayo tanihi xikhutazo xo hetelela.

27. Hi rihi rungula ra matimba leri ri nga eka risimu ra Muxe?

²⁷ I ku tlangela muni konghasi loku risimu ra Muxe ri sungulaka ha kona, ri tivisa Xihlovo lexi phyuphyisaka xa dyondzo ya yena! “Dyondzo ya mina yi ta swama kukota mpfula, rito ra mina ri ta xiririka kukotisa mberha; kukota mpfula erihlazeni, kukota mberha leyo tala ebyanyini! Hikuva ndzi ta vula vito ra Yehova.” Ina, yisa vukulukumba eka “Xikwembu xa hina,” “Ribye.” (32:2-4) Tivisa ntirho wa xona lowu hetisekeke, tindlela ta xona leto lulama ni vutshembeki bya xona, vululami ni vunene. A swi khomisa tingana leswi Israyele a tikhomeke hi ndlela yo biha, hambi leswi Yehova a va sirheleleke emakwandzasini lama nga hava nchumu, lama chavisaka, a va hlayisa tanihi ndzololo ya tihlo rakwe ivi a va sirhelela ku fana ni gama ehenhla ka mavondlo ya rona. U kurise vanhu vakwe, a va vitana hi Yexuruni, “Mululami,” kambe va n’wi vangele ku tshohoka hi swikwembu swimbe ivi va va “vana lava nga tshembekiki.” (32:20) Ku tirihisela ni ku xupula i swa Yehova. Wa dlaya ni ku hanyisa. Loko a lota tlhari rakwe leri vangamaka ni loko voko rakwe ri tamela ku avanyisa, hakunene u ta rihisela valala va yena. Mayana ntshembo lowu leswi swi faneleke ku wu huhutela eka vanhu va yena! Hi laha risimu ri vulaka ha kona eku chaputeni, i nkarhi wa “ku tsaka kun’we ni tiko ra xona.” (32:43) I muphati wihi wa misava loyi a nga tshinelelaka vuxongi lebyi tlakukeke, matimba ni vuenti bya nhlamuselo ya risimu leri ri yaka eka Yehova ke?

28. Yehova u kurisisiwa ku yini eka nkateko wa Muxe wo hetelela?

²⁸ Nkateko wa Muxe wo hetelela (32:48–34:12). Sweswi Muxe u nyikiwa swiletelo swo hetelela malunghana ni rifu ra yena, kambe a nga si heta ntirho wa yena wa le tilweni. Xo sungula, u fanele ku katekisa Israyele, naswona hi ku endla leswi, nakambe u dzunisa Yehova, Hosi eYexuruni, tanihi loyi a humelelaka ni timiriyadi takwe leto kwetsima. Tinxaka ti amukela mikateko ya munhu hi xiyexe hi mavito, naswona endzhaku Muxe u dzunisa Yehova tanihi Munhu la dumeke a ku: “Xikwembu xa khale i vuchavelo! Mavoko lama nga heriki ma ku tlakusile.” (33:27) Ku suka embilwini leyi pupumaka hi ku tlangela, sweswi u byela tiko marito yakwe yo hetelela a ku: “U katekile, Israyele! I mani la fanaka na wena, u nga tiko leri ponisiweke hi Yehova[?]”—33:29.

29. Muxe a a hlawulekile hi tindlela tihi?

²⁹ Endzhaku ko hlalela Tiko ra Xitshembiso a ri eNtshaveni ya Nebo, Muxe wa fa, naswona Yehova u n’wi lahla eMowabu, laha sirha rakwe ri nga tivekiki naswona ri nga xiximiwiki ku fika namuntlha. U hanye ku kondza a va ni malembe ya 120 hi vukhale, kambe “mahlo ya yena ma nga tsananga, ni matimba ya yena ma nga helanga.” Yehova a a n’wi tirhisile ku endla masingita ni mahlori lamakulu, naswona hi laha ndzima yo hetelela yi vikaka ha kona, a ku nga “pfukanga Israyeleni emuprofeta kukotisa Muxe loyi Yehova a nga n’wi tiva hi xivumbeko.”—34:7, 10.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

