Buku Ya Bibele Ya Vu-15—Ezra

Mutsari: Ezra

Ndhawu Ya Vutsari: eYerusalema

Ku Hetiwa Ka Vutsari: c. 460 B.C.E.

Nkarhi Lowu Hlanganisiweke: 537–c. 467 B.C.E.

1. I vuprofeta byihi lebyi nyikeke xitiyisekiso xa ku kondleteriwa ka Yerusalema?

MAKUMU ya malembe ya 70 lama profetiweke ya ku pfumatiwa ka Yerusalema vaaki hi Babilona a ma tshinela. I ntiyiso, a ku ri ndhuma ya Babilona leswaku a nga kalanga a ntshunxa mahlonga ya yena, kambe rito ra Yehova a ri ta tikombisa ri tiyile ku tlula matimba ya Babilona. Ku ntshunxiwa ka vanhu va Yehova a ku ri ekusuhi. Tempele ya Yehova leyi mbundzuxiweke a yi ta akiwa nakambe, naswona altari ya Yehova nakambe a yi ta amukela magandzelo ya ku phahlelana mariyeta. Yerusalema a a ta tlhela a tiva ku huwelela ni ku dzunisa ka mugandzeri wa ntiyiso wa Yehova. Yeremiya u profete ku leha ka ku pfumatiwa ka vaaki, naswona Esaya u profete ndlela leyi ku ntshunxiwa ka mahlonga a ku ta ta ha yona. Esaya u tlhele a boxa Korexe wa Peresi tanihi ‘murisi wa Yehova,’ loyi a a ta wisa Babilona loyi a tikukumuxaka eka xiyimo xa yena tanihi mfumo wa vunharhu wa misava wa matimu ya Bibele.—Esa. 44:28; 45:1, 2; Yer. 25:12.

2. Babilona u we rini, naswona ehansi ka swiyimo swihi?

² Khombo ri wele Babilona hi vusiku bya October 5, 539 B.C.E. (khalendara ya Gregory), loko Belxatsara hosi ya Babilona ni tindhuna ta yena va ri karhi va nwa hi ku dzunisa swikwembu swa vona swa mademona. Ku engetela eka nkhuvo wa vona wa vuhedeni, a va tirhisa swibye leswi kwetsimaka leswi humaka etempeleni ya Yehova tanihi swinwelo swa vona swa vudakwa! Swi fanela swonghasi leswi Korexe a a ri ehandle ka marhangu ya Babilona vusiku byebyo leswaku a hetisisa vuprofeta!

3. I xitiviso xihi xa Korexe lexi endleke leswaku swi koteka ku kondletela vugandzeri bya Yehova endzhaku ka loko malembe ya 70 ya ku pfumatiwa ka Yerusalema vaaki ma sungurile hi ku pakanisa?

³ Siku leri ra 539 B.C.E. i siku ra ku hundzuka ka yinhla, hi leswaku i siku leri nga twananisiwaka ni matimu ya misava ni ya Bibele. Hi lembe ra yena ro sungula tanihi mufumi wa Babilona, Korexe ‘u endle leswaku ku hangalasiwa xileriso etikweni ra yena hinkwaro,’ a nyika Vayuda mpfumelelo wo tlhandlukela eYerusalema leswaku va ya tlhela va aka yindlu ya Yehova. Xileriso lexi handle ko kanakana xi humesiwe eku heleni ka 538 B.C.E. kumbe eku sunguleni ka 537 B.C.E.a Masalela lama tshembekaka ma teke riendzo ro tlhelela endzhaku eYerusalema hi nkarhi lowu faneleke leswaku ma simeka altari ni ku nyikela magandzelo yo sungula hi “n’hweti ya ntlhanu na timbirhi” (Tishri, leyi fambelanaka na September-October) ya lembe ra 537 B.C.E.—malembe ya 70 en’hwetini ya le ndzhaku ka ku pfumatiwa ka Yuda na Yerusalema vaaki hi Nebukadnetsara.—Ezra 1:1-3; 3:1-6.