30. Deuteronoma yi nyikela makumu lama fanelaka ya Tibuku ta Ntlhanu to Sungula hi ndlela yihi?

³⁰ Tanihi buku yo hetelela ya Tibuku ta Ntlhanu to Sungula, Deuteronoma yi hlanganisa leswi humeleleke eku sunguleni ni ku vula ni ku kwetsimisa vito lerikulu ra Yehova Xikwembu. Hi yena ntsena a nga Xikwembu, lexi lavaka ku tinyikela loku heleleke ni lexi nga tiyiseriki nkwetlembetano wa swikwembu swa mademona swa vugandzeri byo hemba bya vukhongeri. Namuntlha, Vakriste hinkwavo va fanele ku yisa nyingiso lowukulu eka misinya leyikulu ya milawu leyi kandziyisaka nawu wa Xikwembu ni ku xi yingisa leswaku va ta ntshunxeka endzhukanweni wa xona loko xi lota tlhari ra xona leri vangamaka ro tisa ku rihisela eka valala va xona. Nawu wa xona lowukulu ni lowo sungula wu fanele ku va vukongomisi evuton’wini bya vona: “U ta rhandza Yehova, Xikwembu xa wena, hi mbilu hinkwayo ya wena, ni moya[-xiviri] hinkwawo wa wena, ni matimba hinkwawo ya wena.”—6:5.

31. Matsalwa man’wana lama huhuteriweke ma tshaha eka Deuteronoma eku kuriseni ka ku tlangela swikongomelo swa Xikwembu hi ndlela yihi?

³¹ Matsalwa laman’wana nkarhi na nkarhi ma kombetela eka Deuteronoma ku kurisa ku tlangela swikongomelo swa Xikwembu. Ku tlhandlekela eku tshaheni kakwe loko a hlamula Muringi, Yesu u endle tinhlamuselo tin’wana to tala. (Deut. 5:16—Mat. 15:4; Deut. 17:6—Mat. 18:16 na Yoh. 8:17) Leti ti ya emahlweni ti nghena eka Nhlavutelo, laha Yesu la kwetsimisiweke eku heteleleni a tsundzuxaka ehenhleni ko engetela kumbe ku hunguta leswi nga ebukwini ya vuprofeta bya Yehova. (Deut. 4:2—Nhlav. 22:18) Petro u tshaha eka Deuteronoma loko a tiyisa njhekanjhekisano wakwe wa matimba wa leswaku Yesu i Kriste ni Muprofeta loyi a tlulaka Muxe loyi Yehova a tshembiseke ku n’wi pfuxa eIsrayele. (Deut. 18:15-19—Mintirho 3:22, 23) Pawulo u tshaha eka yona loko a hlamusela tihakelo ta vatirhi, nkambisiso lowunene hi nomu wa timbhoni ni dyondzo ya vana.—Deut. 25:4—1 Vakor. 9:8-10 na 1 Tim. 5:17, 18; Deut. 13:14 na 19:15—1 Tim. 5:19 na 2 Vakor. 13:1; Deut. 5:16—Vaef. 6:2, 3.

32. Yoxuwa, Gidiyoni ni vaprofeta i swikombiso leswinene eka hina emhakeni yihi?

³² A hi vatsari va Matsalwa ya Vukriste ntsena kambe ni malandza ya Xikwembu ya minkarhi ya le mahlweni ka Vukriste ya kume dyondzo ni xikhutazo eka Deuteronoma. Hi endla khwatsi ku landzela xikombiso xa vona. Xiya ku yingisa loku heleleke ka mutlhandlami wa Muxe, ku nga Yoxuwa, eku loviseni ka miti leyi hluriweke enkarhini wa ku hlasela Kanana, ku nga tekiwi xo sorisa hi laha Akani a endleke ha kona. (Deut. 20:15-18 na 21:23—Yox. 8:24-27, 29) Ku susa ka Gidiyoni ka lava va “chavaka ni [lava rhurhumelaka]” evuthwini rakwe a ku ri ku yingisa Nawu. (Deut. 20:1-9—Vaav. 7:1-11) A ku ri hikwalaho ka ku tshembeka enawini wa Yehova leswi vaprofeta eIsrayele na Yuda va vulavuleke hi vurhena na hi xivindzi eku avanyiseni ka matiko lama hambukaka. Amosi u nyikela xikombiso lexinene xa leswi. (Deut. 24:12-15—Amos 2:6-8) Hakunene, ku ni madzana ya xiviri ya swikombiso leswi hlanganisaka Deuteronoma ni Rito ra Xikwembu hinkwaro, xisweswo swi kombisa leswaku i xiyenge lexi tshembekaka ni lexi pfunaka xa ku twanana loku hinkwako.

33. (a) Deuteronoma yi tisa ku dzuneka eka Yehova hi ndlela yihi? (b) Tafula leri nga laha hansi ri kombisa yini malunghana ni ku xiya ka matiko ya misava ka misinya ya milawu ya nawu wa Xikwembu ke?

³³ Mongo wa Deuteronoma hi woxe wu tisa ku dzuneka eka Yehova, Xikwembu Lexikulu. Yi kandziyisa leswi hinkwako: ‘Gandzela Yehova; n’wi nyike ku tinyikela loku heleleke.’ Hambi leswi Nawu wu nga ha bohiki eka Vakriste, misinya ya wona ya milawu ya xisekelo a yi herisiwanga. (Vagal. 3:19) Vona vunyingi bya leswi Vakriste va ntiyiso va nga swi dyondzaka ebukwini leyi ya matimba ya nawu wa Xikwembu, ni dyondzo ya yona leyi yaka emahlweni, vutshembeki ni ku olova ka ku andlariwa ka yona! Kunene, hambi ma ri matiko ya misava ma xiye vunene bya nawu lowukulu wa Yehova, ma tsala yo tala ya milawu ya Deuteronoma etibukwini ta wona n’wini ta milawu. Tafula leri nga laha hansi ri nyika swikombiso leswi tsakisaka swa milawu leyi va yi tshaheke kumbe va yi tirhiseke hi vundzeni.

34. I ku hlangana kwihi loku nga kona exikarhi ka ‘Ku Phindhiwa Loku Ka Nawu’ ni Mfumo wa Xikwembu?

³⁴ Ku tlula kwalaho, nhlamuselo leyi ya Nawu yi kombetela ni ku kurisa ku tlangela eka Mfumo wa Xikwembu. Hi ndlela yihi? Loko a ha ri emisaveni Yesu Kriste, Hosi leyi Vekiweke, a a tolovelane swinene ni buku leyi naswona u yi tirhisile, tanihi laha tinhlamuselo ta yena ta vutshila eka yona ti kombaka ha kona. Loko a ndlandlamuxa vulawuri bya yena bya Mfumo ehenhla ka misava hinkwayo, u ta fuma hi ku ya hi misinya ya milawu leyinene ya “nawu” lowu wu fanaka, naswona hinkwavo lava taka ku ta tikatekisa eka yena tanihi ‘mbewu’ ya Mfumo va ta boheka ku yingisa misinya leyi ya milawu. (Gen. 22:18; Deut. 7:12-14) Swa pfuna naswona swa vuyerisa ku sungula ku yi yingisa sweswi. Ematshan’weni yo heleriwa hi nkarhi, “nawu” lowu wu nga ni malembe ya 3 500 hi vukhale wu vulavula na hina namuntlha hi mimpfumawulo ya matimba, naswona wu ta hambeta wu vulavula ku ya fika emisaveni leyintshwa ehansi ka Mfumo wa Xikwembu. Onge vito ra Yehova ri nga hambeta ri kwetsimisiwa exikarhi ka vanhu va yena eku tirhisiweni ka dyondzo hinkwayo leyi pfunaka ya Tibuku ta Ntlhanu to Sungula, leti ti fikaka eku chaputeni ka tona loku vangamaka eka Deuteronoma—leyi kahle-kahle yi nga xiphemu lexi huhuteriweke ni lexi nyanyulaka xa “Matsalwa hinkwawo”!

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Chati leyi nga eka tluka 41]

A. Vuxaka bya munhu hi xiyexe

1. Vatswari ni vana 5:16

2. Vuxaka bya vukati 22:30; 27:20, 22, 23

3. Milawu ya ku dlaya vukati 22:13-19, 28, 29

B. Malunghelo ya nhundzu 22:1-4

 II. Milawu ya nhlengeletano

B. Milawu ya vuthu ra nyimpi

2. Tindhuna letintsongo 20:9

III. Vuavanyisi

A. Mintirho ya vaavanyisi 16:18, 20

B. Huvo-nkulu ya swikombelo 17:8-11

 IV. Milawu ya vugevenga

A. Vugevenga byo lwisana ni mfumo

2. Ku tlula ku hlambanya 5:20

1. Vuoswi 5:18; 22:22-24

2. Vukati lebyi nga riki enawini 22:30; 27:20, 22, 23

C. Vugevenga byo lwisana ni munhu

1. Ku dlaya ni nhlaselo 5:17; 27:24

2. Ku pfinya ni vuxisi 22:25-29

 V. Milawu ya ntwela-vusiwana

A. Vunene eka swiharhi 25:4; 22:6, 7

B. Ku khathalela swisiwana 24:6, 10-18

C. Ku aka nawu wa vuhlayiseki 22:8

[Nhlamuselo ya le hansi]