4. (a) Hi wahi maandlalelo ya buku ya Ezra, naswona i mani loyi a yi tsaleke? (b) Ezra yi tsariwe rini, naswona yi hlanganisa nkarhi wihi?

⁴ Ku kondleteriwa! Leswi swi nyikela maandlalelo ya buku ya Ezra. Ku tirhisiwa ka munhu wo sungula eka nhlamuselo leyi sukelaka eka ndzima 7 ndzimana 27 ku ya fika eka ndzima 9 ku kombisa kahle leswaku mutsari a a ri Ezra. Tanihi “mutsari wa ku tlhariha emilawini ya Muxe” ni wanuna wa ripfumelo ra xiviri loyi a a “vekile mbilu ya yena eku lava milawu ya Yehova, ni ku tirha ha yona,” Ezra a a faneleka swinene ku rhekhoda matimu lawa, tanihi laha a rhekhodeke Tikronika ha kona. (Ezra 7:6, 10) Tanihi leswi buku ya Ezra yi nga mhaka leyi yaka emahlweni ya Tikronika, hi ntolovelo ku pfumeriwa leswaku yi tsariwe hi nkarhi lowu fanaka, kwalomu ka 460 B.C.E. Yi hlanganisa malembe ya 70, ku sukela hi nkarhi lowu Vayuda a va ri tiko leri tshikiweke, leri hangalakeke lava funghiweke tanihi “vana va ku lova” ku ya eku hetiweni ka tempele ya vumbirhi ni ku basisiwa ka vaprista endzhaku ka ku tlhelela ka Ezra eYerusalema.—Ezra 1:1; 7:7; 10:17; Ps. 102:20, NW, nhlamuselo ya le hansi.

5. Buku ya Ezra yi yelana njhani ni buku ya Nehemia, naswona a yi tsariwe hi tindzimi tihi?

⁵ Vito ra Xiheveru ra Ezra ri vula “Mpfuno.” Tibuku ta Ezra na Nehemia eku sunguleni a ku ri xiputsa xin’we. (Neh. 3:32, NW, nhlamuselo ya le hansi) Endzhaku Vayuda va avanyise xiputsa lexi ivi va xi vitana Ezra wo Sungula ni wa Vumbirhi. Tibibele ta manguva lawa ta Xiheveru ti vitana tibuku leti timbirhi Ezra na Nehemia, hi laha Tibibele tin’wana ta manguva lawa ti endlaka ha kona. Xiyenge xa buku ya Ezra (4:8 ku ya ka 6:18 na 7:12-26) a xi tsariwe hi Xiarama naswona lexi saleke a xi tsariwe hi Xiheveru, Ezra a ri ni vutshila eka tindzimi ha timbirhi.

6. I yini lexi tiyisaka ku pakanisa ka buku ya Ezra?

⁶ Namuntlha vunyingi bya vadyondzi byi amukela ku pakanisa ka buku ya Ezra. Malunghana ni ku amukeriwa ka nxaxamelo wa Ezra, W. F. Albright wa tsala eka buku ya yena leyi nge The Bible After Twenty Years of Archaeology: “Ntiyiso wa vuyimburi xisweswo wu kombise masungulo lama tiyeke ya Buku ya Yeremia na Ezekiel, ya Ezra ni ya Nehemia handle ko kanakana; ti tiyise xifaniso xa ndhavuko xa swiendlakalo, kun’we ni ku landzelelana ka swona.”

7. Buku ya Ezra yi kombisiwa leswaku hakunene i xiphemu xa rhekhodo ya Xikwembu hi ndlela yihi?

⁷ Hambi loko kumbexana buku ya Ezra yi nga tshahiwanga kumbe ku kombeteriwa eka yona hi ku kongoma hi vatsari va Matsalwa ya Vukriste ya Xigriki, a ku na ku kanakana mayelana ni xivandla xa yona eka nxaxamelo wa ntiyiso wa Bibele. Yi na rhekhodo ya ku tirhisana ka Yehova na Vayuda ku fikela enkarhini wa ku hlengeletiwa ka nxaxamelo wa Xiheveru, laha ntirho wa kona wu hetisisiweke ngopfu hi Ezra, hi ku ya hi ndhavuko wa Xiyuda. Ku tlula kwalaho, buku ya Ezra yi lwela vuprofeta hinkwabyo mayelana ni ku kondleteriwa ivi xisweswo yi kombisa leswaku hakunene i xiyenge lexi tshembekaka xa rhekhodo ya Xikwembu, leyi nakambe yi twananaka na yona hi laha ku heleleke. Tlhandla-kambirhi, yi xixima vugandzeri lebyi tengeke ni ku kwetsimisa vito lerikulu ra Yehova Xikwembu.

LESWI NGA ENDZENI KA EZRA

8. Hlamusela nxaxamelo wa swiendlakalo leswi yisaka eku heleni ka ku pfumatiwa ka vaaki ka malembe ya 70.

⁸ Masalela ya vuya (1:1–3:6). Loko moya ya yena wu pfuxiwe hi Yehova, Korexe hosi ya Peresi u humesa xileriso xa leswaku Vayuda va tlhela ivi va aka yindlu ya Yehova eYerusalema. U khutaza Vayuda lava va nga salaka eBabilona ku nyikela mahala eka ntirho lowu ivi a lunghiselela leswaku Vayuda lava vuyaka va tlhela ni swibye swa tempele yo sungula. Loyi a nga murhangeri loyi a humaka enyimbeni ya vuhosi ya Yuda ni ntukulu wa Hosi Davhida, Zorobabeli (Sheshbazzar), u aviwa tanihi mulawuri leswaku a rhangela lava ntshunxiweke naswona Yexuwa (Yoxuwa) i muprista lonkulu. (Ezra 1:8; 5:2; Zak. 3:1) Masalela lama nga ha vaka ma ve nhlayo ya 200 000 wa malandza ya Yehova lama tshembekaka, ku katsa ni vavanuna, vavasati ni vana, ma teka riendzo ro leha. Hi n’hweti ya vunkombo, hi ku ya hi khalendara ya Xiyuda, va tshamiseka emitini ya vona, naswona endzhaku va hlengeletana eYerusalema leswaku va nyikela magandzelo exivandleni xa altari ya tempele ni ku tlangela Nkhuvo wa Mintsonga hi xixikana xa 537 B.C.E. Xisweswo malembe ya 70 ya ku pfumala vaaki ma hela hi nkarhi lowu pakanisaka!b

9. Ntirho wa tempele wu sungurisa ku yini, kambe ku humelela yini eka malembe lama landzelaka?

⁹ Ku aka tempele nakambe (3:7–6:22). Swo aka hi swona swa hlengeletiwa, naswona hi lembe ra vumbirhi ra ku vuya ka vona, masungulo ya tempele ya Yehova ma andlariwa ku ri karhi ku huweleriwa ni ku tsaka naswona vakulukumba lava voneke yindlu yo sungula va ri karhi va rila. Vanhu va le kusuhi, valala, va nyikela ku pfuna hi ku aka, va vula leswaku va lava Xikwembu lexi fanaka, kambe masalela ya Vayuda ma ala ku endla vuxaka byihi na byihi na vona hi ku helela. Valala va hambeta va ringeta ku tsanisa ni ku tshova Vayuda timbilu ni ku heta ntirho wa vona matimba, ku sukela eka mfumo wa Korexe ku ya fika eka lowuya wa Darius. Eku heteleleni, emasikwini ya “Ataserkisi” (Bardiya kumbexana Mumagus loyi a tivekaka tanihi Gaumata, 522 B.C.E.), va endla leswaku ntirho wu yima hi ku sindzisiwa hi xileriso xa le vuhosini. Ku yirisiwa loku ku ya emahlweni “ku fikela lembe ra vumbirhi ra ku fuma ka Darius, hosi ya Peresi” (520 B.C.E.), leswi endlaka malembe lama tlulaka 15 endzhaku ka ku andlariwa ka masungulo.—4:4-7, 24.

10. (a) Xikhutazo lexi humaka eka vaprofeta va Xikwembu xi hlangana njhani ni xileriso xa hosi xa ku heta ntirho? (b) I ntsako wihi lowu funghaka ku nyiketeriwa ka tempele leyi ya vumbirhi?

¹⁰ Yehova sweswi u rhumela muprofeta wa yena Hagayi na Zakariya ku ya pfuxa Zorobabeli na Yexuwa, naswona ntirho wo aka wu yisiwa emahlweni hi ku gingiriteka loku pfuxetiweke. Valala va vilela nakambe eka hosi, kambe ntirho wu ya emahlweni hi ku gingiriteka loku nga tsaniki. Darius I (Hystaspis), endzhaku ko kombetela eka xileriso xo sungula xa Korexe, u lerisa leswaku ntirho wu ya emahlweni handle ko kavanyetiwa naswona u tlhela a lerisa vakaneti leswaku va nyikela swilo swo aka hi swona leswaku swi pfuneta eka ntirho wo aka. Hi xikhutazo lexi yaka emahlweni lexi humaka eka vaprofeta va Yehova, vaaki va heta tempele hi malembe lama nga ehansi ka ntlhanu. Leswi swi endleka hi n’hweti ya Adar ya lembe ra vutsevu ra Darius, kumbe ekusuhi ni ximun’wana xa 515 B.C.E., naswona ku aka hinkwako ku teke kwalomu ka malembe ya 20 ntsena. (6:14, 15) Yindlu ya Xikwembu sweswi yi khanguriwa hi ntsako lowukulu na hi magandzelo lama fanelaka. Kutani vanhu va tlangela Paseka ivi va hambeta va hlayisa “nkhuvo wa swinkwa leswo ke comela, hi masiku ya ntlhanu na mambirhi hi ku tsaka.” (6:22) Ina, ntsako ni ku tiphina swi fungha ku nyiketeriwa ka tempele leyi ya vumbirhi ya ku dzunisa Yehova.

11. Hosi yi n’wi nyikisa ku yini Ezra “hinkwaswo leswi a swi kombelaka,” naswona hi yihi nhlamulo ya Ezra?

¹¹ Ezra u tlhelela eYerusalema (7:1–8:36). Ku hundza ka malembe ya kwalomu ka 50 swi hi tisa eka 468 B.C.E., lembe ra vunkombo ra Ataserkisi hosi ya le Peresi (loyi a a tiveka tanihi Longimanus hikwalaho ka leswi voko ra yena ra xinene a ri lehile ku tlula voko ra yena ra ximatsi). Hosi yi nyika mukopi loyi a nga ni vutshila Ezra “hinkwaswo leswi a swi kombelaka” malunghana ni riendzo ro ya eYerusalema ku ya nyikela mpfuno lowu lavekaka swinene kona. (7:6) Loko yi n’wi nyike matimba, hosi yi khutaza Vayuda ku famba na yena ivi yi nyika Ezra swibye swa silivhere ni nsuku leswaku swi tirhisiwa etempeleni, kun’we ni mimphakelo ya koroni, vhinyo, mafurha ni munyu. U ntshunxa vaprista ni vatirhi va le tempeleni eka ndzuvo. Hosi yi endla Ezra a va ni vutihlamuleri byo dyondzisa vanhu ivi a swi tivisa tanihi nandzu lowukulu loko mani na mani a nga vi muendli wa nawu wa Yehova ni nawu wa hosi. Hi ku nkhensa Yehova hikwalaho ka ku kombisa loku ka tintswalo ta rirhandzu hi ku tirhisa hosi, Ezra u teka goza ra xihatla eka xileriso lexi.

12. Yehova u kombisa leswaku u na ntlawa wa Ezra hi nkarhi wa riendzo hi ndlela yihi?

¹² Eyinhleni leyi, Ezra u sungula mhaka ya yena leyi a yi voneke hi mahlo, a tsala hi munhu wo sungula. U hlengeleta Vayuda lava vuyeke enambyeni wa Ahavha leswaku a va nyika swiletelo swo hetelela, naswona u engetela Valevhi vo karhi eka ntlawa wa vavanuna lava kuleke va kwalomu ka 1 500 lava ana se va hlengeletaneke. Ezra u xiya makhombo ya ndlela leyi ku nga ta fambiwa ha yona, kambe a nga kombeli vusirheleli eka hosi, hi ku chava leswaku swi kombisa ku pfumala ripfumelo eka Yehova. Ematshan’wini ya sweswo, u lerisa ku titsona swakudya naswona u rhangela nxaxa eku endleni xikhongelo eka Xikwembu. Xikhongelo lexi xa hlamuriwa, naswona voko ra Yehova ri tikombisa ri ri ehenhla ka vona eriendzweni lero leha hinkwaro. Xisweswo, va kota ku tisa xuma xa vona (lexi nga ni ntikelo lowu tlulaka R110 000 000 eka mimpimanyeto ya manguva lawa) xi hlayisekile endlwini ya Yehova eYerusalema.—8:26, 27, NW, ni tinhlamuselo ta le hansi.

13. Ezra u endlisa ku yini eku suseni ku pfumala ka ku tenga exikarhi ka Vayuda?

¹³ Ku basisa vaprista (9:1–10:44). Kambe a hi hinkwaswo leswi fambeke kahle hi nkarhi wa malembe ya 69 yo tshama etikweni leri kondleteriweke. Ezra u byeriwa hi ta swiyimo leswi kavanyetaka, hikuva vanhu, vaprista ni Valevhi va tekane ni Vakanana va vahedeni. Ezra lowo tshembeka u khomiwa hi gome. U andlala mhaka leyi emahlweni ka Yehova hi xikhongelo. Vanhu va tisola eka ku dyoha ka vona ivi va kombela Ezra ku “tiyisa mbilu [a] tirha.” (10:4) U lerisa leswaku Vayuda va hambana ni vasati vambe lava va va tekeke hi ku nga yingisi nawu wa Xikwembu, naswona ku pfumala ku tenga ka herisiwa hi nkarhi wa kwalomu ka tin’hweti tinharhu.—10:10-12, 16, 17.

MHAKA LEYI YI PFUNAKA HA YONA

14. Buku ya Ezra yi kombisa yini loko swi ta eka vuprofeta bya Yehova?

¹⁴ Xo sungula, buku ya Ezra ya pfuna eku kombiseni ka ku pakanisa loku nga hoxisiki loku vuprofeta bya Yehova byi hetisekaka ha kona. Yeremiya, loyi a vhumbeke ku pfumatiwa ka vaaki ka Yerusalema hi laha ku pakanisaka u tlhele a vhumba ku kondleteriwa ka rona endzhaku ka malembe ya 70. (Yer. 29:10) Hi nkarhi lowu pakanisaka, Yehova u kombise tintswalo ta yena ta rirhandzu hi ku tlherisela vanhu va yena, masalela lama tshembekaka, nakambe eTikweni ra Xitshembiso leswaku va yisa vugandzeri bya ntiyiso emahlweni.

15. (a) Tempele leyi kondleteriweke yi hetisise xikongomelo xa Yehova hi ndlela yihi? (b) Xana a yi pfumala ku dzuneka ka tempele yo sungula etimhakeni tihi?

¹⁵ Tempele leyi kondleteriweke yi tlhele yi tlakusa vugandzeri bya Yehova exikarhi ka vanhu va yena, naswona yi yime tanihi vumbhoni bya leswaku u katekisa lava va hundzulukelaka eka yena hi ku navela ka vugandzeri bya ntiyiso hi ndlela leyi hlamarisaka ni ya tintswalo. Hambi leswi yi nga vangiki ni ku dzuneka ka tempele ya Solomoni, yi hetisise xikongomelo xa yona hi ku pfumelelana ni ku rhandza ka Xikwembu. Ku vangama ka xiviri a ku nga ha ri kona kwalaho. Nakambe a yi ri ehansi hi rifuwo ra moya, hi xikombiso yi pfumala areka ya ntwanano.c Naswona ku khanguriwa ka tempele ya Zorobabeli a ku nga ringanisiwi ni ku khanguriwa ka tempele ya siku ra Solomoni. Magandzelo ya tihomu ni tinyimpfu a ma nga endli hambi ku ri phesente yin’we ya magandzelo ya le tempeleni ya Solomoni. Ku hava ku dzuneka loku fanaka ni papa loku tateke yindlu leyi yo hetelela, hi laha swi veke ha kona eka leyo sungula, naswona ndzilo a wu xikanga wu huma eka Yehova leswaku wu ta hisa magandzelo lama hisiweke. Hambi swi ri tano, titempele leti ha timbirhi ti hetisise xikongomelo xa ntikelo xo tlakusa vugandzeri bya Yehova, Xikwembu xa ntiyiso.

16. Kambe i tempele yihi yin’wana leyi tlulaka titempele ta misava hi ku dzuneka?

¹⁶ Tempele leyi akiweke hi Zorobabeli, tabernakele leyi akiweke hi Muxe, ni titempele leti akiweke hi Solomoni na Heroda, kun’we ni swivumbeko swa swona a swi ri swo fanekisela kumbe swi yimela swo karhi. Leswi a swi yimela ‘tende ra xiviri leri simekiweke hi Yehova, naswona hayi hi munhu.’ (Vahev. 8:2) Tempele leyi ya moya i lunghiselelo ro tshinelela Yehova hi tlhelo ra vugandzeri exisekelweni xa gandzelo ra Kriste leri faneleke. (Vahev. 9:2-10, 23) Tempele leyikulu ya moya ya Yehova yi tlakukile swinene hi ku dzuneka naswona a yi na ku ringanisiwa hi ku saseka ni ku naveleka; ku vangama ka yona a ku heli naswona ku tlula lokuya ka xivumbeko xihi na xihi lexi vonakaka.

17. I tidyondzo tihi leti nga ni ntikelo leti kumiwaka ebukwini ya Ezra?

¹⁷ Buku ya Ezra yi khome tidyondzo leti nga ta ntikelo lowukulu ta Vakriste namunthla. Eka yona hi hlaya hi ta vanhu va Yehova lava endlaka minyikelo ya ku tirhandzela ya ntirho wa yena. (Ezra 2:68; 2 Vakor. 9:7) Ha khutaziwa hi ku dyondza hi ta lunghiselelo ra Yehova leri nga hlulekiki eka tinhlengeletano leti n’wi dzunisaka ni nkateko wa yena ehenhla ka tona. (Ezra 6:16, 22) Hi vona xikombiso lexinene eka Vanethinimi ni vamatiko van’wana lava pfumelaka loko va tlhandluka ni masalela ku ya nyika nseketelo wa mbilu hinkwayo eka vugandzeri bya Yehova. (2:43, 55) Nakambe xiya ku hundzuka ko titsongahata ka vanhu loko va tsundzuxiwe hi ta ndlela ya vona leyi hoxeke ya ku tekana ni vaakelani lava nga vahedeni. (10:2-4) Vanghana lavo biha va yise eka ku nga amukeriwi hi Xikwembu. (9:14, 15) Ku hisekela ntirho wa xona loku tsakisaka ku tise ku amukela ni nkateko wa xona.—6:14, 21, 22.

18. Ha yini ku kondleteriwa ka vanhu va Yehova a ku ri goza ra ntikelo leri yisaka eku humeleleni ka Mesiya, Hosi?

¹⁸ Hambi leswi hosi yi nga ha tshamangiki exiluvelweni xa Yehova eYerusalema, ku kondleteriwa ku pfuxe ku langutela ka leswaku Yehova hi ku famba ka nkarhi a a ta humesa Hosi ya yena leyi tshembisiweke enxaxamelweni wa Davhida. Tiko leri kondleteriweke sweswi a ri ri exiyin’weni xo hlayisa swileriso leswo hlawuleka ni vugandzeri bya Xikwembu kukondza ku fika nkarhi wa ku humelela ka Mesiya. Loko masalela lawa a ma nga hlamulanga hi ripfumelo hi ku tlhelela etikweni ra vona, xana Mesiya a a ta va a te eka vamani? Hakunene, swiendlakalo leswi nga ebukwini ya Ezra i xiyenge xa nkoka xa matimu lama yisaka eku humeleleni ka Mesiya ni Hosi! Ya vuyerisa swinene eka dyondzo ya hina namuntlha.

[Tinhlamuselo ta le hansi]